UZASADNIENIE

Postanowieniem z dnia 11 kwietnia 2016 roku Sąd Rejonowy w S. I Wydział Cywilny (I Ns 1498/13) po rozpoznaniu sprawy z wniosku: M. M. (1), M. M. (2) i M. B. (1) z udziałem: (...) im. (...) w G., (...) S.A. w W., (...) Banku S.A. we W., (...) S.A. we W., (...) Banku (...) S.A. w W., (...) sp. z o.o. z siedzibą w S. o odebranie oświadczenia spadkowego po R. M. (1) i uchylenie się od skutków prawnych niezłożenia w terminie oświadczenia spadkowego po R. M. (1), włącznie z zatwierdzeniem tych oświadczeń przez sąd:

I/ zatwierdził złożone w dniu 04 kwietnia 2016 roku przez M. M. (2) oświadczenie o:

1. uchyleniu się od skutków prawnych niezłożenia w terminie oświadczenia spadkowego po R. M. (1), zmarłym w dniu 09 lutego 2012 roku w S., ostatnio stale zamieszkałym w D.,

2. odrzuceniu spadku po R. M. (1), zmarłym w dniu 09 lutego 2012 roku w S., ostatnio stale zamieszkałym w D.;

II/ oddalił w całości wnioski:

1. M. M. (1),

2. M. B. (1);

III/ ustalił, że każdy z uczestników postępowania ponosi we własnym zakresie koszty postępowania związane ze swoim udziałem w sprawie;

IV/ przyznał radcy prawnemu Ż. M. od Skarbu Państwa- Sądu Rejonowego w S. kwotę 73,80 złotych w tym kwotę 13,80 złotych podatku VAT tytułem zwrotu kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej wnioskodawczyni M. M. (2) z urzędu;

Sąd Rejonowy orzekł w oparciu o następujące ustalenia faktyczne:

W dniu 27 czerwca 2006 roku R. M. (1) zawarł ze (...) im. (...) z siedzibą w G. umowę pożyczki nr (...), na podstawie której kasa przekazała do jego dyspozycji kwotę 3.000 złotych, a R. M. (1) zobowiązał się ją spłacić z należnymi odsetkami w terminie do 27 czerwca 2009 roku, a jako że zobowiązania w tym zakresie nie dotrzymał, w piśmie z dnia 01 listopada 2007 roku kasa złożyła wobec niego oświadczenie o wypowiedzeniu umowy informując go jednocześnie, że na dzień złożenia oświadczenia o wypowiedzeniu jego zadłużenie wynosi 575,09 złotych

Nakazem zapłaty w postępowaniu upominawczym z dnia 10 czerwca 2008 roku sygn. akt VI Nc 935/08, zaopatrzonym w klauzulę wykonalności nadaną postanowieniem z dnia 08 września 2009 roku, Sąd Rejonowy w S. orzekł, że R. M. (1) w terminie dwóch tygodni od doręczenia nakazu zapłaty powinien zapłacić na rzecz (...) im. (...) kwotę 2.649,19 złotych z odsetkami umownymi w wysokości 29% w skali roku od dnia 26 maja 2008 roku do dnia zapłaty oraz kwotę 647 złotych tytułem zwrotu kosztów procesu, a następnie w oparciu o ten tytuł wykonawczy Komornik Sądowy przy Sądzie Rejonowym w S. M. O. prowadził przeciwko R. M. (1) postępowanie egzekucyjne zarejestrowane pod sygn. akt KM 5458/08, w toku którego zajął m.in. wierzytelność spadkodawcy względem Naczelnika Urzędu Skarbowego w S. oraz świadczenie emerytalno-rentowe spadkodawcy, po czym postanowieniem z dnia 28 czerwca 2012 roku postępowanie egzekucyjne zawiesił na podstawie art. 819 k.p.c., zaś postanowieniem z dnia 27 sierpnia 2013 roku stwierdził, że umorzyło się ono z mocy samego prawa. Na podstawie umowy przelewu z dnia 23 sierpnia 2012 roku zawartej pomiędzy (...) im. (...) z siedzibą w G. a (...) s.a.rokul. z siedzibą w L. i dalej pomiędzy (...) s.a.rokul. z siedzibą w L. a (...) sp. z o.o. z siedzibą w S. następcą prawnym (...) im. (...) z siedzibą w G. z tytułu umowy pożyczki nr (...) z dnia 27 czerwca 2006 roku stała się (...) sp. z o.o. z siedzibą w S..

W dniu 28 sierpnia 2006 roku R. M. (1) zawarł z (...) Bankiem S.A. z siedzibą we W. umowę pożyczki gotówkowej nr (...), na podstawie której bank udzielił mu pożyczki w kwocie 3.393,52 złotych, a R. M. (1) zobowiązał się ją spłacić z odsetkami i prowizjami w 24 miesięcznych ratach poczynając od dnia 28 września 2006 roku Na podstawie umowy przelewu wierzytelności z dnia 29 września 2009 roku następcą prawnym kredytodawcy z tytułu ww. umowy stał się Prokura (...) z siedzibą we W..

W dniu 26 października 2006 roku R. M. (1) zawarł z (...) Bankiem S.A. z siedzibą we W., poprzednikiem prawnym jest (...) Banku S.A. z siedzibą we W., umowę pożyczki nr (...), na podstawie której bank udzielił mu pożyczki w kwocie 3013,15 złotych, a R. M. (1) zobowiązał się ją spłacić z odsetkami w 36 miesięcznych ratach w terminie do 26 października 2009 roku Na dzień 15 stycznia 2008 roku wymagalne przeterminowane zadłużenie R. M. (1) z tytułu ww. pożyczki opiewało na kwotę 2.774,81 złotych.

