UZASADNIENIE

Zaskarżonym wyrokiem Sąd Okręgowy w Katowicach uznał za bezskuteczną w stosunku do powódki Grupy (...) Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w K. umowę darowizny prawa własności nieruchomości lokalowej, zawartą 13 sierpnia 2014 r. przez W. L. i B. L. (2) z pozwanym B. L. (1) przed notariuszem M. K., a położonej w M. przy ulicy (...), dla której Sąd Rejonowy w M. prowadzi księgę wieczystą nr (...), objętą wspólnością majątkową małżeńską, zawartą z pokrzywdzeniem powódki, której przysługuje wierzytelność w kwocie 97 582,98 zł z ustawowymi odsetkami od 5 grudnia 2014 r. i kosztami procesu w kwocie 4 827 zł zasądzona nakazem zapłaty Sądu Okręgowego w Katowicach z 2 stycznia 2015 r. w sprawie o sygnaturze akt XII GC 686/14. Nadto Sąd Okręgowy zasądził od pozwanego na rzecz powódki 108 975,76 zł z ustawowymi odsetkami od kwoty 97 582,98 zł od 22 września 2015 r. do 31 grudnia od 1 stycznia 2016 r. Tytułem zwrotu kosztów procesu zasądzona została od pozwanego na rzecz powódki kwota 25 449 zł.

Sąd I instancji ustalił, iż powódka jest wierzycielką W. L., a jej wierzytelność wynika z nakazu wydanego zapłaty przez Sąd Okręgowy w Katowicach w postępowaniu nakazowym, w sprawie o sygn. akt XIII GNc 686/14. Prawomocnym nakazem z 2 stycznia 2015 r. Sąd zasądził od dłużnika 97 582,98 zł z odsetkami ustawowymi od 5 grudnia 2014 r. do oraz kwotę 4 837 zł tytułem kosztów procesu. Zasądzona kwota obejmowała należności z faktur ze sprzedaży oleju napędowego. Umowy były zawarte od marca do sierpnia 2014 r. pomiędzy pierwotnym wierzycielem (...) (...) Spółką jawną, a W. L.. Wierzytelności te powódka nabyła od pierwotnego wierzyciela. Na podstawie nakazu została wszczęta egzekucja przeciwko W. L., która z uwagi na brak majątku w zasadzie pozostaje bezskuteczna. Uiszczane są niewielkie kwoty. W dniu 13 sierpnia 2014 r. W. L. zawarł z synem B. L. (1) przed notariuszem M. K. (Rep. A (...)) umowę darowizny prawa własności nieruchomości położonej w M. przy ul. (...), dla której Sąd Rejonowy w M. prowadzi księgę wieczystą o nr (...), na mocy której nieruchomość tę darował pozwanemu. Nieruchomość ta była objęta wspólnością ustawową małżeńską. Następnie na podstawie umowy zawartej 7 listopada 2014 r. przed notariuszem M. K. (Rep. (...)) B. L. (1) sprzedał S. R. nieruchomość lokalową położoną w M. przy ul. (...). W umowie tej zrzeczono się także służebności mieszkania. Następnie pozwany nabył w dniu 21 listopada 2014 r. nieruchomość w Ł. przy ulicy (...), najprawdopodobniej za środki pieniężne uzyskane ze sprzedaży nieruchomości przy (...). Miał 19 lat. Przedmiotem darowizny z 13 sierpnia 2014 r. była nieruchomość wchodząca w skład wspólności małżeńskiej małżonków L.. W. L. zaciągnął zobowiązanie bez zgody żony. Dnia 8 czerwca 2016 r. w Sądzie Rejonowym w M. zapadł nieprawomocny wyrok skazujący W. L. za czyn z art. 300 kk czyli celowe wyzbywanie się majątku w celu utrudnienia egzekucji.

