UZASADNIENIE

Wyrokiem z dnia 17 grudnia 2021 r., sygn. akt I C 328/21 Sąd Okręgowy w Nowym Sączu zobowiązał pozwanego P. R. do złożenia oświadczenia woli, w którym w wykonaniu zapisu zawartego w akcie notarialnym, sporządzonym przed notariuszem T. S. w dniu 2 lipca 2010r. numer Rep (...) przenosi na rzecz powódek D. R. (1) i A. R. (1) prawo własności nieruchomości położonej w L., oznaczonej jako działka ewidencyjna (...) o powierzchni 1809 metrów kwadratowych zabudowanej budynkiem mieszkalny nr (...) , przy ulicy (...), w udziałach wynoszących po ½ części na rzecz każdej z nich (pktI_, nakazał ściągnąć od pozwanego P. R. na rzecz Skarbu Państwa Sądu Okręgowego w Nowym Sączu kwotę 15 000 złotych z tytułu kosztów sądowych (pkt II) i zasądził od pozwanego P. R. solidarnie na rzecz powódek D. R. (1) i A. R. (1) kwotę 10 800 złotych z tytułu kosztów postępowania (pkt III).

Podstawę tego rozstrzygnięcia stanowił następujący stan faktyczny:

W. R. (1) i B. R. (1) jako małżonkowie na podstawie (...) nr (...) z dnia 25.04.1984 roku stali się z mocy prawa właścicielami nieruchomości oznaczonych w ewidencji gruntów nr (...) (...), (...), (...), (...), (...), (...), (...), (...), (...) o pow. 0,8318 ha.

W. R. (1) i B. R. (1) posiadali 4 synów: F. R., pozwanego P. R., R. R. (1), W. R. (2). R. R. (1) z małżeństwa z D. R. (2) posiadał dwie córki: powódki A. R. (1)i D. R. (1), wnuczki spadkodawczyniB. R. (1). Na działce ewid. (...) małżonkowie B. i W. R. (1) w latach 80-tych XX wieku wybudowali dom mieszkalny pod adresem L., (...). W domu tym zamieszkiwali B. R. (1), W. R. (1) , ich syn P. R. ze swoja rodziną a do około 2000 roku także drugi syn R. R. (1) wraz ze swoją rodziną .

Za zgodą B. i W. R. (1) R. R. (1) zaczął budowę na tej samej działce nr. (...) własnego domu około 2000 roku pod adresem L. K. (...). Posiadał on środki na budowę z pracy za granicą oraz pomocy swoich rodziców. B. i W. R. (1) ustalili, że dom pod adresem L., (...) przypadnie po ich śmierci synowi P. R., który się nimi zajmował, natomiast część działki ewid. (...) zabudowana nowym domem wybudowanym przez syna R. R. (1) wraz z otoczeniem chcieli przekazać na jego własność. Było to zgodne z podziałem użytkowania działki (...) przez synów B. i W. R. (1) tj. R. i P. R. . Taki podział był uzgodniony rodzinnie i przez wiele lat praktykowany i zgodny. Oba domy i otoczenie dzielił drewniany płot z furtką, umożliwiający swobodne przechodzenie członków rodziny. Na części zielonej przylegającej do domu budowanego przez R. R. (1) matka powódek-D. R. (2) sadziła kwiaty i warzywa w przydomowym ogródku, B. R. (1) posiadała tam grządki. Relacje powódek z B. R. (1) układały się prawidłowo. Często odwiedzała je w drodze do kościoła, zjadała z nimi śniadania.

W. R. (1) zmarł 10 maja 2000 roku. Postanowieniem z dnia 29.07.2010 roku Sąd Rejonowy w N. do sygn. (...) stwierdził, że spadek po zmarłym W. R. (1) nabyli żona B. R. (1) w 4/16 części i synowie: F. R., P. R., R. R. (1), W. R. (2) po 3/16 części każdy.

R. R. (1) zaczął nadużywać alkoholu, grał hazardowo. Nagannie odnosił się do swojej żony i córek oraz matki B. R. (1). Zaprzestał zarobkowania i alimentowania córek. Wykończeniem domu przy pomocy teściowej B. R. (1) i swojej matki zajęła się żona R. R. (1) D. R. (1) Wraz z powódkami zamieszkiwały w domu pod adresem L. K. (...) do 2008 roku. Później wyprowadziły się do M. J. ponieważ R. R. (1) był wobec nich bardzo agresywny, wielokrotnie im groził. Odbywał też karę pozbawienia wolności.

