UZASADNIENIE

Decyzją z dnia 27 września 2011 roku Zakład Ubezpieczeń Społecznych II Oddział w Ł. wstrzymał wypłatę emerytury na rzecz G. M. od dnia 1 października 2011 roku, z powodu kontynuowania zatrudnienia przez ubezpieczoną.

Od decyzji tej w dniu 10 listopada 2011 roku odwołanie wniosła G. M. domagając się wypłaty świadczenia emerytalnego. Wnioskodawczyni wywodziła, że wprowadzenie art. 103a do ustawy z dnia 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, wykluczającego łączenie pracy zarobkowej z pobieraniem emerytury, jest niezgodne z zasadą demokratycznego państwa prawa. W odpowiedzi na odwołanie organ rentowy domagał się jego oddalenia.

Wyrokiem z dnia 29 lutego 2012 roku, sygn. akt IX U 1151/11, Sąd Okręgowy w Łodzi oddalił odwołanie G. M..

W dniu 22 lutego 2013 roku G. M., z powołaniem się na treść art. 401¹ k.p.c. i wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 13 listopada 2012 roku, sygn. akt K 2/12 (Dz.U. z dnia 22 listopada 2012 roku, poz. 1285), wniosła skargę o wznowienie postępowania zakończonego prawomocnym wyrokiem Sądu Okręgowego w Łodzi z dnia 29 lutego 2012 roku. Ubezpieczona podniosła, że zaskarżony wyrok Sądu Okręgowego oparty został na normie prawnej uznanej przez Trybunał Konstytucyjny za niezgodną z ustawą zasadniczą (art. 28 ustawy z dnia 16 grudnia 2010 roku o zmianie ustawy o finansach publicznych oraz niektórych innych ustaw w związku z art. 103a ustawy z dnia 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych), a tym samym zaistniała podstawa do wznowienia postępowania. W odpowiedzi Zakład Ubezpieczeń Społecznych zażądał oddalenia skargi. W uzasadnieniu organ rentowy podniósł, że stosownie do art. 135 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych podjął wypłatę emerytury i przyznał G. M. wyrównanie świadczenia od dnia 22 listopada 2012 roku wraz z należnymi odsetkami od 11 stycznia 2013 roku, tj. od następnego terminu płatności. Zakład Ubezpieczeń Społecznych podkreślił, że skoro wyrok Trybunału Konstytucyjnego został ogłoszony w Dzienniku Ustaw w dniu 22 listopada 2012 roku to, zgodnie z art. 190 ust. 3 Konstytucji, dopiero z tą datą zakwestionowany przepis ustawy utracił moc prawną. Tak więc do chwili wejścia w życie orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego wskazany przepis dawał podstawę do wstrzymania wypłaty emerytury, a co za tym idzie kwestionowana przez G. M. decyzja ZUS jest prawidłowa.

Wyrokiem z dnia 15 maja 2013 roku, sygn. akt VIII U 582/13, Sąd Okręgowy w Łodzi wznowił postępowanie w sprawie IX U 1151/11 (pkt 1), zmienił wyrok Sądu Okręgowego w Łodzi z dnia 29 lutego 2012 roku oraz poprzedzającą go decyzję Zakładu Ubezpieczeń Społecznych II Oddziału w Ł. z dnia 27 września 2011 roku i przyznał G. M. prawo do wypłaty emerytury poczynając od dnia 1 października 2011 roku (pkt 2), a zawarty w odwołaniu wniosek o przyznanie odsetek przekazał do rozpoznania Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych II Oddziałowi w Ł. (pkt 3).

Sąd Okręgowy ustalił, że G. M., urodzona w dniu (...), posiada prawo do emerytury od dnia 1 maja 2009 roku. Od dnia 2 stycznia 1975 roku ubezpieczona pozostawała w stosunku pracy z Urzędem Miejskim w P.. Decyzją z dnia 27 września 2011 roku Zakład Ubezpieczeń Społecznych II Oddział w Ł. wstrzymał ubezpieczonej prawo do emerytury od dnia 1 października 2011 roku. W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Okręgowy stwierdził, że skarga o wznowienie postępowania jest zasadna i prowadzi do zmiany zaskarżonego wyroku oraz uwzględnienia odwołania. Sąd wskazał przy tym, że w okresie od 8 stycznia 2009 roku do 31 grudnia 2010 roku do realizacji nabytego prawa do emerytury wystarczyło osiągnięcie wieku emerytalnego. Od 1 stycznia 2011 roku stan prawny uległ zmianie. Do ustawy z 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z FUS został dodany - przez art. 6 ustawy z dnia 16 grudnia 2010 roku o zmianie ustawy o finansach publicznych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 257, poz. 1726) - art. 103a, który stanowił, że prawo do emerytury ulega zawieszeniu bez względu na wysokość przychodu uzyskiwanego przez emeryta z tytułu zatrudnienia kontynuowanego bez uprzedniego rozwiązania stosunku pracy z pracodawcą, na rzecz którego wykonywał je bezpośrednio przed dniem nabycia prawa do emerytury, ustalonym w decyzji organu rentowego. Zgodnie z art. 28 powołanej ustawy z dnia 16 grudnia 2010 roku, do emerytur przyznanych przed wejścia w życie tej ustawy, tj. przed 1 stycznia 2011 roku, przepis art. 103a ustawy o emeryturach i rentach z FUS stosuje się poczynając od 1 października 2011 roku.