W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Okręgowy podał, że podstawą roszczeń objętych pozwem są przepisy art. 527 § 1 i 3 kc w zw. z art. 528 kc oraz odnośnie do roszczenia o zapłatę powódka wywodziła swoje roszczenie z bezpodstawnego wzbogacenia (art. 405 kc). Zgodnie z art. 405 kc kto bez podstawy prawnej uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby, obowiązany jest do wydania korzyści w naturze, a gdyby to nie było możliwe do zwrotu jej wartości. Na mocy art. 409 kc obowiązek wydania korzyści lub zwrotu jej wartości wygasa, jeżeli ten, kto korzyść uzyskał, zużył ją lub utracił w taki sposób, że nie jest już wzbogacony, chyba że wyzbywając się korzyści lub zużywając ją powinien był liczyć się z obowiązkiem zwrotu. Wskazał Sąd, że powódka wykazała, iż jest wierzycielką W. L., a jej wierzytelność została stwierdzona nakazem zapłaty wydanym przez Sąd Okręgowy w Katowicach w sprawie o sygn. akt XIII GNc 686/14. Z chwilą „scedowania” (art. 509 § 2 kc) na powódkę przeszły wszelkie uprawnienia, w tym do zaskarżania czynności dłużnika dokonanych z pokrzywdzeniem wierzyciela. Zaznaczył Sąd, że darowana nieruchomość była przedmiotem współwłasności małżeńskiej małżonków L.. Jednakże, o ile W. L. zaciągnął zobowiązanie bez zgody żony, to nie jest to przeszkodą do wytoczenia powództwa o uznanie za bezskuteczną całej czynności umowy darowizny (uchwała Sądu Najwyższego z 12 maja 2011 r., III CZP 19/11), gdy przedmiot wchodzi w skład majątku wspólnego. Ustalenie bezskuteczności nie przesadza, czy faktycznie wierzyciel może się domagać zaspokojenia z tego składnika. Z tej przyczyny Sąd nie uznał za celowe dokonywanie wyceny wartości połowy nieruchomości.

Przyjął nadto Sąd, że wykazane zostało, iż dłużnik dokonał darowizny mieszkania położonego przy ul. (...) w M. na rzecz pozwanego B. L. (1) oraz to, że pozwany sprzedał to mieszkanie na rzecz S. R., a które to okoliczności wynikały z załączonego do wniosku wydruku z księgi wieczystej przedmiotowej nieruchomości. Dodał też Sąd, że w jego ocenie, istotna była nie wartość darowanego przedmiotu lub jego części, lecz to za jaką kwotę pozwany przedmiot mu darowany sprzedał, bo wtedy następuje wzbogacenie. Analizując fakt wspólnoty majątkowej rodziców pozwanego i to, że dłużnikiem był tylko ojciec, przyjął Sąd, że matka miała prawo darować swoją część synowi, zatem istotne są środki uzyskane za część darowaną przez ojca. Wskazał przy tym Sąd, iż pozwany w toku procesu nie podnosił „ile uzyskał ze sprzedaży mieszkania” i czy ewentualnie ½ tej ceny była niższa niż dług ojca. Stwierdził następnie Sąd Okręgowy, że istotnie niemożliwym jest zaspokojenie się z nieruchomości przy (...). Umowa sprzedaży mieszkania na rzecz osoby trzeciej była umową odpłatną. Konieczne byłoby wykazanie, że nabywca nieruchomości przy ul. (...) wiedział o okolicznościach pozwalających na uznanie czynności prawnej dłużnika za bezskuteczną. W tych warunkach wytoczenie powództwa o zapłatę było zasadne, gdyż Sąd I instancji wskazał, że podziela pogląd, iż w sytuacji, kiedy osoba trzecia rozporządziła przedmiotem przysporzenia na rzecz innej osoby w okolicznościach niepozwalających na zastosowanie art. 531 § 2 kc to można skorzystać z powództwa opartego o przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu. Związek funkcjonalny między uzyskaniem korzyści przez osobę trzecią w postaci ekwiwalentu za zbyty przedmiot majątkowy, a niemożnością uzyskania przez wierzyciela zaspokojenia w sposób przewidziany w art. 532 kc, uzasadnia powstanie roszczenia kondykcyjnego wierzyciela wobec osoby trzeciej. Po zbyciu przedmiotu czynności prawnej (darowizny) dokonanej z dłużnikiem osoba trzecia nie przestaje być współsprawcą szkody wierzyciela ani nie może się zasłaniać zarzutem, że nie jest już wzbogacona.