W 2010 roku B. R. (1) zaproponowała powódkom i ich matce powrót do domu przy ul. (...). Podkreślała, że dom stoi pusty. Planowała zapisać wnuczkom -powódkom po połowie nieruchomości zabudowanej domem przy ul. (...). Obawiała się cokolwiek przekazywać synowi R. R. (1) tak jak wcześniej planowała z uwagi na jego naganne zachowanie wobec rodziny i niej samej, obawy o sprzedanie majątku rodzinnego i przepicie oszczędności. B. R. (1) udała się zatem z wnuczkami dnia 2.07.2010 roku do notariusza w N. T. S.. Z notariuszem rozmawiała już samodzielnie, przedstawiając mu swoje plany rozporządzenia majątkiem nieruchomym na wypadek śmierci, przy czym istniała wówczas tylko dz. ewid. (...) o pow. (...) kw jako całość.

W wyniku tych rozmów sporządzono przed notariuszem T. S. w dniu 2 lipca 2010 r., akt notarialny numer Rep (...), noszący tytuł testament, w którym B. R. (1) oświadczyła, że tytułem zapisu przeznacza dla swoich wnuczek D. R. (1) oraz A. R. (1) — po połowie nieruchomość położoną w L., zabudowaną budynkiem mieszkalnym nr (...), położoną przy ulicy (...).

Powódki z matką nie wróciły jednak do domu w L. przy ul. (...) z obawy przed R. R. (1), który cały czas je straszył. Cały czas były jednak w posiadaniu kluczy do tego domu, którego nikt inny nie użytkował. W 2016 roku powódki za zgodą B. R. (1) wynajęły dom przy ul. (...) P. B. z rodziną. Osoba ta zajmowała się tym domem nieodpłatnie. W 2017 roku pożyczyła powódkom około 60 000 zł. Użytkowała dom i łąkę przy domu, hodując na niej drób, kosząc trawę. W 2019 roku relacje powódek i B. R. (1) zostały ograniczone przez działania P. R., który nie wpuszczał ich do babki. Najmujący dom pod nr (...) P. B. żył w zgodzie z pozwanym do 2019 roku do śmierci B. R. (1). Wówczas pozwany wezwał policję nakazał zdjąć pastuch z łąki, domagając się jej wydania na własne cele. Pozwany w tym czasie zmienił też drewniany płot oddzielający dwa budynki i zamontował metalowa siatkę bez furtki.

W dniu 20 lutego 2019 roku przed notariuszem E. S. w Kancelarii Notarialnej w N., spadkodawczyni B. R. (1) sporządziła testament w formie aktu notarialnego, Repertorium (...) numer (...), w którym oświadczyła, że powołuje do całości spadku swojego syna P. R..

Dnia 25.04.2019 roku zarejestrowano w Sądzie Rejonowym w N. do sygn. (...) wniosek P. R. o zgodny dział spadku po W. R. (1), w którym proponowano uwidocznienie przez Sąd podziału dz. ewid. (...) na dz. ewid. (...) o pow. 0,0818 ha i dz. ewid. (...) o pow. 0,1890 ha, przy czym dz. ewid. (...) miała przypaść dla R. R. (1). W uzasadnieniu wniosku pozwany podkreślił, że na dz. ewid (...) znajdowały się dwa budynki mieszkalne pod adresem (...) od strony wschodniej, który został postawiony przez W. i B. R. (1) w 1985 roku oraz nowy budynek postawiony przez R. R. (1) po 2000 roku od strony zachodniej działki pod adresem K. (...) Przyznanie R. R. (1) dz. ewid. (...) pozwany argumentował wieloletnim faktycznym użytkowaniem działki siedliskowej, która zgodnie z porozumieniem w rodzinie została podzielona między dwóch braci. Do wniosku P. R. dołączył m.in. oświadczenie matki B. R. (1) z dnia 27.03.2019 roku, w którym wyrażała zgodę, żeby dla R. R. (1) przypadła m.in. dz. ewid. (...) wraz z budynkiem mieszkalnym nr (...).

Ostatecznie B. R. (1) i pozostali uczestnicy postępowania zgodnie wnieśli by dz. ewid. (...) przypadła B. R. (1). Wynikało to ze złego zachowania R. R. (1), który agresywnie i wulgarnie odnosił się do matki, nadużywał alkoholu, popychał spadkodawczynię, co było zgłaszane na policji.