Wyrokiem z dnia 13 listopada 2012 roku, w sprawie o sygnaturze K 2/12 (opublikowanym dnia 22 listopada 2012 roku; Dz. U. 2012, poz. 1285) Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 28 ustawy z dnia 16 grudnia 2010 roku o zmianie ustawy o finansach publicznych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 257, poz. 1726 oraz z 2011 roku, Nr 291, poz. 1707) w związku z art. 103a ustawy z dnia 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. z 2009 roku, Nr 153, poz. 1227, z 2010 roku, Nr 40, poz. 224, Nr 134, poz. 903, Nr 205, poz. 1365, Nr 238, poz. 1578 i Nr 257, poz. 1726, z 2011 roku, Nr 75, poz. 398, Nr 149, poz. 887, Nr 168, poz. 1001, Nr 187, poz. 1112 i Nr 205, poz. 1203 oraz z 2012 roku, poz. 118 i 251), dodanym przez art. 6 pkt 2 ustawy z 16 grudnia 2010 roku, w zakresie, w jakim znajduje zastosowanie do osób, które nabyły prawo do emerytury przed 1 stycznia 2011 roku, bez konieczności rozwiązania stosunku pracy, jest niezgodny z zasadą ochrony zaufania obywatela do państwa i stanowionego przez nie prawa wynikającą z art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Sąd Okręgowy doszedł do przekonania, że wyrok ten znajduje zastosowanie do skarżącej, tj. wyłącza możliwość zastosowania wobec niej art. 103a ustawy emerytalnej, gdyż nabyła ona prawo do emerytury od dnia 1 marca 2009 roku. Wnioskodawczyni mieści się więc w kategorii podmiotów, które nabyły i zrealizowały prawo do emerytury po 8 stycznia 2009 roku a przed 31 grudnia 2010 roku, tj. w reżimie prawnym, w którym nie było wymogu rozwiązania stosunku pracy w celu realizacji prawa do emerytury, czyli wypłaty świadczenia. Nie ma zatem podstaw prawnych do zastosowania wobec niej art. 103a ustawy o emeryturach i rentach z FUS, jako przepisu niezgodnego z art. 2 Konstytucji RP, co skutkuje koniecznością podjęcia wypłaty emerytury od dnia jej wstrzymania, tj. od 1 października 2011 roku. Podsumowując Sąd Okręgowy podkreślił, że ubezpieczona już raz spełniła warunki do przyznania jej prawa do emerytury (osiągnęła przypisany prawem wiek emerytalny i odpowiedni staż pracy), niedopuszczalnym jest zatem, z punktu widzenia zasady ochrony zaufania do państwa i stanowionego przez nie prawa, nakazanie ubezpieczonej zastosowania się do nowej treści ryzyka, czyli nakazanie jej de facto, aby ponownie nabyła już raz zrealizowane prawo do emerytury. Z tych wszystkich względów Sąd Okręgowy, na podstawie art. 412 § 2 k.p.c. w zw. z art. 477¹⁴ § 2 k.p.c., orzekł jak w sentencji, tj. wznowił postępowanie w sprawie IX U 1151/11 i zmienił wyrok Sądu Okręgowego w Łodzi z dnia 29 lutego 2012 roku oraz poprzedzającą go decyzję ZUS z dnia 27 września 2011 roku przyznając G. M. prawo do wypłaty emerytury poczynając od dnia 1 października 2011 roku. Zawarte w skardze żądanie zasądzenia odsetek od wypłaconego świadczenia Sąd przekazał do rozpoznania organowi rentowemu z mocy art. 477¹⁰ § 2 k.p.c.