Szkoda, która powstała między innymi w wyniku nagannego działania osoby trzeciej, nadal istnieje i nadal osoba trzecia znajduje się w sytuacji, o której mowa w art. 409 kc in fine. Wobec tego wierzyciel faktycznie może poszukiwać ochrony przed niewypłacalnością dłużnika przez bezpośrednie żądanie zasądzenia od osoby trzeciej sumy, jaką by pozyskał w wyniku egzekucji prowadzonej z majątku dłużnika. Brak podstawy wzbogacenia wynika stąd, że czynność prawna dłużnika dokonana z osobą trzecią jest wprawdzie ważna, ale z mocy wyroku pauliańskiego bezskuteczna od samego początku względem wierzyciela. Powołał się jeszcze Sąd Okręgowy na pisma Komornika Sądowego G. S. z 4 sierpnia 2015 r., 15 grudnia 2015 r. i 17 czerwca 2016 r., z których wynikało, że co prawda są wobec dłużnika prowadzone w jego kancelarii postępowania egzekucyjne, lecz jednocześnie wynikało z nich, że dłużnik lub osoba trzecia w jego imieniu dokonuje wpłat na poczet egzekucji, ale nie są wpłacane duże kwoty. W konsekwencji brak aktualnie po stronie dłużnika środków do zaspokojenia wierzyciela, zaś do braku środków przyczyniło się wyprowadzenie majątku przez darowanie mieszkania synowi B.. Czynność prawna była zatem dokonana z pokrzywdzeniem wierzyciela (art. 527 § 2 kc), co dało Sądowi I instancji podstawy do uznania umowy darowizny za bezskuteczną.

Z przedstawionych względów Sąd Okręgowy uwzględnił powództwo w całości, o kosztach procesu orzekając na podstawie art. 98 kpc i przepisów § 2 punkt 7 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie.

W apelacji pozwany zaskarżył opisany wyrok w części uwzględniającej powództwo o zapłatę i orzekającej o kosztach procesu i w tym zakresie domagał się uchylenia wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi I instancji. Skarżący zarzucił:

1) naruszenie przepisów prawa procesowego, tj. art. 217 § 1 i 3 kpc, 227 kpc w zw. z art. 278 § 1 kpc przez oddalenie wniosku dowodowego pozwanego o dopuszczenie dowodu z opinii biegłego sądowego z zakresu szacowania nieruchomości na okoliczność ustalenia wartości 1/2 udziału nieruchomości położonej w M. przy ul. (...), dla której Sąd Rejonowy w M. Wydział V Ksiąg Wieczystych prowadzi księgę wieczystą o numerze KW (...) według stanu na dzień dokonania darowizny i cen dzisiejszych, pomimo tego, że dla poczynienia istotnych dla sprawy ustaleń faktycznych dotyczących sposobu określenia wartości korzyści uzyskanych przez osobę trzecią (pozwanego) należało dopuścić taki dowód;

2) naruszenie przepisów prawa materialnego, tj. art. 405 kc w zw. żart. 527 § 1 kc przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie oraz przyjęcie, że jedynym miernikiem wartości korzyści do zwrotu, których zobowiązana jest osoba trzecia, jest wartość uzyskanego w wyniku zawartej umowy sprzedaży świadczenia, bez dokonania żadnych ustaleń faktycznych dotyczących ustalenia tej wartości;

3) naruszenie przepisu prawa procesowego, tj. art. 328 § 2 kpc polegające na niewyjaśnieniu w uzasadnieniu wyroku sposobu wyliczenia kosztów procesu, co uniemożliwiło skarżącemu dokonanie oceny prawidłowości rozliczenia kosztów zastosowanego przez Sąd I instancji.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja tylko w niewielkim zakresie zasługuje na uwzględnienie, gdyż co do zasady trafnie Sąd Okręgowy uznał, że odpłatne rozporządzanie przez pozwanego nieruchomością darowaną mu przez ojca – dłużnika powódki i matkę, a która to czynność została uznana za bezskuteczną wobec powódki uzasadnia roszczenie powódki względem skarżącego o zwrot korzyści uzyskanych przez niego w wyniku zbycia przedmiotu darowizny na podstawie art. 405 kc i nstp.