Postanowieniem z dnia 8.07.2019 roku do sygn. (...) Sąd Rejonowy w N. w sprawie o dział spadku po W. R. (1) ustalił, że przedmiotem działu spadku po W. R. (1) jest nieruchomość położona w L. objęta prawomocnym Aktem Własności Ziemi numer(...) wydanym przez Naczelnika Gminy w N. z dnia 25.04.1981 r. złożona z działek ewidencyjnych o numerach: (...), (...), (...), (...), (...), (...), (...), (...), (...), (...)-pkt I. Uwidoczniono że zgodnie z projektem podziału sporządzonym przez mgr inż. T. U. z dn.11.04.2019r. zlec.(...) dz. ewid. nr (...) o pow.0,2627 ha podzieliła się na dz. ewid. nr (...) o pow. 0,0818 ha i dz. ewid. nr (...) o pow. 0,1809 ha-pkt II. W pkt III dokonano zgodnego działu spadku w ten sposób, że przyznano na wyłączną własność:

a) P. R. działkę ewidencyjną o numerze (...) wraz z zabudowaniami mieszkano - gospodarczymi położonymi w L. przy ul. (...) oraz działki ewidencyjne o numerach (...) położone w L.

b) B. R. (1) działkę ewidencyjną o numerze (...) wraz z budynkiem mieszkalnym położonym w L. przy ulicy (...);

c) R. R. (1) działki ewidencyjne o numerach (...) położone w L.;

d) W. R. (2) działkę ewidencyjną o numerze (...) położoną w L.;

e) F. R. s działki ewidencyjne o numerach (...) położone w L.;

Ponadto ustanowiono na rzecz B. R. (1) oraz F. R. nieodpłatną i dożywotnią służebność osobistą mieszkania polegającą na prawie do korzystania z pomieszczeń znajdujących się w suterynie - przyziemiu w budynku mieszkalnym usytuowanym na działce (...) położonej w L. przy ulicy (...) wraz z prawem do korzystania z działki, na której znajdował się ten budynek-pkt IV.

Dnia 28 września 2019 roku zmarła B. R. (1).

D. i A. R. (1) wnioskiem z dnia 12.11.2019 roku domagały się stwierdzenia nabycia spadku po B. R. (1), powołując się na testament notarialny z dnia 2.07.2010 roku. Jako uczestnik w tej sprawie odpowiedź na wniosek złożył pozwany P. R., domagając się stwierdzenia spadku w całości na jego rzecz na podstawie testamentu notarialnego z dnia 20.02.2019 roku. Dnia 27.02.2020 roku Sąd Rejonowy w N. dokonał otwarcia i ogłoszenia testamentu z dnia 20.02.2019 roku. Powódki D. i A. R. (1) na rozprawie w dniu 27.02.2020 roku przed Sądem Rejonowym w N. oświadczyły, że nie kwestionują testamentu z dnia 20.02.2019 roku. Również pozwany P. R. przed Sądem podawał, że oba testamenty z 2010 i 2019 roku uznaje za ważne. Zobowiązał się ponadto przed Sądem do wykonania zapisu zawartego w testamencie z dnia 2.07.2020 roku.

Postanowieniem Sądu Rejonowego w N. Wydział I Cywilny z dnia 27 luty 2020 roku, sygn. akt (...) stwierdzono, że spadek po B. R. (1), na podstawie testamentu notarialnego z dnia 20 lutego 2019 roku nabył w całości pozwany - P. R..

W związku ze stwierdzeniem nabycia spadku po B. R. (1) przez pozwanego powódki pismami z dnia 18.02.2021 roku i z dnia 18.03.2021 roku (nadanym 19.03.2021 roku) wezwały pozwanego do wykonania zapisu testamentowego dokonanego przez spadkodawczynię aktem notarialnym nr (...) z dnia 2.07.2010 roku.

Strony prowadziły negocjacje w przedmiocie wykonania zapisu testamentowego. Pozwany jednak obstawał przy tym, by przekazać powódkom jedynie dom pod adresem L. ul. (...) oraz sam grunt pod budynkiem bez terenu zielonego przed domem, zatem tylko niewielką część dz. ewid. (...) wraz z ustanowieniem służebności przejazdu. Powódki nie godziły się na tą propozycję i do ugodowego zakończenia sporu nie doszło.

Przy tym stanie faktycznym Sąd Okręgowy odwołując się do treści art. 968 §1 k.c. wskazał, że tytułem zapisu spadkodawczyni przeznaczyła dla swoich wnuczek D. R. (1) oraz A. R. (1) — po połowie nieruchomość położoną w L., zabudowaną budynkiem mieszkalnym nr (...), położoną przy ulicy (...). Z daniem Sądu Okręgowego powództwo należało uwzględnić w całości wobec treści tego zapis zwykłego zobowiązującego spadkobiercę ustawowego lub testamentowego do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz oznaczonej osoby (zapis zwykły).

