UZASADNIENIE

Powódka H. K. wniosła o zasądzenie od pozwanej B. Z. (1) na rzecz powódki kwoty 86.666,00 złotych tytułem zachowku po zmarłej w dniu 22 maja 2017 roku w W. Mazowieckiem, D. B., córce J. i Z., posiadającej ostatnie miejsce zwykłego pobytu w miejscowości (...), (...)-(...) C., wraz z ustawowymi odsetkami za opóźnienie, od dnia 22 lutego 2022 roku do dnia zapłaty. Wniosła też o zasądzenie od pozwanej na rzecz powódki kosztów postępowania, w tym kosztów zastępstwa procesowego, według norm prawem przepisanych wraz z kwotą 17 złotych tytułem opłaty skarbowej od udzielonego pełnomocnictwa, przy czym na zasadzie art. 98 § l¹ k.p.c. wniosła o zasądzenie od kwoty zasądzonej tytułem zwrotu kosztów procesu odsetek ustawowych za opóźnienie za czas od uprawomocnienia się orzeczenia, którym je zasądzono do dnia zapłaty.

Pozwana B. Z. (1) wniosła o oddalenie powództwa w całości oraz o zasądzenie kosztów na jej rzecz wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie za czas od uprawomocnienia się orzeczenia, którym je zasądzono do dnia zapłaty.

Sąd Okręgowy ustalił, co następuje:

Spadkodawczyni D. B., z domu Z., córka J. i Z., zmarła 22 maja 2017 roku w W. Mazowieckiem. Jej ostatnie miejsce zwykłego pobytu znajdowało się w A..

Spadkodawczyni była matką powódki H. Z. K. i babką pozwanej B. Z. (1).

Zgodnie z postanowieniem Sądu Rejonowego w Wysokiem Mazowieckiem I Wydziału Cywilnego z 27 października 2021 roku, sygn. akt I Ns 195/21 o stwierdzeniu nabycia spadku, spadek po D. B., z domu Z. córce J. i Z., zmarłej 22 maja 2017 roku w W. Mazowieckiem, której ostatnie miejsce zwykłego pobytu znajdowało się w A., na podstawie ustawy nabyły 1. córka K. F., z domu J., córka D. i Z. - w 1/2 części oraz 2. córka H. K., z domu J., córka D. i Z. – w 1/2 części - obie z dobrodziejstwem inwentarza.

Jednakże wcześniej umową z dnia 3 lipca 2012 roku spadkodawczyni darowała pozwanej, prawo własności nieruchomości zabudowanej składającej się z działki nr (...) o łącznej powierzchni 0,2550 ha. Dla tej nieruchomości Sąd Rejonowy w Wysokiem Mazowieckiem prowadzi księgę wieczystą o numerze (...). W dacie zawarcia umowy darowizny na nieruchomości znajdował się budynek mieszkalny parterowy drewniany i budynek gospodarczy. Oba budynki były w stanie wymagającym kapitalnego remontu. Dom nie nadawał się do zamieszkania.

Powyższa darowizna w całości wyczerpała spadek po D. B..

Pozwana B. Z. (1) opiekowała się spadkodawczynią D. B. aż do jej śmierci 22 maja 2017 roku.

W listopadzie 2017 r. B. Z. (1) wzięła udział w programie telewizyjnym (...) realizowanym przez stację telewizyjną (...), w ramach którego dom został kompleksowo wyremontowany.

Nocą 18 lipca 2020 r. o godz. 01:37 dom pozwanej B. Z. (1) został podpalony. W wyniku pożaru spaleniu uległ cały dach budynku, nadpalone i okopcone były ściany wewnątrz i zewnętrzne budynku, meble, urządzenia AGD i RTV.

W toku prowadzonego przez Prokuraturę Rejonową w Wysokiem Mazowieckiem śledztwa pod sygn. akt: PR Ds. 599.2020 ustalono, iż sprawcą podpalenia domu był J. H., który następnie został uznany winnym zniszczenia mienia na szkodę B. Z. (1) i skazany przez Sąd Rejonowy w Wysokiem Mazowieckiem w sprawie o sygn. akt: II K 404/20.

Po pożarze dom nie nadawał się już do użytku i został rozebrany, łącznie z fundamentami. Miało to miejsce wczesną jesienią 2020 r..

Pozwana B. Z. (1) podjęła działania w celu budowy nowego domu. Przy pomocy zbiórek i wsparciu ludzi dobrej woli oraz zaciągniętego kredytu zostały zgromadzone środki, które pozwoliły zbudować dla niej i dzieci nowe miejsce do życia. W 2021 r. został wybudowany budynek mieszkalny, murowany, parterowy, z mieszkalnym poddaszem, w którym pozwana aktualnie zamieszkuje wraz z dziećmi.