Skarżący nie zakwestionował wyroku Sądu Okręgowego w części, w jakiej Sąd ten uznał za bezskuteczną w stosunku do powódki umowę darowizny prawa własności nieruchomości lokalowej, zawartą w formie aktu notarialnego 13 sierpnia 2014 r. przez W. L. i B. L. (2) z pozwanym, a położonej w M. przy ulicy (...) i objętą wspólnością ustawową małżeńską celem ochrony wierzytelności powódki wobec W. L. wynikającej z nakazu zapłaty wydanego przez Sąd Okręgowy w Katowicach 2 stycznia 2015 r., w sprawie o sygn. akt XIII GC 686/14. W opisanej części wyrok stał się więc prawomocny i jako taki z mocy art. 365 § 1 kpc jest wiążący w tej sprawie, tak wobec stron jak i sądu. Tym samym wyrok w opisanej części przesądził, że pozwany jest odpowiedzialny za to, że powódka (wierzycielka) nie mogła zaspokoić się z majątku dłużnika W. L. w postaci prawa do własności nieruchomości lokalowej.

Poza sporem też jest, iż pozwany darowaną mu nieruchomość sprzedał następnie S. R.. Fakt zbycia przedmiotu darowizny przez pozwanego, jak zaś trafnie uznał Sąd I instancji, nie uchyla jego odpowiedzialności wobec powódki za to, że nie mogła się ona zaspokoić z majątku dłużnika, lecz powoduje, że odpowiedzialność ta może przybrać formę zapłaty, która – w razie odmowy – może być dochodzona przed sądem na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Stanowisko tej treści wyrażane jest w orzecznictwie Sądu Najwyższego(por. np.: wyrok z 30 września 2004 r., IV CK 30/04, LEX nr 188480 i 27 stycznia 2006 r., III CSK 120/05, LEX nr 191257 oraz uchwałę z 12 czerwca 2008 r., III CZP 55/08, OSNC 2009/7-8/5) i podzielone przez Sąd Apelacyjny w składzie rozpoznającym tę sprawę. Podkreślić jeszcze można, że odwołanie we wskazanych w orzeczeniach do podstawy prawnej z art. 405 kc ściśle związane jest z przepisami o skardze pauliańskiej. Podkreśla się m. in., że uznanie czynności prawnej dłużnika za bezskuteczną wobec wierzyciela prowadzi do stwierdzenia ogólnego stanu pokrzywdzenia wierzyciela. Odpłatne rozporządzenie przez osobę trzecią nabytymi od dłużnika przedmiotami majątkowymi na rzecz innej osoby bez uzyskania przez wierzyciela zaspokojenia wierzytelności w sposób określony w art. 532 kc oznacza zaś dalsze istnienie stanu pokrzywdzenia wierzyciela. Tym samym nie dochodzi do powiększenia majątku wierzyciela, mimo stworzenia wyrokiem pauliańskim materialonoprawnej przesłanki uzyskania ochrony pauliańskiej wobec osoby trzeciej, która dokonując rozporządzenia nabytymi od dłużnika przedmiotami majątkowymi na rzecz innej osoby uzyskuje w ten sposób korzyść majątkową w postaci ekwiwalentu za zbyty przedmiot. Wskazując na powyższe Sąd Najwyższy zwraca uwagę, że w relacji dłużnik — osoba trzecia i następnie osoba trzecia — następny nabywca, dokonywane transfery mają usprawiedliwienie prawne w kolejnych czynnościach prawnych. Takiego usprawiedliwienia prawnego nie ma jednak w relacji wierzyciel i osoba trzecia, skoro ta ostatnia w okresie trwania stanu pokrzywdzenia wierzyciela dokonuje rozporządzenia przedmiotami majątkowymi nabytymi wcześniej od dłużnika, a które miały służyć do zaspokojenia wierzytelności. Tym samym uniemożliwiając zaspokojenie należności wierzyciela, zapewnionego mu prawomocnym wyrokiem pauliańskim. Przyjmuje się zatem, że taki transfer musi prowadzić do powstania odpowiedniego roszczenia kondykcyjnego (art. 405 kc) po stronie wierzyciela wobec osoby trzeciej, a obejmującego uzyskaną przez niego korzyść majątkową w wyniku rozporządzenia przedmiotami majątkowymi nabytymi uprzednio od dłużnika.