Dokonanie na rzecz powódek zapisu testamentowego w dniu 2.07.2010 roku, po połowie nieruchomości położonej w L., zabudowanej budynkiem mieszkalnym nr (...), przy ulicy (...)- nie wyczerpywało całego majątku spadkowego B. R. (1). Przepis art. 961 k.c. nie miał w tym przypadku zastosowania. W 2010 roku spadkodawczyni była bowiem współwłaścicielką dz. ewid. nr (...), (...), (...), (...), (...), (...), (...), (...), (...), (...) o pow. 0,8318 ha. Jako współwłaściciel tych nieruchomości figurował też jej zmarły mąż W. R. (1), po którym jeszcze nawet nie przeprowadzono postępowania o stwierdzenie nabycia spadku. Postępowanie działu spadku po W. R. (1) przeprowadzono dopiero sądownie w 2019 roku, tuż przed śmiercią B. R. (1). Powódek nie można zatem uznać za powołane dnia 2.07.2010 roku przez spadkodawcę do całości majątku. Sąd podkreślił, że zapis był ważny, spadkodawczyni sama udała się w 2010 roku do notariusza, przedstawiając mu to w jaki sposób na wypadek śmierci chce rozporządzić swoim majątkiem. Notariusz będący urzędnikiem zaufania publicznego i prawnikiem tak odczytał wolę spadkodawczyni, że sporządzał testament notarialny z uczynieniem przez spadkodawczynię zapisu na rzecz powódek. Taka wola spadkodawczyni odpowiadała relacjom rodzinnym i wszyscy członkowie rodziny w tym pozwany taką wolę spadkodawczyni znali i akceptowali ją, bo ojciec powódek jako syn spadkodawczyni zachowywał się względem matki i swoich dzieci nagannie i istniało ryzyko, że roztrwoni majątek. Miał też przeszłość kryminalną, dlatego spadkodawczyni chciała zabezpieczyć i ochronić powódki. Przed Sądem Rejonowym w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku po B. R. (1) do sygn. (...)strony nie kwestionowały ważności obydwu testamentów notarialnych, co więcej pozwany uznawał zapis testamentowy dokonany przez spadkodawczynię dnia 2.07.2010 roku i zobowiązał się go zrealizować, z czego później się wycofał. Zdaniem Sądu pierwszej instancji powołanie do spadku pozwanego kolejnym testamentem z dnia 20.02.2019 roku nie stanowiło odwołania testamentu obejmującego zapis. Gdyby więc spadkodawczyni chciała odwołać testament notarialny z 2010 roku, w którym uczyniła zapis dla powódek, dokonałaby tego konkretnie w testamencie notarialnym z 2019, tym bardziej, że treść obu w/w testamentów nie wykluczała się i dała się pogodzić przy uwzględnieniu postanowień obydwu z nich. Sąd Okręgowy nie podzielił argumentacji pozwanego, że w 2019 roku spadkodawczyni zmieniała zdanie co do rozporządzenia posiadanym majątkiem nieruchomym.

Zaprzecza temu chronologia wydarzeń Drugi testament notarialny spadkodawczyni sporządziła 20 lutego 2019 roku, gdy jeszcze nie toczyło się postępowanie o dział spadku po W. R. (1) i gdy wraz z nim figurowała jako współwłaściciel wielu działek ewidencyjnych w tym dz. ewid (...) zabudowanej dwoma domami mieszkalnymi. Zatem i w dacie sporządzenia tego testamentu w 2019 roku spadkodawczyni wbrew twierdzom pozwanego posiadała inny majątek nieruchomy, co do którego mogła chcieć by przypadł pozwanemu. .

Sąd Okręgowy zwrócił uwagę, że w świetle art. 968 § 1 k.c. zapis powinien nakładać na podmiot obciążony obowiązek spełnienia określonego świadczenia majątkowego z dokładnym określeniem przedmiotu świadczenia i jego warunków. W tym zakresie spadkodawca powinien opisać przedmiot zapisu w możliwie jak najdokładniejszy sposób, by w chwili gdy dojdzie do realizacji obowiązku zapisu, nie było żadnych wątpliwości co do realizacji woli spadkobiercy. Jakkolwiek testament notarialny z 2 lipca 2010 roku zawiera jedynie oświadczenie, że B. R. (1) tytułem zapisu przeznacza dla swoich wnuczek D. R. (1) oraz A. R. (1) — po połowie nieruchomość położoną w L., zabudowaną budynkiem mieszkalnym nr (...), położoną przy ulicy (...) i zapis ten nie zawiera dokładnego zaznaczenia dz. ewid. i części tej nieruchomości, która miała przypaść powódkom, to jednak z racji utrwalonego od wielu lat użytkowania dz. ewid. (...), w dacie sporządzanie tego zapisu nie budziło wątpliwości spadkodawczyni, powódek a także pozwanego która część tej nieruchomości ma powódkom przypaść. Wiadomym było bowiem, że część działki z domem pod numerem 19A wraz z łąką znajdującą się przed domem ma przypaść pierwotnie R. R. (1), a następnie zgodnie z wolą spadkodawczyni jego córkom, bo tą część nieruchomości użytkowali R. R. (1) z rodziną. To oni budowali dom pod nr 19 A. Pozwany natomiast z matką użytkował drugą część dz. ewid. (...) z domem rodzinnym zbudowanym w 1984 roku. Nieruchomości te dzielił drewniany płot z furtką jeszcze przed 2010 rokiem. Geodezyjny podział z 2019 roku tylko usankcjonował ten trwający wiele lat nieformalny podział dz. ewid. (...), który aprobowała spadkodawczyni. Zatem jej wolą jako testatorki było to, by w zapisie przypadła powódkom realnie nieruchomość wydzielona w 2019 roku geodezyjnie, ale faktycznie przed 2000 rokiem odpowiadająca aktualnie całej dz. ewid (...) wraz z częścią zieloną i budynkiem mieszalnym. Inny podział, w szczególności taki podawany przez pozwanego w obrębie samego domu (...) i gruntu pod nim byłby iluzoryczny i sprzeczny z wolą testatorki. Nadto byłby sprzeczny z zasadami zdrowego rozsądku i logiki, ponieważ powódki nie byłyby w stanie-bez osobnego ustanowienia służebności drogi przez pozwanego dostać się do tego domu.