W dniu 15 grudnia 2006 roku R. M. (1) zawarł ze (...) im. (...) z siedzibą w G. umowę ramową pożyczek odnawialnych „chwilówek” nr (...), na podstawie której otrzymał uprawnienie do wielokrotnego zadłużania się do kwoty 1.000 złotych przez 12 miesięcy tj. do dnia 15 grudnia 2007 roku z możliwością automatycznego przedłużania umowy na kolejne okresy przy spełnieniu określonych warunków i zobowiązał się do spłaty pożyczki z należnymi odsetkami na warunkach i w terminach wskazanych w umowie, a ponieważ zobowiązania w tym zakresie nie dotrzymał kasa skierowała przeciwko niemu pozew o zapłatę, w rezultacie czego nakazem zapłaty w postępowaniu upominawczym z dnia 26 lutego 2008 roku sygn. akt VI Nc 300/08, zaopatrzonym w klauzulę wykonalności nadaną postanowieniem z dnia 14 kwietnia 2008 roku, Sąd Rejonowy w S. orzekł, że R. M. (1) w terminie dwóch tygodni od doręczenia nakazu zapłaty powinien zapłacić na rzecz (...) im. (...) z siedzibą w G. kwotę 1,304,29 złotych z odsetkami umownymi w wysokości 27% w skali roku od dnia 18 lutego 2008 roku do dnia zapłaty oraz kwotę 647 złotych tytułem zwrotu kosztów procesu, a następnie w oparciu o ten tytuł wykonawczy Komornik Sądowy przy Sądzie Rejonowym w S. M. O. prowadził przeciwko R. M. (1) postępowanie egzekucyjne zarejestrowane pod sygn. akt KM 3088/08, w toku którego zajął m.in. wierzytelność spadkodawcy wobec Naczelnika Urzędu Skarbowego w S. oraz świadczenie emerytalno-rentowe spadkodawcy, po czym postanowieniem z dnia 28 czerwca 2012 roku postępowanie egzekucyjne zawiesił na podstawie art. 819 k.p.c., zaś postanowieniem z dnia 27 sierpnia 2013 roku stwierdził, że umorzyło się ono z mocy samego prawa.

Na podstawie umowy przelewu z dnia 23 sierpnia 2012 roku zawartej pomiędzy (...) im. (...) z siedzibą w G. a (...) s.a.rokul. z siedzibą w L. i dalej pomiędzy (...) s.a.rokul. z siedzibą w L. a (...) sp. z o.o. z siedzibą w S. następcą prawnym (...) im. (...) z siedzibą w G. z tytułu umowy ramowej pożyczek odnawialnych „chwilówek” nr (...) z dnia 15 grudnia 2006 roku stała się (...) sp. z o.o. z siedzibą w S..

W dniu 27 czerwca 2006 roku R. M. (1) zawarł z (...) im. (...) z siedzibą w G. umowę o linię pożyczkową nr (...) na okres roku z możliwością jej dalszego przedłużenia maksymalnie do dnia 27 czerwca 2009 roku otrzymując na jej podstawie możliwość wielokrotnego zadłużania się do kwoty 1.500 złotych z tym, że z uwagi na niewywiązywanie się przez niego z obowiązku spłaty zadłużenia, w piśmie z dnia 06 września 2010 roku (...) im. (...) z siedzibą w G. złożyła względem niego oświadczenie o wypowiedzeniu umowy informując go ponadto, że na dzień złożenia oświadczenia o wypowiedzeniu jego zadłużenie wynosi 2.546,66 złotych.

Nakazem zapłaty w postępowaniu upominawczym z dnia 15 grudnia 2010 roku sygn. akt XVI N-ce 605954/10, zaopatrzonym w klauzulę wykonalności nadaną postanowieniem z dnia 01 września 2011 roku, Sąd Rejonowy Lublin- Zachód w Lublinie orzekł, że R. M. (1) w terminie dwóch tygodni od doręczenia nakazu zapłaty powinien zapłacić na rzecz (...) im. (...) z siedzibą w G. kwotę 2.621,44 złotych z odsetkami umownymi w wysokości czterokrotności stopy kredytu lombardowego NBP w skali roku od dnia 02 grudnia 2010 roku do dnia zapłaty oraz kwotę 633,59 złotych tytułem zwrotu kosztów procesu, a następnie w oparciu o ten tytuł wykonawczy Komornik Sądowy przy Sądzie Rejonowym w S. M. O. prowadził przeciwko R. M. (1) postępowanie egzekucyjne zarejestrowane pod sygn. akt KM 2911/11, w toku którego zajął m.in. wierzytelność spadkodawcy wobec Naczelnika Urzędu Skarbowego w S. oraz świadczenie emerytalno-rentowe spadkodawcy, po czym postanowieniem z dnia 26 lipca 2013 roku stwierdził, że postępowanie egzekucyjne umorzyło się z mocy samego prawa.

W dniu 23 stycznia 2007 roku R. M. (1) zawarł z (...) Bankiem S.A. z siedzibą w G., którego następcą prawnym jest Bank (...) S.A. z siedzibą w G., umowę kredytu gotówkowego nr (...), na podstawie której bank udzielił mu kredytu gotówkowego na cele konsumpcyjne w kwocie 3.261,77 na okres od 23 stycznia 2007 roku do 23 stycznia 2009 roku, a R. M. (1) zobowiązał się do jego spłaty z odsetkami, opłatami i prowizjami w kwotach i w terminach określonych w harmonogramie spłat stanowiącym załącznik do umowy, a ponieważ zobowiązania w tym zakresie nie dotrzymał, w dniu 10 stycznia 2008 roku bank wystawił przeciwko niemu bankowy tytuł egzekucyjny nr 554/08/Y, który po zaopatrzeniu go w klauzulę wykonalności nadaną postanowieniem Sądu Rejonowego w S. z dnia 29 stycznia 2008 roku sygn. akt I Co 195/08, stał się podstawą do wszczęcia i prowadzenia przeciwko niemu egzekucji, do której prowadzenia wierzyciel wybrał Komornika Sądowego przy Sądzie Rejonowym w S. M. O., a komornik prowadził ją pod sygn. akt KM 569/08.