Powódka od dnia 24 czerwca 2015 roku, a więc również w dniu otwarcia spadku, do chwili obecnej jest osobą trwale niezdolną do pracy. Niepełnosprawność powstała u powódki na skutek urazu kręgosłupa, jakiego doznała w Belgii, gdzie stale przebywała i pracowała od 1997 roku. Maksymalnie cztery razy do roku przyjeżdżała do Polski i jeździła do spadkodawczyni w odwiedziny. Powódka zamieszkuje w Belgii do dnia dzisiejszego i aktualnie utrzymuje się z zasiłku inwalidzkiego w kwocie 1200-1300 euro miesięcznie. Płaci za najem mieszkania 600 euro miesięcznie, z kosztem mediów – 900 euro miesięcznie. Na utrzymanie pozostaje jej 300-400 euro miesięcznie. Powódka zażywa leki przeciwdepresyjne i przeciwmiażdżycowe. Ubezpieczenie pokrywa koszty zakupu tych leków jedynie częściowo. Do 2026 roku powódka będzie spłacać w Polsce kredyt, zaciągnięty w wysokości 45.000 zł.

Powódka nie otrzymała żadnych darowizn od D. B..

Jakkolwiek dniu 15 sierpnia 1980 roku Urząd Miejski w K. – Wydział Spraw Lokalowych skierował H. i P. małżonków K. wraz z córką A. i E. do otrzymania mieszkania spółdzielczego w ramach wykwaterowanych osób z budynków grożących zawaleniem bądź podlegających rozbiórce do celów inwestycyjnych rad narodowych i spółdzielczego budownictwa mieszkaniowego na mieszkanie lokatorskie. W dniu 8 grudnia 1987 roku powódka dokonała przekształcenia prawa do posiadanego mieszkania z lokatorskiego na własnościowe decyzją Zarządu, protokół nr (...). W dniu 21 maja 2019 roku sprzedała zaś to mieszkanie A. W..

Pozwana jest samotną matką dwojga małoletnich dzieci. Dom posadowiony na darowanej nieruchomości zaspokaja potrzeby mieszkaniowe jej i jej dzieci. Stanowi centrum życiowe tej rodziny.

Pozwana B. Z. (1) ma wykształcenie średnie. Z tytułu pracy zarobkowej w (...) w C. zarabia 2.700 zł miesięcznie. Dodatkowo dorabia w soboty. Łącznie uzyskuje 3.450 zł miesięcznie. Uzyskuje alimenty w kwocie 300 zł na młodszego syna i świadczenie wychowawcze 500+. Starszy syn nie otrzymuje alimentów. Pozwana ponosi koszty utrzymania swoje i dzieci. Spłaca kredyt zaciągnięty na odbudowę domu w wysokości 180.000 zł w ratach po 1850 zł miesięcznie przez 28 lat. Ogrzewanie domu to koszt 650 zł miesięcznie, media to około 1.200 zł miesięcznie.

Wezwaniem do zapłaty z 31 stycznia 2022 roku powódka wezwała pozwaną do zapłaty kwoty 86.666 zł tytułem zachowku po zmarłej w dniu 22 maja 2017 roku w W. (...) D. B. w nieprzekraczalnym terminie 14 dni. Wezwanie zostało odebrane przez pozwaną w dniu 7 lutego 2022 roku. W piśmie z 11 marca 2022 roku pozwana wyraziła wolę ugodowego załatwienia sprawy. Do ugody jednak nie doszło.

Wartość darowanej pozwanej przez spadkodawczyni nieruchomości rolnej zabudowanej, dla której Sąd Rejonowy w Wysokiem Mazowieckiem prowadzi księgę wieczystą o numerze (...), położonej w obrębie wsi (...), gmina C., działka nr (...) o pow. 0,26 ha według stanu na 3 lipca 2012 roku i cen aktualnych równała się 64.270 zł.

(Powyższy stan faktyczny ustalono na podstawie: dokumentów i kopii dokumentów k. 9-27, k. 43-62, k. 83, k. 85-105, zdjęć k. 38-42, płyty CD k. 63, zeznań świadków L. M. k. 75, B. Z. (2) k. 75, K. F. k. 110-110v, opinii biegłego ds. wyceny nieruchomości głównej i uzupełniających k. 148-161, k. 179-179v, k. 199-199v, opinii biegłego lekarza z zakresu medycyny pracy k. 186-187, k. 280-226, wyjaśnień i zeznań stron k. 74-74v, k. 240-242).

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Powództwo nie zasługiwało na uwzględnienie.

Zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni - dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach - połowa wartości tego udziału (zachowek). Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia (art. 991 § 1 i 2 k.c.).

Powódka niewątpliwie jest osobą uprawnioną do zachowku po śmierci swej matki D. B., albowiem gdyby dziedziczenie po niej miało miejsce na podstawie ustawy to powódce przypadłaby połowa udziału w majątku spadkowym.

Roszczenie o zapłatę określonej kwoty z tytułu zachowku przysługuje osobie, która: 1) należy do kręgu osób uprawnionych do zachowku; 2) dziedziczyłaby z ustawy w danym wypadku; 3) nie została wydziedziczona (art. 1008 k.c.); 4) nie otrzymała w inny sposób owego minimum, które w ramach zachowku jej się należy (zob. art. 996 i 997 k.c.).

O wysokości zachowku decydują dwa czynniki: 1) kwalifikacje osobiste uprawnionego (jego małoletniość lub trwała niezdolność do pracy) oraz 2) wartość udziału spadkowego, który przypadałby mu przy dziedziczeniu ustawowym.