Sąd nie podzielił zarzutu pozwanego o bezskuteczności zapisu testamentowego powołującego się na przepis art. 976 k.c. oraz na okoliczności w jakich zapadło postanowienie o dziale spadku po W. R. (1) w lipcu 2019 roku. Sad Okregowy podkreślił, że działka ewid. (...) objęta żądaniem pozwu w momencie otwarcia spadku -śmierci B. R. (1) wchodziła w skład spadku po niej. Nieruchomość tą zabudowaną budynkiem mieszkalnym pod nr (...) przyznano jej postanowieniem z dnia 8.07.2019 roku do sygn. (...) na jej wyraźne żądanie, bowiem wniosek o dział spadku po W. R. (1) był wnioskiem zgodnym. Sam fakt początkowego określenia we wniosku o dział spadku, że dz. ewid. (...) miała przypaść R. R. (1)-ojcu powódek, a spadkodawczyni się na to godziła nie podważa wykładni testamentu z dnia 20.02.2019 roku, który utrzymywał w mocy zapis dokonany na rzecz powódek przez B. R. (1) dnia 2.07.2010 roku. Nawet jeżeli spadkodawczyni w momencie inicjowania sprawy o działu spadku do sygn. (...) nosiła się z zamiarem przekazania dz. ewid. (...) na rzecz R. R. (1), to swoją decyzję w toku tego postępowania zmieniała, powracając do pierwotnego zamierzenia przekazania tej nieruchomości wnuczkom, a dzieciom R. R. (1), który po raz kolejny okazał się osobą nieodpowiedzialną, nadużywającą alkoholu i krzywdzącą najbliższych w tym spadkodawczynię. Dokładnie takie same motywy kierowały spadkodawczynią w lipcu 2010 roku gdy dokonywała zapisu na rzecz powódek. Sąd pierwszej instancji odwołał się do wynikających z art. 948 k.c. zasad wykładni testamentu i mając na uwadze ustalone w sprawie okoliczności zapisu testamentowego uczynionego przez spadkodawczynię na rzecz powódek, uznał, że jej rzeczywistą wolą było ostatecznie przysporzenie powódek nieruchomością stanowiącą dz. ewid. (...) zabudowaną domem mieszkalnym, który budował ich ojciec, w związku z tym, że spadkodawczyni nie chciała dokonać przysporzenia na jego rzecz uwagi na jego rażąco naganne zachowanie i obawy o roztrwonienie majątku. Kolejny testament notarialny z 2019 nie świadczy o zmianie tej woli.

Zapis zawarty w akcie notarialnym, sporządzonym przed notariuszem T. S. w dniu 2 lipca 2010 r., numer Rep (...) jest więc źródłem zobowiązania pozwanego do przeniesienia na rzecz A. R. (1) i D. R. (1) prawo własności nieruchomości położonej w L. oznaczonej jako dz. ewid. (...), zabudowanej budynkiem mieszkalnym nr (...), przy ulicy (...), w udziałach wynoszących po ½ części. Odmowa spadkobiercy wykonania zapisu uzasadnia konieczność uwzględnienia powództwa na podstawie 64 k.c.

Jako podstawę rozstrzygnięcia o kosztach procesu powołano art. 98 k.p.c.

Apelację od tego wyroku wniósł pozwany zaskarżając orzeczenie w zakresie punktu I wnosząc o uchylenie zaskarżonego orzeczenia i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania. Wniósł on także o dokonanie podziału działki (...)/2w L. w taki sposób aby część zabudowaną wraz z otoczeniem domu numer 19 A. W takim przypadku wniósł o zmianę orzeczenia i uwzględnienia powództwa w stosunku do nowowydzielonej działki z budynkiem i o oddalenie powództwa w stosunku do niezabudowanej części nieruchomości. . Wniósł on także o zasądzenia kosztów procesu.