W dniu 26 lutego 2008 roku S. A. z siedzibą w P. Oddział w Polsce wystawiła bankowy tytuł egzekucyjny nr (...), w którym stwierdziła, że na dzień jego wystawienia w księgach banku figuruje wymagalne zadłużenie R. M. (1) i M. M. (2) z tytułu umowy o udzielenie kredytu z dnia 22 lutego 2007 roku nr (...) w kwocie 17.223,99 złotych, w tym: kapitał w kwocie 14.677,76 złotych, odsetki umowne za okres od 15 września 2007 roku do 28 stycznia 2008 roku w kwocie 2.054,82 złotych, odsetki karne za opóźnienie za okres od 15 września 2007 roku do 26 lutego 2008 roku w kwocie 100,30 złotych, opłaty za okres od 15 września 2007 roku do 28 stycznia 2008 roku w kwocie 391,11 złotych i dalsze odsetki ustawowe od kwoty 14.677,76 złotych od 27 lutego 2008 roku do dnia zapłaty.

Postanowieniem z dnia 08 kwietnia 2008 roku wydanym w sprawie zarejestrowanej pod sygn. akt I Co 1057/08 Sąd Rejonowy w S. nadał przeciwko M. M. (2) i R. M. (1) klauzulę wykonalności bankowemu tytułowi egzekucyjnemu S. A. z siedzibą w P. Oddział w Polsce nr (...) z dnia 26 lutego 2008 roku z ograniczeniem odpowiedzialności dłużników do kwoty 45.000 złotych, po czym w oparciu o ten tytuł wykonawczy Komornik Sądowy przy Sądzie Rejonowym w Szczecinku wszczął przeciwko M. M. (2) i R. M. (1) postępowanie egzekucyjne, które prowadził pod sygn. akt KM 2398/08 i w jego toku dokonał zajęcia m.in. świadczenia emerytalno- rentowego dłużników i w stosunku do M. M. (2) realizuje do chwili obecnej.

W dniu 20 czerwca 2011 roku (...) S.A. z siedzibą w W. wystawiła bankowy tytuł egzekucyjny nr (...), w którym stwierdziła, że na dzień jego wystawienia w księgach banku figuruje wymagalne zadłużenie R. M. (1) z tytułu umowy o Kredyt Odnawialny S. nr (...) w kwocie 1. 898,12 złotych, w tym: kapitał w kwocie 1.137,36 złotych, odsetki naliczone do dnia 20 czerwca 2011 roku w kwocie 760,76 złotych i dalsze odsetki od dnia 21 czerwca 2011 roku do dnia zapłaty liczone od kwoty 1.137,36 złotych według zmiennej stopy procentowej obowiązującej na dany okres w (...) S.A., która na dzień wystawienia tytułu wynosiła 24%.

Na podstawie umowy o przelew wierzytelności z dnia 14 czerwca 2011 roku zawartej pomiędzy (...) S.A. z siedzibą w W. a Prokurą (...) z siedzibą we W. wierzytelność z tytułu ww. nabył Prokura (...) z siedzibą we W..

Nakazem zapłaty w postępowaniu upominawczym z dnia 15 listopada 2011 roku sygn. akt XVI N-ce 1171743/11, zaopatrzonym w klauzulę wykonalności nadaną postanowieniem z dnia 09 stycznia 2012 roku, Sąd Rejonowy Lublin- Zachód w Lublinie orzekł, że R. M. (1) w terminie dwóch tygodni od doręczenia nakazu powinien zapłacić na rzecz Prokury (...) z siedzibą we W. kwotę 4.176,16 złotych z odsetkami ustawowymi od dnia 20 września 2011 roku do dnia zapłaty oraz kwotę 653,95 złotych tytułem zwrotu kosztów procesu.

R. M. (1) zmarł w dniu 09 lutego 2012 roku w S., a przed śmiercią na stałe mieszkał z żoną M. M. (2) w lokalu położonym w D. przy ulicy (...), do którego przysługiwało mu na zasadzie małżeńskiej wspólności majątkowej spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu mieszkalnego. M. M. (1) i M. B. (1) są dziećmi R. M. (1) i M. M. (2). Żona spadkodawcy i dzieci spadkodawcy wiadomość o jego śmierci powzięli w dniu śmierci. M. B. (1) wyprowadziła się z domu rodzinnego na około 6-7 lat przed śmiercią spadkodawcy i zamieszkała w miejscowości oddalonej od D. o około 5 km z tym, że odwiedzała rodziców w miejscu ich zamieszkania średnio raz na dwa tygodnie. M. M. (1) wyprowadził się z domu rodzinnego na około 2 lata przed śmiercią spadkodawcy i zamieszkał w D. w lokalu położonym przy ulicy (...) nie zaprzestając utrzymywania kontaktu z rodzicami, z którymi spotykał się z różną częstotliwością tj. raz w tygodniu lub raz w miesiącu. Dzieci spadkodawcy posiadały wiedzę o jego chorobie alkoholowej, a nasilenie jej objawów zaobserwowały na około 3 lata przed śmiercią spadkodawcy. M. M. (1) miał świadomość, że we wcześniejszych okresach spadkodawca zaciągną kredyty na zakup towarów i usług w systemie ratalnym i niepokojąc się o dotrzymywanie przez spadkodawcę terminowości ich spłaty, pytał ojca o realizację tego obowiązku. U M. M. (2) rozpoznano „zaburzenia komunikacji pod postacią chaotyczności myślenia i wypowiedzi oraz upośledzonego skupiania uwagi na komunikatach słownych. Objawy te zaburzają jej kontakt z otoczeniem, ale nie uniemożliwiają jej kierowania swoim postępowaniem. Brak jest przesłanek do przyjęcia, że stan psychiczny uniemożliwiał M. M. (2) kierowanie swoim postępowaniem w dniu 09 lutego 2012roku , w okresie od 09 lutego 2012 roku do 09 sierpnia 2012 roku i w chwili obecnej”. Wnioskiem z dnia 27 sierpnia 2013 roku (...) im. (...) z siedzibą w G. wystąpiła do Sądu Rejonowego w S. o stwierdzenie nabycia spadku po R. M. (1) zmarłym w dniu 09 lutego 2012 roku i jako spadkobierców po nim wskazała M. B. (1), M. M. (2) i M. M. (1). Sprawa wywołana tym wnioskiem została zarejestrowana pod sygn. akt I Ns 1273/13 i w jej toku postanowieniem z dnia 09 stycznia 2014 roku Sąd zawiesił postępowanie do czasu prawomocnego zakończenia postępowania w sprawie zarejestrowanej pod sygn. akt I Ns 1498/13. (k. 29, 31).