Powyższe orzeczenie zaskarżył w całości apelacją Zakład Ubezpieczeń Społecznych II Oddział w Ł. zarzucając mu:

- obrazę przepisów prawa materialnego, a to art. 190 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, art. 28 ustawy z dnia 16 grudnia 2010 roku o zmianie ustawy o finansach publicznych oraz niektórych innych ustaw w związku z art. 103a i art. 135 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z FUS, poprzez błędną ich wykładnię polegającą na nieprawidłowym przyjęciu, że orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 13 listopada 2012 roku weszło w życie z datą wcześniejszą niż jego ogłoszenie tj. 22 listopada 2012 roku, podczas gdy, jeżeli Trybunał nie postanowił inaczej na podstawie art. 190 ust. 3 Konstytucji, to jego orzeczenie o niekonstytucyjności normy prawnej wywołuje skutki na przyszłość, a tym samym art. 28 ustawy z dnia 16 grudnia 2010 roku o zmianie ustawy o finansach publicznych oraz niektórych innych ustaw w związku z art. 103a ustawy z dnia 17 grudnia 1998 roku utracił moc obowiązującą z dniem 22 listopada 2012 roku.

W uzasadnieniu zarzutów apelacji skarżący podniósł, że Trybunał Konstytucyjny nie wskazał ani w wyroku, ani w jego uzasadnieniu innej daty utraty mocy prawnej wskazanych wyżej przepisów. Co za tym idzie, wyrok Trybunału z dnia 13 listopada 2012 roku nie ma zastosowania do przypadającego przed dniem 22 listopada okresu zawieszenia emerytur na podstawie art. 28 ustawy z dnia 16 grudnia 2010 roku w zw. z art. 103a ustawy z dnia 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Mając na uwadze powyższe apelujący wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku i oddalenie odwołania.

Sąd Apelacyjny w Łodzi zważył, co następuje:

Apelacja jest bezzasadna i podlega oddaleniu.

Na etapie postępowania apelacyjnego, w ramach zakreślonych zarzutami apelacji, spór sprowadził się do odpowiedzi na pytanie, czy istnieją przesłanki do wznowienia postępowania i podjęcia wypłaty świadczenia emerytalnego G. M. od dnia 1 października 2011 roku, czy też od dnia ogłoszenia wyroku Trybunału Konstytucyjnego. Spór dotyczy zatem skutków derogacyjnych niekonstytucyjnego przepisu, a więc stwierdzenia, czy zakwestionowany przepis traci moc ex tunc, czy też ex nunc.

Problematyka skuteczności wyroków Trybunału Konstytucyjnego należy w teorii i praktyce do zagadnień niejednoznacznych, zwłaszcza w sytuacji, gdy Trybunał skorzysta z uprawnienia określonego w treści art. 190 ust. 3 Konstytucji. Zgodnie z tym przepisem orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego wchodzi w życie z dniem ogłoszenia, jednak Trybunał Konstytucyjny może określić inny termin utraty mocy obowiązującej aktu normatywnego. W przedmiotowym wyroku Trybunału Konstytucyjnego (w sprawie K 2/12) utrata mocy obowiązującej niekonstytucyjnego przepisu nie została odroczona w czasie, co wymaga rozważenia, czy automatycznie nastąpiła utrata mocy obowiązującej przepisu ze skutkiem od początku jego wejścia w życie.

Sąd Apelacyjny w sprawie niniejszej w pełni podziela zapatrywania wyrażone przez Sąd Najwyższy w tym przedmiocie w wyroku z dnia 6 czerwca 2013 roku (II UK 330/12, LEX nr 1328042). Skutkiem uznania za niekonstytucyjne przepisów w określonym zakresie jest obowiązek zapewnienia przez wszystkie sądy, które orzekły na podstawie niekonstytucyjnych przepisów prawa, stanu zgodnego z Konstytucją w zakresie wiążąco rozstrzygniętym wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego (por. uchwałę z dnia 23 stycznia 2001 r., III ZP 30/00, OSNAPiUS 2001 nr 23 poz. 685 i wyroki: z dnia 5 września 2001 r., II UKN 542/00, OSNAPiUS z 2004 r. nr 2 poz. 36, z dnia 12 czerwca 2002 r., II UKN 419/01, OSNAPiUS z 2002 r. nr 23 poz. 58, z dnia 27 września 2002 r., II UKN 581/01, OSNAPiUS z 2002 r. nr 23 poz. 581, z dnia 18 grudnia 2002 r., I PKN 668/01, OSNAPiUS z 2004 r. nr 3 poz. 47, z dnia 18 maja 2010 r., III UK 2/10, OSNP 2011 nr 21-22 poz. 278 i z dnia 4 lipca 2012 r., III UK 132/11 - niepublikowany). Jeśli uznane za niezgodne z Konstytucją przepisy prawa naruszały ustawę zasadniczą już od dnia ich wejścia w życie (ex tunc), to nie mogą być legalną podstawą orzekania przez sądy powszechne i Sąd Najwyższy. Argument ten wynika, jak zasadnie wywiódł także Sąd a quo, z istoty przepisu art. 190 ust. 4 Konstytucji, który traktuje orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego jako podstawę do wznowienia postępowania, uchylenia decyzji lub innego rozstrzygnięcia na zasadach i w trybie określonych w przepisach właściwych dla danego postępowania. Jeśli więc może być wzruszone prawomocne orzeczenie wydane przed datą wejścia w życie orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego, to nie można przyjmować, że w sprawach zawisłych i nierozstrzygniętych do tej daty, sądy stosowały będą sprzeczne z Konstytucją przepisy (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 7 grudnia 2000 r., III ZP 27/00, OSNAPiUS 2001, nr 10 poz. 331; przywołane wyżej wyroki Sądu Najwyższego z dnia 5 września 2001 r., II UKN 542/00 i z dnia 12 czerwca 2002 r., II UKN 419/01 oraz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 czerwca 2002 r., II UKN 281/02, OSNP 2004 Nr 2, poz. 36). Podobne stanowisko zajął Sąd Najwyższy w wyrokach z dnia 7 marca 2013 roku (I UK 519/12, niepublikowany) i z dnia 25 kwietnia 2013 roku (I UK 593/12, niepublikowany) - wydanych w analogicznych stanach faktycznych i prawnych. Uwzględnienie pozycji ustrojowej Trybunału zakłada m.in., że Trybunał orzeka o niezgodności ustawy z Konstytucją, ale niezgodność ta nie istnieje wyłącznie w chwili orzekania przez Trybunał, lecz występuje również wcześniej. Zatem decydujące znaczenie ma nie to, kiedy badanie zgodności konstytucyjnej ma miejsce lecz to, kiedy w systemie prawnym pojawiła się norma prawna niższego rzędu niezgodna z normą prawną nadrzędną.