Pozwany zarzucił naruszenie art. 233§1 k.p.c. poprzez brak wszechstronnego rozważenia całego materiału dowodowego i pominięcie, że B. R. (1) podpisała oświadczenie z dnia 27 marca 2019r. złożone do sprawy o dział spadku zawisłej przed Sadem Rejonowym w N.do sygn.. akt (...) , którym zgadzała się aby działkę (...) przekazać na rzecz R. R. (1) a więwc nie dążyla do wykonania testamentu . Podział działki (...) w L. nie był przygotowany do wydzielenia dla powódek działki objętej zapisem testamentowym z dnia 2 lipca 2010r. lecz w celu rozliczenia się z majątku spadkowego po W. R. (1). . Podział po połowie mógł dotyczyć tzw. placu czyli terenu zabudowanego dwoma domami 19 i 19 A, które spadkodawczyni chciała podzielić po równo.

Pozwany zarzucił także naruszenie:

- art. 948 k.c. , poprzez pominięcie, że część niezabudowana stanowiąca użytek nie był objęty zapisem,

- art. 947 k.c. w zw. z art. 946 k.c. poprzez wadliwe przyjęcie, że testament z dnia 2 lipca 2010r. nie został odwołany na skutek sporządzenia drugiego późniejszego testamentu z dnia 20 lutego 2019r. albowiem w dacie sporządzenia drugiego testamentu spadkodawczyni była współwłaścicielką większego majątku tj posiadała własne udziały w gruntach o łącznej pow. 0,8318ha a w dacie śmierci była właścicielką tylko jednej działki (...) a tym samym drugi testament pozostaje w sprzeczności z pierwszym testamentem,

- art. 64 k.c. poprzez braku wskazania w jakim terminie pozwany ma wykonać obowiązek.

Powódki w odpowiedzi na apelację wniosły o oddalenie apelacji i o zasądzenie kosztów postępowania apelacyjnego.

Rozpoznając apelację Sąd Apelacyjny uznał za własne ustalenia Sądu Okręgowego i zważył co następuje:

Nie można podzielić zarzutu naruszenia art. 948 k.c. k.c. Wykładając testament należy bowiem stosować wykładnię subiektywno - indywidualną, która decydujące znaczenie przypisuje sposobowi rozumienia oświadczenia woli przez samego testatora (por. m.in. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 13 lutego 2001 r., II CKN 378/00, niepubl. i z dnia 6 października 2016 r., IV CSK 825/15, niepubl.). Spadkodawczyni dokonując zapisu miała świadomość porozumienia rodzinnego, zgodnie z którym jedna część działki dz. ewid. (...) zabudowanej domem mieszkalnym nr (...) miała przypaść ojcu powódek a druga zabudowana budynkiem nr (...) pozwanemu. W chwili złożenia oświadczenia o zapisie część stanowiąca przedmiot zapisu nie istniała w znaczeniu prawnym. Niewątpliwie jednak była ona wydzielona na gruncie poprzez ogrodzenie. Stan użytkowania części działek (...) stanowił też podstawę do złożenia oświadczenia do sprawy o dział spadku, w którym właśnie podział na działki (...) związany był z planami przekazania działki (...) zabudowanej budynkiem w L. przy ul. (...) R. R. (1) a działki (...) przy ul. (...) pozwanemu. Może budzić pewne wątpliwości fakt , że spadkodawczyni złożyła oświadczenie z dnia 27 marca 2019r. dotyczące działki nr (...) w sytuacji gdy wcześniej uczyniła zapis na jego córki. Ostatecznie jednak nie wyzbyła się udziałów w spadku i nie doszło do przysądzenia własności na rzecz R. R. (1) i nie doszło do odwołania zapisu. Należy podkreślić, że spadkodawczyni nie zapisała powódkom domu lecz nieruchomość zabudowaną domem, stąd nie ma uzasadnienia dążenie pozwanego do wydzielenia z działki ewidencyjnej (...) jedynie jej części koniecznej do prawidłowego korzystania z domu. Nie ma też żadnej podstawy do uznania, że poprzez powołanie do dziedziczenia pozwanego doszło do odwołania testamentu obejmującego zapis. Słusznie Sąd Okręgowy uznał, że nie było potrzeby odwoływania się do art. 961 k.c. i motywy uznające testament za zapis należy podzielić. Jeżeli zaś rozporządzenia testatora nie budzą wątpliwości , to wykluczone jest stosowanie dyrektywy z art. 961 k.c. (por. m.in. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 1 grudnia 2011 r., I CSK 419/10, niepubl.). Słusznie też Sąd Okręgowy zwrócił uwagę, że w chwili powołania pozwanego do spadku dział nie został jeszcze dokonany stąd nie można poprzez powołania pozwanego domniemywać woli odwołania zapisu uczynionego na rzecz powódek.