Na podstawie tak ustalonego stanu faktycznego Sąd Rejonowy uznał, że wniosek M. M. (2) zasługiwał na uwzględnienie, natomiast oddalił wnioski M. M. (1) i M. B. (1)

W opinii Sądu Rejonowego przeciwko uwzględnieniu wniosku M. M. (1) i M. B. (1) przemawiał przede wszystkim fakt złożenia go z przekroczeniem rocznego terminu z art. 88 § 2 k.c., który z mocy przepisu art. 1019 § 1 k.c. stosuje się odpowiednio do uchylenia się od skutków prawnych niezłożenia w terminie oświadczenia spadkowego w przypadku, gdy bierność spadkobiercy wywołana była błędem. Skoro zatem, jak zeznał M. M. (1), a M. B. (1) zeznania te potwierdziła, pierwsze dokumenty wskazujące na wymagalne i niezaspokojone zobowiązania finansowe spadkodawcy, wnioskodawcy M. B. (1) i M. M. (1) mieli odnaleźć po około 6-8 miesiącach od śmierci spadkodawcy, to, uwzględniając określony w przepisie art. 112 k.c. sposób liczenia terminów wyrażonych w miesiącach, roczny termin do skorzystania przez nich z uprawnienia do uchylenia się od skutków braku działania wywołanego błędem rozpoczął dla nich bieg najpóźniej z dniem 10 października 2012 roku tj. w dniu następnym po ujawnieniu błędu i zakończył z dniem 09 października 2013 roku, podczas gdy rozpoznawany wniosek nadano w placówce oddawczej publicznego operatora w dniu 23 października 2013 roku, a więc już po wygaśnięciu ich uprawnienia z art. 1019 § 1 k.c., co stanowiło samodzielną i wystarczającą podstawę do oddalenia ich wniosku bez potrzeby prowadzenia dalszych rozważań. Ponadto, w ocenie Sądu Rejonowego niezłożenie przez nich oświadczenia spadkowego w ustawowym terminie i ewentualne pozostawanie w błędzie co do składu masy spadkowej po ich ojcu, pozostawało w adekwatnym związku przyczynowym z niezachowaniem przez nich należytej staranności wymaganej w okolicznościach, w których się wówczas znaleźli. Gdyby bowiem oboje wnioskodawcy wykazali się choćby przeciętną dbałością o swoje interesy, to pierwszym sygnałem, który powinien skłonić ich do podjęcia działań w kierunku rozeznania stanu spadku po R. M. (1) była wieloletnia choroba alkoholowa tego ostatniego i wieloletnia choroba psychiczna jego żony, a matki wnioskodawców powikłana dodatkowo upośledzeniem narządu słuchu. Odmiennie Sąd ocenił natomiast sytuację i żądanie M. M. (2). Chociaż bowiem stwierdził, że posiadała ona wiedzę na temat zadłużenia spadkodawcy względem osób trzecich, a tym samym miała częściową wiedzę o biernej stronie spadku po mężu, to jednak niezłożenie przez nią oświadczenia spadkowego było następstwem błędu co do prawa odnośnie wymogu złożenia oświadczenia spadkowego, terminu do jego złożenia i konsekwencji jego niezachowania, przy czym błąd ten nie był wywołany brakiem należytej staranności wnioskodawczyni, lecz jej zdecydowanie poniżej przeciętną świadomością prawną wynikającą po części z niskiego poziomu jej wykształcenia, a po części z ogólnego stanu jej zdrowia, który, mimo tego, że ani w dniu śmierci męża, ani w okresie sześciu miesięcy po tej dacie, ani też obecnie, nie wyłącza zdolności wnioskodawczyni do kierowania swoim postępowaniem, to wyraźnie ogranicza jej możliwości w komunikowaniu się z otoczeniem i dekodowaniu przekazywanych jej przez to otoczenie komunikatów. Z tych ostatnio wymienionych powodów Sąd uważa, że stan pozostawania przez wnioskodawczynię w opisanym błędzie co do prawa trwał przynajmniej do momentu złożenia przez nią analizowanego wniosku, co oznacza, że został on złożony w terminie. O kosztach postępowania Sąd orzekł w pkt. III. sentencji zgodnie z przepisem art. 520 § 1 k.p.c.

Apelację od powyższego postanowienia wywiedli uczestnicy M. M. (1) oraz M. B. (2) zaskarżając je w zakresie punktu II podpunkt 1 i 2.