Sumując, stwierdzenie przez Trybunał Konstytucyjny niezgodności z Konstytucją art. 28 ustawy z dnia 16 grudnia 2010 roku o zmianie ustawy o finansach publicznych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 257, poz. 1726) w związku z art. 103a ustawy z dnia 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych prowadzi do derogacji uznanych za niezgodne z Konstytucją przepisów ze skutkiem ex tunc. Oznacza to, że z chwilą opublikowania wyroku Trybunału Konstytucyjnego w Dzienniku Ustaw przepisy te utraciły zdolność do wymuszania określonego zachowania zarówno przez ich adresatów, jak również przez organy stosujące prawo, dając jednocześnie przewidziane wprost w art. 190 ust. 4 ustawy zasadniczej (art. 401¹ k.p.c.), konstytucyjne uprawnienie do wznowienia postępowania zakończonego orzeczeniem wydanym na podstawie tych niekonstytucyjnych przepisów. Gdyby podzielić stanowisko organu rentowego, że aż do momentu ogłoszenia orzeczenia Trybunału akt uznany za niekonstytucyjny ma pełną moc obowiązującą i istnieje obowiązek jego stosowania przez sądy do stanów faktycznych powstałych przed ogłoszeniem tego orzeczenia, to zniweczony zostałby sens instytucji wznowienia postępowania, której celem jest przecież restytucyjne wydanie orzeczenia zgodnego z prawem, w zgodzie z wartościami i zasadami konstytucyjnym. O tak rozumianych skutkach orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego stanowią między innymi wyroki samego Trybunału z dnia 2 marca 2004 roku, SK 53/03, OTK 2004/3/16, czy 9 czerwca 2003 roku, SK 5/03 OTK 2003/6A/50. Akceptacja stanowiska apelującego ZUS prowadziłaby nadto do przekreślenia sensu instytucji pytania prawnego, przewidzianego w art. 193 Konstytucji RP, który stanowi, że każdy sąd może przedstawić Trybunałowi Konstytucyjnemu pytanie prawne co do zgodności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawą, jeżeli od odpowiedzi na pytanie prawne zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem. Istota pytania prawnego sprowadza się zawsze do zastosowania orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego do zaistniałego w przeszłości stanu faktycznego przez sąd rozpatrujący daną sprawę.

Mając powyższe na względzie stwierdzić należy że, wbrew zarzutom apelującego, Sąd Okręgowy w Łodzi na podstawie art. 401¹ k.p.c. zasadnie wznowił postępowanie w sprawie i z mocy art. 412 § 2 k.p.c. zmienił zaskarżony wyrok tegoż Sądu z 29 lutego 2012 roku, sygn. akt IXU 1151/11, jak też poprzedzającą go decyzję Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z dnia 27 września 2011 roku w ten sposób, że orzekł o podjęciu wypłaty emerytury G. M. od dnia 1 października 2011 roku. Wobec tej konkluzji apelację organu rentowego należało oddalić - art. 385 k.p.c.

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

UZASADNIENIE