Należy podkreślić, że według twierdzeń apelującego podział w 2018 lub 2019r. miał zlecać sam pozwanym . Jeżeli zakładał on, że zapis miał dotyczyć jedynie części działki wydzielonej pod domem to logicznie powinien zlecić podział działki (...) na trzy części. Musiał on bowiem już wówczas wiedzę o zapisie skoro jeszcze do 2019 żył w zgodzie z najemcą/ użytkownikiem/ B.. Ponadto jeżeli uznawał, że B. R. (1) miałaby mu zapisywać zagon o jakim zeznawał świadek K. to logicznie powinien podzielić działkę (...) na trzy części. Sprzeczne też z argumentacją pozwanego przedstawianą w niniejszym postępowaniu było jego oświadczenie w sprawie działowej, w którym przyznanie R. R. (1) działki ewid. (...) pozwany uzasadniał sposobem wieloletniego faktycznego użytkowania działki (...). Uznawał on więc , że teren działki (...) jest objęty odrębnym sposobem użytkowania od działki (...).

Sąd Apelacyjny dostrzega okoliczność, że w chwili dokonania zapisu spadkodawczyni była jedynie większościowym udziałowcem we współwłasności nieruchomości składającej się z działki (...). Nie czyni to jednak bezskutecznym rozrządzenia na wypadek śmierci, w którym zadysponowała nie udziałem, lecz całą zindywidualizowaną częścią nieruchomości oznaczonej numerem (...), która była składnikiem majątku wspólnego jej i jej męża. W stosunkach majątkowych małżeńskich, gdy małżonków obowiązuje ustrój wspólności, traktują oni przedmioty objęte tą wspólnością jako ich niepodzielną własność i mają ku temu podstawy, skoro wspólność ta ma charakter bezudziałowy. Jeżeli więc spadkodawca w testamencie przeznacza danemu spadkobiercy taki przedmiot majątkowy, to przy spadkobraniu uwzględnia się cały ten składnik, chyba że z treści testamentu wynika, iż spadkodawca uznawał za swój jedynie udział w tym przedmiocie majątkowym (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 11 lipca 2023 r. II CSKP 1774/22 niepunl. ). Spadkodawczyni zaś traktowała, że realizuje także wolę męża, stąd zadysponowała w zapisie przedmiotem a nie udziałem w tym przedmiocie. W chwili śmierci B. R. (1) była już ona wyłącznym właścicielem tego składnika, stąd słusznie Sąd pierwszej instancji uznał skuteczność zapisu i w konsekwencji spadkobierca zobowiązany jest wykonać zapis w całości, a nie jedynie w odniesieniu do udziału przysługującego spadkodawczyni w chwili uczynienia zapisu.

Sąd Okręgowy dokonał logicznej oceny dowodów i zarzut naruszenia art. 233§1 k.p.c. i art. 61 k.c. nie mógł zostać uwzględniony. Trzeba podkreślić, że w świetle zasad doświadczenia życiowego okoliczność, że ojciec powódek nadużywał alkoholu uzasadniała dokonanie zapisu na rzecz jego córek. Jest to tym bardziej uzasadnione w sytuacji, gdy nie alimentował on swojej rodziny. Racjonalne więc było dokonanie zapisu nie na syna lecz na rzecz jego dzieci. Okoliczność zaś, że Sąd uznał wiarygodność tylko jednej z grup dowodów a odmówił wiarygodności pozostałym dowodom sama w sobie nie uzasadnia zarzutu naruszenia zasady swobodnej oceny dowodów.

W konsekwencji niezasadności zarzutów kwestionujących prawidłowość dokonanych ustaleń, nie można także podzielić także zarzutu naruszenia art. 947 k.c. i 948 k.c.

Zasada życzliwej interpretacji testamentu, nie została w tym przypadku naruszona i pozwalała on utrzymać rozrządzenia spadkodawczyni w mocy w odniesieniu do obowiązku nałożonego na pozwanego jako spadkobiercę. Sąd Okręgowy prawidłowo więc zastosował art. 968§1 k.c. i art. 64 k.c.