Zaskarżonemu orzeczeniu zarzucono naruszenie:

1/ przepisów postępowania- art. 233 § 1 k.p.c. poprzez przekroczenie zasady swobodnej oceny dowodów polegającego na uznaniu, że wnioskodawcy złożyli wniosek z przekroczeniem rocznego terminu, który rozpoczął swój bieg najpóźniej w dniu 10 października 2012 roku i zakończył się z dniem 9 października, w sytuacji gdy z zebrany w sprawie materiał dowodowy w postaci treści wniosku oraz zeznań stron oceny tej nie uzasadnia;

2/ przepisów postępowania- art. 233 § 1 k.p.c. poprzez przekroczenie zasady swobodnej oceny dowodów polegającego na uznaniu, że wnioskodawcy udzielając pomocy matce w załatwieniu spraw urzędowych powzięli pewna informację, że spadek po ojcu zawiera pasywa,

3/ błąd w ustaleniach faktycznych polegający na przyjęciu, że wnioskodawcy udzielając pomocy matce w załatwieniu spraw urzędowych powzięli pewna informację, ze spadek po ojcu zawiera pasywa w terminie do 6 miesięcy od dnia otwarcia spadku, co nie znajduje potwierdzenia w materiale dowodowym sprawy a nadto ustalenie, że wnioskodawcy mieli nieograniczony dostęp do dokumentów świadczących o zaciągniętych zobowiązaniach przez R. M. (1) od dnia śmierci.

Wskazując na powyższe apelujący wnieśli o zmianę zaskarżonego postanowienia poprzez zatwierdzenie oświadczeń M. M. (1) oraz M. B. (1) o uchyleniu się od skutków prawnych niezłożenia oświadczenia spadkowego po R. M. (2). Nadto, złożyli wniosek o uzupełnienie postepowania dowodowego o ponowne ich przesłuchanie na okoliczności podniesione w zarzutach apelacyjnych.

Apelujący podnieśli, że sąd wadliwie ustalił początek biegu rocznego terminu, opierając się w tym zakresie wyłącznie na zeznaniach M. M. (1), który w sposób niejednoznaczny wskazał, ze mógł to być okres 6-8 miesięcy. Ponadto zeznania te były sprzeczne z treścią wniosku złożonego przez wnioskodawców a Sąd nie wysłuchał w tym zakresie M. M. (2) ani M. B. (1). . Ustalenie przez sąd, iż wiedzę taką powzięli pomagając matce przy załatwianiu spraw urzędowych ma charakter dowolny, wybiórczy oraz niezgodny z zasadami doświadczenia życiowego. Gdyby tak było to wnioskodawcy już wówczas podjęliby działania mające na celu odrzucenie spadku. Dodali, że ojciec zapewniał ich że wszystkie pożyczki zostały spłacone a fakt nie posiadania przezeń źródła dochodu utwierdzał ich w przekonaniu, że ojciec nie mógł zaciągnąć żadnych zobowiązań. Apelujący dodali, że od wielu lat nie mieszkali z rodzicami, prowadzili własne gospodarstwa domowe. Ponadto nie mieli nieograniczonego dostępu do dokumentów po śmierci ojca a jedynie od momentu ich udostępnienia przez matkę, która zapewniała ich o braku pasywów. Co więcej nie mogli bez jej woli przeszukiwać pomieszczeń i schowków.

Apelację od powyższego orzeczenia wywiedli ponadto uczestnik postępowania (...) Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą w S. oraz Spółdzielcza Kasa Oszczędnościowo- Kredytowa im. S., zaskarżając je w zakresie punktu I oraz III.

Zaskarżonemu orzeczeniu zarzucono naruszenie:

1/ przepisów prawa materialnego- art. 1019 § 1 i 2 k.c. w zw. z art. 84 § 1 i 2 k.c. poprzez ich błędną interpretację i na skutek tego uznanie, że w sprawie zachodzi podstawa do zatwierdzenia uchylenia się przez wnioskodawczynię M. M. (2) od skutków prawnych niezłożenia w terminie oświadczenia o odrzuceniu spadku po R. M. (1);

2/ przepisów prawa materialnego- art. 88 § 2 k.c. poprzez jego błędną interpretacje i na skutek tego uznanie, że złożone w dniu 4.04.2016 roku, oświadczenie o odrzuceniu spadku nie uchybia wynikającemu z wyżej wymienionego przepisu terminowi;

3/ przepisów postępowania – art. 520 § 1 k.p.c. poprzez przyjęcie, że zachodzą przesłanki do poniesienia przez uczestników postepowania kosztów we własnym zakresie.

Wskazując na powyższe apelujący wniósł o zmianę zaskarżonego orzeczenia w punkcie I poprzez oddalenie wniosku M. M. (2) oraz w punkcie III poprzez zasądzenie od wnioskodawców na ich rzecz kosztów postępowania.

Apelujący podnieśli, że postepowanie dowodowe wykazało, że wnioskodawczyni wiedziała o zobowiązaniach męża jeszcze za jego życia. Niewątpliwie posiadała ja także po śmierci męża. W ocenie powołanych w sprawie biegłych wynika, że nie ma podstaw że stan psychiczny wnioskodawczyni uniemożliwiał jej kierowanie swoim postępowaniem. Brak wiedzy wnioskodawczyni co do treści przepisów prawa nie należy do kategorii błędów dotyczących treści czynności prawnej. Stanowisko, iż tego rodzaju błąd nie może uzasadniać oświadczenia o uchyleniu się od skutków oświadczenia woli wyraził Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 25.02.1998, II UKN 519/97. Zagadnienia związane z dziedzicznością są na tyle powszechnie znane, że można było oczekiwać od wnioskodawczyni chociażby minimalnej staranności w tym zakresie. Nakazywała ona skorzystanie z pomocy prawnej celem uzyskania informacji w jaki sposób doprowadzić do wyłączenia swojej odpowiedzialności za długi. Termin wskazany w art. 88§ 2 k.c. ma charakter zawity, nie może być przedłużany ani skracany. Skoro zatem, wnioskodawczyni dysponowała wiedza o długach jeszcze za jego życia to także na pewno w dniu otwarcia spadku.