Uznanie czynności prawnej – darowizny, zdziałanej między dłużnikiem (i jego żoną) oraz pozwanym, za bezskuteczną wobec powódki przesądziło istnienie ogólnego stanu pokrzywdzenia wierzycielki (powódki). Stwierdzenie to było warunkiem skutecznego dochodzenia od pozwanego, który odpłatnie rozporządził przedmiotem darowizny na rzecz kolejnej osoby, wydania korzyści w oparciu o podstawę prawną z art. 405 kc. Stan pokrzywdzenia powódki nadal się bowiem utrzymuje, bowiem nie doszło do jej zaspokojenia w sposób określony art. 532 kc, nadto pozwany dobrowolnie nie zadośćuczynił żądaniu zapłaty.

Przedstawione uwagi mają charakter porządkowy, gdyż z treści apelacji wynika, że w istocie skarżący nie kwestionuje samej zasady odpowiedzialności opartej o art. 405 kc, skoro zarzuty apelacji koncentrują się na kwestii ustalenia wysokości korzyści, które pozwany zobowiązany jest zwrócić powódce. Jak wynika z dotychczasowych uwag odpowiedzialność pozwanego względem powódki obejmuje korzyść majątkową, którą skarżący uzyskał w wyniku sprzedaży nieruchomości otrzymanej od dłużnika. Nie jest przy tym sporne, że nieruchomość będąca przedmiotem darowizny wchodziła w skład majątku wspólnego dłużnika i jego żony, zaś zobowiązanie, objęte ochroną ze skargi paulińskiej, W. L. zaciągnął bez zgody żony. Oznacza to, że przysporzenie dokonane przez matkę pozwanego na jego rzecz nie wchodzi pod rozwagę przy ustaleniu korzyści uzyskanej przez skarżącego kosztem powódki.

Rację należy przyznać apelującemu o tyle, że Sąd Okręgowy zaniechał przeprowadzenia postępowania dowodowego odnośnie do ustalenia wartości owej korzyści uzyskanej przez pozwanego. Niemniej zbędne było dopuszczenie na tę okoliczność dowodu z opinii biegłego z zakresu szacowania nieruchomości, gdyż wartość uzyskanych przez pozwanego korzyści określa umowa z 7 listopada 2014 r. na mocy której zbył on darowaną nieruchomość lokalową na rzecz S. R.. Wniosek o dopuszczenie dowodu z tejże umowy złożyła zresztą już w pozwie powódka, jednakże Sąd Okręgowy, z niezrozumiałych przyczyn, przeprowadzenia tego dowodu zaniechał. Z tego względu, Sąd Apelacyjny uzupełnił w tym względzie postępowanie dowodowe i – po złożeniu przez pozwanego aktu notarialnego obejmującego umowę sprzedaży z 7 listopada 2014 r. – ustalił, że pozwany sprzedał darowaną mu przez dłużnika i jego żonę nieruchomość za cenę 214 000 zł. Tym samym, w świetle wcześniejszych uwag, korzyść którą pozwany uzyskał kosztem powódki (wierzycielki) to kwota 107 000 zł.