Nie stanowi też podstawy do uwzględnienia apelacji prawo pozwanego do zachowku po matce. Sąd Apelacyjny nie kwestionuje, że spadkobierca obowiązany do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku może żądać stosunkowego zmniejszenia zapisów ( art. 1005§1 k.c.). Trzeba jednak zauważyć, że postępowanie działowe sygn. (...) dotyczyło nieruchomości, którą nabyli W. R. (1) i B. R. (1) jako małżonkowie na podstawie (...) nr (...) z dnia 25.04.1984 roku. Był to przedmiot ich wspólności ustawowej. Dział więc stanowił także podział majątku wspólnego B. R. (1), która po śmierci męża stała się współwłaścicielką całego majątku w ¾ częściach. Udział pozwanego w tym majątku wynosił tylko 1/16 cześć. Jeżeli więc w wyniku zgody spadkodawczyni i pozostałych spadkobierców pozwany na skutek tego działu spadku po ojcu i podziału majątku wspólnego otrzymał istotny składnik tego majątku tj nieruchomość składającą się z działki nr (...) o pow. 0,0818 ha, której częścią składowa jest budynek mieszkalny wybudowany przez rodziców pozwanego oraz składającą się z działek ewidencyjnych o numerach (...) o pow. 0,0645 ha, (...) o pow. 0,0159 ha, (...) o pow. 0,0548 ha położonych w L. k.102 i105, którego on sam jako współspadkobierca po ojcu był jedynie współwłaścicielem, to jest oczywiste, że otrzymał on ponad swój udział bezpłatne przysporzenie, kosztem przede wszystkim majątku spadkodawczyni, która była współwłaścicielem większościowym tj w ¾ części. Umowa obligacyjna obejmująca zniesienie między współwłaścicielami współwłasności nieruchomości, w wyniku którego jeden ze współwłaścicieli otrzymuje składnik majątkowy ponad udział, może być kwalifikowana jako darowizna (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 marca 2009 r. III CSK 307/08). Odpowiednio więc te zasady należy stosować to do działu spadku połączonego z podziałem majątku wspólnego. Tej oceny nie zmienia fakt, że w wyniku działu spadkodawczyni otrzymała zabudowaną działkę numer (...) o pow. 0,1890 ha, której pozwany był współwłaścicielem w 3/32 części, jak nie zmienia fakt, że wartość przysporzenia obniża ustanowiona na rzecz spadkodawczyni nieodpłatna i dożywotnia służebność osobista mieszkania wraz z prawem do korzystania z działki, na której znajdował się budynek mieszkalny. Znajdujący się bowiem na działce (...) budynek w L. przy ulicy (...) został wybudowany przez R. R. (1). Wartość otrzymanego w wyniku działu spadku majątku przez B. R. (1) obniżała wartość nakładów dokonanych przez ojca powódek. Roszczenie o zwrot nakładów przysługiwało (z uwagi na domniemanie wspólności źródła nakładów) obojgu rodzicom powódek. Do substratu zachowku wchodzi wartość nieruchomości składającej się z działki (...) pomniejszona o wartość nakładów tj o wartość budynku (a więc jedynie wartość gruntu pod budynkiem i łąki) oraz wchodzi wynikająca z działu, wskazana wyżej, wartość realnego przysporzenia na rzecz powoda, jak też wartość przysporzeń wynikających z otrzymania przez pozostałych spadkobierców ustawowych B. R. (1) uzyskanych w wyniku otrzymania całych działek odpowiednio : nr nr (...), (...) , (...), (...), (...), (...) kosztem wartości udziałów spadkodawczyni (art. 993§1 k.c.). Jeżeli więc powód jako współspadkobierca ustawowy po matce w ¼ części jest uprawniony do wartości połowy udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym (art. 881§1 k.c.), to partycypowałby w substracie zachowku jedynie w 1/8 części. W tym kontekście należy wyprowadzić domniemanie faktyczne, że otrzymanie przez P. R. wartości przysporzenia odpowiadającego wartości ¾ części nieruchomości składającej się z działki (...) o pow. 0,0818 ha , zabudowanej budynkiem mieszkalnym oraz z działek ewidencyjnych o numerach (...) o pow. 0,0645 ha, (...) o pow. 0,0159 ha, (...) o pow. 0,0548 ha musi przewyższać wartość zachowku.

Zgłaszany zaś przez pozwanego wniosek dowodowy o przeprowadzenie dowodu z opinii geodezyjnej nie miał znaczenia dla kwestii wyliczenia zachowku i nie mógł obalić tego domniemania, a wobec dokonanej wykładni zapisu wniosek dowodowy był nieistotny dla rozstrzygnięcia,

Z tych względów apelację jako niezasadną oddalono na podstawie art. 385 k.p.c. w zw. z art. 367¹§1 k.p.c. oraz w zw. z art. 32 ust. 1 ustawy z dnia 7 lipca 2023 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego, ustawy - Prawo o ustroju sądów powszechnych, ustawy - Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw Dz.U.2023.1860.

O kosztach postępowania apelacyjnego orzeczono na podstawie art. 98§1 i§1¹ k.p.c. w zw. z art. 391§1 k.p.c. przy zastosowaniu §2 pkt 7 i §10 ust.1 pkt 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie (Dz.U.2023.1964 t.j.), przy uwzględnieniu materialnoprawnego charakteru współuczestnictwa powódek ( por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 16 listopada 2023 r. III CZP 54/23).

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

UZASADNIENIE