Zdaniem apelujących Sąd orzekając o kosztach winien zastosować art. 520 § 2 k.p.c., albowiem uczestnicy byli w różnym stopniu zainteresowani wynikiem postępowania, gdyż po jego zakończeniu będą mogli podjąć czynności zmierzające do zaspokojenia należności od wnioskodawców. Nadto interesy uczestników i wnioskodawców są sprzeczne.

W odpowiedzi na apelację uczestnik (...) Bank (...) Spółka Akcyjna w W. wniósł o oddalenie apelacji wnioskodawców M. M. (1) i M. M. (3) oraz przyznanie na jego rzecz kosztów postępowania apelacyjnego.

W odpowiedzi na apelację uczestnik postępowania (...) Spółka z o.o. z siedziba w S. oraz Spółdzielcza Kasa Oszczędnościowo- Kredytowa im. S., wnieśli o oddalenie apelacji wnioskodawców M. M. (1) i M. M. (3) oraz przyznanie na ich rzecz kosztów postępowania apelacyjnego.

W odpowiedzi na apelację wnioskodawczyni M. M. (2) wniosła o oddalenie apelacji uczestników postępowania oraz przyznanie kosztów zastępstwa pełnomocnika ustanowionego z urzędu w postepowaniu apelacyjnym, oświadczając iż koszty te nie zostały pokryte w żadnym zakresie.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelacje wnioskodawców oraz uczestników postępowania nie zasługiwały na uwzględnienie.

W pierwszej kolejności Sąd Okręgowy stwierdza, że sąd pierwszej instancji przeprowadził postępowanie dowodowe w zakresie wystarczającym dla poczynienia ustaleń faktycznych mających wpływ na zastosowanie przepisów prawa materialnego. Zgromadzone w sprawie dowody poddał wszechstronnej, wnikliwej ocenie, odpowiadającej wymogom stawianym przez przepis art. 233 § 1 k.p.c. i na ich podstawie poczynił prawidłowe ustalenia faktyczne w sprawie. Mając na uwadze powyższe Sąd Okręgowy podzielił przeprowadzoną przez sąd pierwszej instancji ocenę zgromadzonych w sprawie dowodów, tym samym akceptując poczynione w oparciu o tę ocenę ustalenia faktyczne i uznając je za własne, bez ich ponownego przytaczania (vide postanowienie Sądu Najwyższego z 26.04.2007 roku, II CSK 18/07).

Odnosząc się do apelacji wnioskodawców M. M. (1) oraz M. B. (3) Sąd Okręgowy uznał, że jest ona nieuzasadniona w całości i stanowi jedynie polemikę z prawidłowymi ustaleniami oraz stanowiskiem prawnym Sądu Rejonowego. Istota zarzutów, które zostały podniesione w apelacji wyżej wymienionych skarżących w istocie rzeczy sprowadza się do ogólnej i gołosłownej polemiki z ustaleniami sądu pierwszej instancji i stanowi próbę odmiennej ich oceny, co - w przekonaniu skarżących – ma prowadzić do przyjęcia ustalenia, że wniosek o uchylenie się od skutków oświadczenia o uchyleniu się od skutków prawnych niezłożenia oświadczenia spadkowego po R. M. (1) został przezeń złożony z zachowaniem terminu wynikającego z art. 88 § 2 k.c. w zw. z art. 1019 § 2 k.c., albowiem termin ów rozpoczął swój bieg od dnia doręczenia im wniosku o stwierdzenie nabycia spadku, z którym wystąpił jeden z wierzycieli spadkodawcy.

Ustawodawca przewidział możliwość uchylenia się przez spadkobiercę od skutków prawnych niezachowania terminu do złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku. Jak bowiem stanowi art. 1019 k.c., jeżeli oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku zostało złożone pod wpływem błędu lub groźby, stosuje się przepisy o wadach oświadczenia woli z następującymi zmianami: 1) uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia powinno nastąpić przed sądem; 2) spadkobierca powinien jednocześnie oświadczyć, czy i jak spadek przyjmuje, czy też go odrzuca (§ 1). Spadkobierca, który pod wpływem błędu lub groźby nie złożył żadnego oświadczenia w terminie, może w powyższy sposób uchylić się od skutków prawnych niezachowania terminu (§ 2). Uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku wymaga zatwierdzenia przez sąd (§ 3).

W świetle brzmienia cytowanego przepisu nie powinno budzić zastrzeżeń stwierdzenie, że istotą postępowania w sprawie o zatwierdzenie uchylenia się od skutków prawnych niezłożenia w terminie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, jest ocena przez sąd meriti czy wnioskodawcy dochowali terminu na złożenie tego rodzaju oświadczenia a nadto, czy zostały spełnione przewidziane ustawowo wymagania. Nie budzi wątpliwości, iż w świetle art. 1019 § 2 k.c. spadkobierca, który pod wpływem błędu lub groźby nie złożył żadnego oświadczenia w terminie, może w powyższy sposób uchylić się od skutków prawnych niezachowania terminu.

Elementy konstrukcyjne błędu określa przepis art. 84 k.c., a sposób uchylenia się od niego art. 88 k.c. przy uwzględnieniu regulacji prawnej zawartej w art. 1019 k.c. Oświadczenie to powinno zostać złożone przed sądem z oświadczeniem czy i jak spadek przyjmuje, czy go odrzuca i przed upływem roku od jego wykrycia, gdyż po tym czasie uprawnienie to wygasa.