Dla określenia rozmiaru odpowiedzialności pozwanego wobec powódki w oparciu o przedstawioną regulację prawną bez znaczenia pozostaje wartość wskazana w umowie darowizny, skoro istotna jest uzyskana przez pozwanego korzyść majątkowa w postaci ekwiwalentu za zbyty przedmiot majątkowy. Korzyść ta ewidentnie zaś wynika z umowy sprzedaży zdziałanej przez pozwanego ze S. R.. Zauważyć też można, iż w sytuacji gdy to skarżący jako strona umowy z 7 listopada 2014 r. dysponował wiedzą odnośnie do istotnych jej postanowień,(których tak w toku procesu przed Sądem Okręgowym jak i w apelacji nie ujawnił, aż do zobowiązania Sądu do złożenia tej umowy), a jednocześnie zarzucał, że nawet nie wiadomo „czy umowa ta jest faktycznie umową, na podstawie, której pozwany uzyskał jakiekolwiek przysporzenie majątkowe (…)” musi być ocenione jako działanie niezgodne z obowiązkami wynikającymi z art. 3 kpc. Zgodzić się z powódką także można, iż pozwany nie chciał ujawnić ceny zbycia, gdyż jej wartość znacznie przekraczała wartość wskazaną w umowie darowizny, nadto nawet połowa uzyskanej kwoty prawie wyczerpywała dochodzoną pozwem należność.

Uzupełniające postępowanie dowodowe przeprowadzone przez Sąd Apelacyjny wykazało także, że stan zadłużenia W. L. wobec powódki nie uległ istotnej zmianie, należność główna wynosi 97 582,98 zł, a z tytułu odsetek 14 823,81 zł (k. 260).

Opisane okoliczności prowadzą do wniosku, że odpowiedzialność pozwanego względem powódki do zwrotu uzyskanej jej kosztem korzyści ograniczona być winna do kwoty 107 000 zł. W tym zakresie zaskarżony wyrok wymagał więc korekty, skoro zasądzona została kwota 108 975 zł. Od kwoty 107 000 zł powódka mogła dochodzić od pozwanego odsetek za opóźnienie (art. 481 § 1 kc), przy czym wymagalność tego świadczenia określić należało w myśl art. 455 kc. W aktach brak jest dowodu doręczenia wezwania pozwanego do zapłaty przed wszczęciem sporu, stąd datę początkową należności odsetkowych określa doręczenie odpisu pozwu, co miało miejsce 1 kwietnia 2016 r. (k. 82). Z uwagi natomiast na to, że powódka dochodziła odsetek od kwoty 97 582,98 zł to od tej należności należało odsetki zasądzić.

W uzasadnieniu zaskarżonego wyroku faktycznie(jak zarzuca to apelujący) brak jest szczegółowego wskazania sposobu wyliczenia zsądzonych od pozwanego na rzecz powódki kosztów procesu, jednakże te koszty, które pozwany jako przegrywający musi zwrócić powódce zostały właściwie ustalone. Obejmują one opłatę sądową od dwóch roszczeń objętych pozwem (w łącznej kwocie 11 032 zł), opłatę skarbową od pełnomocnictwa oraz koszty zastępstwa procesowego od każdego z dochodzonych roszczeń ustalone w odniesieniu do wartości przedmiotu sporu na kwoty po 7 200 zł, a to stosownie do mających zastosowanie w sprawie przepisów rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie (Dz.U. z 2015 r., poz. 615 z póź. zm.) - § 2 pkt 6.

Z omówionych przyczyn Sąd Apelacyjny zmienił zaskarżony wyrok w sposób opisany w pkt 1 niniejszego wyroku (art. 386 § 1 kpc), a w pozostałej, przeważającej części, apelację jako pozbawioną uzasadnionych podstaw oddalił (art. 385 kpc). Wobec tego, iż skarżący jedynie w nieznacznym zakresie utrzymał się ze swoim żądaniem o kosztach postępowania apelacyjnego orzeczono na mocy art. 100 zd. 2 kpc w zw. z art. 108 § 1 kpc i art. 391 § 1 kpc.

SSA Joanna Naczyńska

SSA Małgorzata Wołczańska

SSA Elżbieta Karpeta

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

UZASADNIENIE