Sąd Okręgowy nie dopatrzył się sprzeczności ustaleń Sądu Rejonowego ze zgromadzonym w sprawie materiałem dowodowym odnośnie daty, w której wnioskodawcy powzięli wiedzę o istnieniu wymaganych i niezaspokojonych zobowiązań spadkodawcy. Ustalenie przezeń, iż miało to miejsce najpóźniej z dniem 10 października 2012 roku tj. z momentem odnalezienia przezeń dokumentów wskazujących na istnienie wymaganych i niezaspokojonych zobowiązań finansowych spadkodawcy, wbrew odmiennej sugestii skarżących znajduje oparcie w materiale dowodowym sprawy.

Świadczy o tym niezbicie treść wyjaśnień złożonych przez wnioskodawcę M. M. (1) na rozprawie w dniu 1 grudnia 2014 roku: „ Za życia ojca nie wiedziałem, że zaciągał jakieś kredyty dowiedziałem się o tym dopiero około 6- 8 miesięcy po śmierci ojca, gdy mama zaczęła robić porządek w rzeczach ojca”( k. 186, tom I) . Co nade istotne, M. B. (2) potwierdziła treść zeznań złożonych przez wnioskodawcę- „ Słyszałam zeznania wnioskodawcy. Są one zgodne z prawdą”.

W tym stanie rzeczy zarzut apelujących jest ze wszech miar chybiony.

Lektura apelacji wskazuje, iż apelujący zdają się pomijać kwestię mającą w sprawie znaczenie kluczowe, a mianowicie to, że w świetle art. 1019 § 2 k.c. skuteczność uchylenia się od skutków prawnych niezłożenia w terminie żadnego oświadczenia spadkowego zależy od ustalenia, czy spadkobierca zaniechał powzięcia tej czynności działając pod wpływem błędu lub groźby. Przyjmuje się, iż spadkobierca składa oświadczenie woli o przyjęciu lub odrzuceniu spadku pod wpływem błędu, jeżeli w chwili składania tego oświadczenia był w błędzie co do treści czynności prawnej (art. 84 § 1 zd. pierwsze k.c.), a błąd był obiektywnie i subiektywnie istotny (art. 84 § 2 k.c.). Jak trafnie zauważono w literaturze, błąd co do treści czynności prawnej może być błędem co do tytułu powołania do dziedziczenia, osoby spadkodawcy, przedmiotu spadku (A. Kidyba (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Tom IV. Spadki, wyd. IV, LEX 2015). Błąd taki może dotyczyć stanu spadku, oznaczający brak wiedzy spadkobiercy co do długów spadkowych obciążających spadek, przy czym dla skutecznego złożenia oświadczenia o uchyleniu się od skutków niezłożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku, z powołaniem się na błąd, wymagane jest by miał on charakter prawnie doniosłego. Przyjmuje się, że błędem istotnym nie jest nieznajomość przedmiotu spadku pozostająca w związku przyczynowym z niedołożeniem przez spadkobiercę należytej staranności w ustaleniu rzeczywistego stanu majątku spadkowego ( vide postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 30 czerwca 2005 roku, IV CK 799/04 oraz z dnia 1 grudnia 2011 roku, I CSK 85/11). W rezultacie należy uznać, że błędem istotnym spadkobiercy jest brak wiedzy o stanie spadku (długach spadkowych), mimo powziętych przez tego spadkobiercę odpowiednich możliwych działań zmierzających do ustalenia rzeczywistego stanu spadku. Weryfikacja aktów staranności należy do sądu i powinna być poprzedzona oceną okoliczności konkretnej sprawy i ustaleniem jakich aktów staranności można było od spadkobiercy wymagać. Co jeszcze należy podkreślić, ocena istotności błędu wymaga ustalenia, czy spadkobierca mający wyobrażenie o rzeczywistym stanie rzeczy, tj. niedziałający pod wpływem błędu, złożyłby oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku o określonej treści.

Mając na uwadze powyższe Sąd Okręgowy zważył, iż lektura akt rozpatrywanej sprawy wskazuje, że sąd pierwszej instancji nie tylko zasadnie ocenił, że oświadczenie wnioskodawców nie mogło wywołać skutków prawnych jako złożone po terminie ale nadto trafnie zwrócił uwagę, iż uwzględnieniu tego wniosku sprzeciwiał się fakt, że błąd wnioskodawców co do składu masy spadkowej po ojcu był tak naprawdę błędem, który został wywołany ich własnym działaniem – stanowił bowiem konsekwencję niezachowania przez nich należytej staranności w okolicznościach w których się znaleźli. Pierwszym sygnałem który winien skłonić wnioskodawców do podjęcia działań w tym zakresie była wieloletnia choroba alkoholowa ich ojca oraz pojawiające się wcześniej epizody zaciągania przez spadkodawcę zobowiązań kredytowych oraz problemu z ich terminową spłata. W świetle zasad doświadczenia życiowego nieprawdopodobnym także jest by wnioskodawcy pomagając swojej matce w załatwieniu spraw dotyczących spadkodawcy po jego śmierci w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych nie uzyskali już wówczas wiedzy odnośnie zajęcia komorniczego przysługującego spadkodawcy świadczenia. Jak trafnie wywiódł Sąd Rejonowy, wnioskodawcy są osobami dorosłymi, prowadza własne gospodarstwa domowe i z racji tego należy oczekiwać od nich przynajmniej średniego poziomu doświadczenia życiowego oraz świadomości prawnej. Nie podobnym przeto jest, by polegali wyłącznie na informacjach przekazywanych im przez matkę, jeżeli jednocześnie mają wątpliwości co do ich wiarygodności (vide zeznania M. M. (1) złożone na rozprawie w dniu1.10.2014roku, - „ Biorąc pod uwagę stan zdrowia mojej mamy mogę powiedzieć, że nie była ona w 100 % rzetelnym źródłem informacji na temat finansów mojego ojca”).

Mając wszystko powyższe na względzie, stwierdzić należało, iż ustalenia faktyczne sprawy, w świetle których wnioskodawcy mieli realną możliwość pozyskania wiedzy na temat „stanu spadku” uzasadniały przyjęcie, że po stronie każdego z wnioskodawców nie zaistniał błąd istotny, który kwalifikuje do tego, aby uznać za skuteczne uchylenie się od skutków niezłożenia w terminie oświadczenia o odrzuceniu spadku. Ocena Sądu Rejonowego okazała się zatem prawidłowa, co czyniło apelację wnioskodawców niezasadną.

Rozstrzygnięcia Sądu Rejonowego nie mogły wzruszyć także zarzuty podniesione w apelacji uczestników.

Zarzuty podniesione w złożonej w sprawie apelacji sprowadzały się w istocie do zakwestionowania końcowego wniosku prawnego, który legł u podstaw rozstrzygnięcia, że wnioskodawczyni M. M. (2) nie uchybiła rocznemu terminowi do złożenia oświadczenia o uchyleniu się od skutków prawnych niezłożenia oświadczenia woli o odrzuceniu spadku po swoim mężu, jak tez że pozostawała w błędzie aż do złożenia przezeń wniosku na podstawie art. 1019 § 2 k.c.

Jak wskazuje się w orzecznictwie można uchylić się od skutków prawnych oświadczenia woli nie tylko wtedy, gdy błąd dotyczy okoliczności taktycznych, lecz także, gdy dotyczy okoliczności prawnej, jeżeli błąd jest istotny i odnosi się do treści oświadczenia woli. Hipoteza art. 84 k.c. ogranicza zatem stosowanie zasady ingorantia iuris nocet. Taka wykładnia jest szeroko reprezentowana w doktrynie (vide A. Wolter: Prawo cywilne, Warszawa 1967, stroku 255; M. Piekarski: Komentarz do k.c., t. I, s. 214; B. Lewaszkiewicz-Petrykowska: Wady oświadczenia woli w polskim prawie cywilnym, Warszawa 1973, s. 116), a także judykaturze (vide np. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 24 stycznia 1974 roku, II CR 761/73, z dnia 10 października 2000 roku, IV CKN 144/00 i postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 29 listopada 2012 roku, II CSK 171/12 LEX nr 1294475).

Tymczasem w okolicznościach niniejszej sprawy, stwierdzić należały, że jakkolwiek u M. M. (2) nie stwierdzono zaburzeń psychicznych, tego rodzaju by wyłączały jej zdolność do samodzielnego wyrażania decyzji i wyrażenia woli na zewnątrz, tak powodowały że nie była ona w stanie należycie ocenić otaczającej ją rzeczywistości a co za tym idzie miała błędną świadomość odnośnie stanu finansowego swojego zmarłego męża, tak za jego za jego życia jak i po śmierci. Dostrzec należało, iż choroba wnioskodawczyni ma charakter przewlekły i zważywszy na to, że trwa od 15- 20 lat to istniała także za życia spadkodawcy. Objawy te zaburzają jej kontakt z otoczeniem, ale nie uniemożliwiają jej kierowania swoim postępowaniem (vide: opinia biegłych z dnia 01 czerwca 2015 roku k. 605-610, uzupełniająca opinia biegłych z dnia 06 stycznia 2016 roku k. 726-727, dokumentacja lekarska M. M. (2) k. 263-270, 289-292, 529-536, 539-546).

Co nade istotne, w świetle zebranego w sprawie materiału dowodowego należy stwierdzić, że błąd ów utrzymywał się aż do złożenia wniosku w trybie art. 1019 § 2 k.c. Zważyć bowiem należało, iż wnioskodawczyni nie wystąpiła z nim z własnej inicjatywy a pod wpływem swoich dzieci ( vide: pismo wnioskodawczyni z dnia 22 października 2013 roku) Uprawniona jest zatem konstatacja, że M. M. (2) nie była w stanie ocenić stanu majątkowego spadkodawcy a wobec tego także wymogu złożenia oświadczenia spadkowego.

Nieuzasadniony okazał się także zarzut naruszenia art. 520 § 1 k.p.c. Wskazać należy, że w sprawie nie ma podstaw do odstąpienia od podstawowej zasady orzekania o kosztach w postępowaniu nieprocesowym, z której wynika, że każdy uczestnik ponosi te koszty w zakresie, w jakim bierze udział w sprawie. Nie można tutaj doszukiwać się sprzeczności w interesach pomiędzy wnioskodawcami a uczestnikami – wierzycielem spadkodawcy, albowiem są oni wspólnie zainteresowani prawidłowym ustaleniem kręgu spadkobierców po R. M. (1), a sprawa ta jest wynikiem podjętych w tym kierunku działań. Postępowanie niniejsze w równym stopniu dotyczyło sytuacji prawnej wnioskodawców jak i uczestników postępowania.

W tym stanie rzeczy obie apelacje podlegały oddaleniu na podstawie art. 385 k.p.c. , co znalazło swój wyraz w punkcie pierwszym sentencji.

O kosztach postepowania apelacyjnego Sąd Okręgowy orzekł w punkcie drugim oparciu o treść art. 520 § 1 k.p.c., uznając iż pomiędzy wnioskodawcami i uczestnikami nie zachodzi sprzeczność interesów, która nakazywałaby odstąpienie od zasady wyrażonej w tym przepisie.

W toku postępowania apelacyjnego pełnomocnik wnioskodawczyni M. M. (2) wniósł o przyznanie wynagrodzenia za udzieloną pomoc prawną. O wynagrodzeniu tym Sąd Okręgowy orzekł na podstawie § 16 ust. 1 pkt. 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 3 października 2016 roku w sprawie ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego z urzędu. Z tego względu orzeczono jak w punkcie trzecim sentencji.

SSO Karina Marczak SSO Tomasz Sobieraj SSO Tomasz Szaj

POSTANOWIENIE

UZASADNIENIE