Zachowek uprawnionego, który jest małoletni lub trwale niezdolny do pracy, wynosi 2/3 wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, natomiast zachowek uprawnionego, który jest pełnoletni i nie jest trwale niezdolny do pracy, wynosi połowę wartości tego udziału (Komentarz do art. 991 k.c., T. II red. Pietrzykowski 2018, wyd. 9/Pazdan).

Przy ustalaniu przesłanki małoletniości lub trwałej niezdolności do pracy należy brać pod uwagę stan istniejący w chwili otwarcia spadku (tak J. Pietrzykowski, w: Komentarz 1972, t. III, s. 1909; L. Stecki, w: Komentarz 1989, t. II, s. 870; J. Kosik, w: System, t. IV, s. 545; J. Rezmer, Zakres, s. 79; Skowrońska-Bocian, Komentarz KC 2011, s. 207, Nb 12; E. Skowrońska-Bocian, J. Wierciński, w: Gudowski, Komentarz KC 2017, t. 6, s. 264, Nb 14; por. też orz. SN z 19.11.1948 r., Wa C 219/48, PiP 1949, Nr 11, s. 126; J. Kremis, J. Kuźmicka-Sulikowska, w: Gniewek, Machnikowski, Komentarz KC 2017, s. 1898, Nb 20; P. Księżak, w: Osajda, Komentarz KC 2013, III, s. 717, Nt 12).

Nie ulega wątpliwości, że przyczyną uprzywilejowania w art. 991 § 1 k.c. osób małoletnich i trwale niezdolnych do pracy były względy humanitarne oraz, że chodziło o szczególną ochronę osób, które ze względu na wiek czy stan zdrowia są pozbawione możliwości osiągania dochodów.

Powódka spełniała w dacie otwarcia spadku (2017 r.) przesłanki do uznania jej za osobę trwale niezdolną do pracy. Ponadto, była ona wówczas osobą ze stwierdzoną niepełnosprawnością.

Powyższe znajduje potwierdzenie w opinii biegłej z zakresu medycyny pracy.

Biegła stwierdziła, że w dacie otwarcia spadku w dniu 22 maja 2017 roku powódkę należy uznać za trwale niezdolną do pracy. Niezdolność do pracy istnieje u powódki od 2015 roku, jak też w dacie otwarcia spadku.

Przyczyną niezdolności do pracy powódki jest znaczne upośledzenie sprawności układu ruchu. Stopień zaawansowania dysfunkcji uniemożliwia wykonywanie powódce jakiejkolwiek pracy fizycznej, którą dotychczas wykonywała.

Powódka H. K. w 2015 roku podczas wykonywania pracy przy myciu okien spadła z drabiny i doznała urazu kręgosłupa. Doszło do złamania kręgu lędźwiowego L1. Leczona była zachowawczo. Przez 6 miesięcy nosiła gorset. Po wypadku nie powróciła już do pracy. Dotychczas pozostaje pod opieką ortopedy z powodu utrwalonego, nasilonego przewlekłego zespołu bólowego kręgosłupa L/S, który utrzymuje się od urazu kręgosłupa. W badaniu przedmiotowym stwierdza się ograniczenie ruchomości kręgosłupa L/S, wzmożone napięcie mięśni przykręgosłupowych, upośledzenie chodu na palcach i piętach. Ponadto, u powódki rozwinęła się choroba zwyrodnieniowa stawów obwodowych, manifestująca się głównie zmianami zwyrodnieniowymi drobnych stawów rąk. Dysfunkcje pod postacią dolegliwości bólowych, ograniczenia ruchomości i ograniczenia siły mięśniowej dotyczą obu kończyn górnych, ale są znacznie bardziej zaawansowane w prawej kończynie górnej.

Ponadto, powódka wymaga systematycznego leczenia z powodu zaburzeń depresyjnych.

Z powodu współistnienia u 65-letniej powódki powyższych schorzeń sprawność jej organizmu jest znacznie upośledzona. Nie rokuje ona odzyskania zdolności do pracy. Niezdolność do pracy jest trwała.

W ocenie Sądu, materiał dowodowy zebrany w sprawie nie daje wystarczających podstaw do stwierdzenia, że spadkodawczyni podarowała powódce pieniądze jakie spadkodawczyni uzyskała z tytułu wywłaszczenia.

Przeciwko takim twierdzeniom pozwanej przemawiają kopie dokumentów załączonych do akt przez powódkę (k. 85-99). Wynika z nich, że to powódka z rodziną została skierowana do otrzymania mieszkania spółdzielczego w ramach wykwaterowania osób z budynków grożących zawaleniem bądź podlegających rozbiórce dla celów inwestycyjnych rad narodowych i spółdzielczego budownictwa mieszkaniowego na mieszkanie lokatorskie, które w 1987 roku przekształciła z lokatorskiego na własnościowe.

Zatem brak było podstaw do uznania, że powódka otrzymała od spadkodawczyni darowiznę przewyższającą wartość zachowku, bądź taką, która powinna zostać zaliczona na zachowek przynajmniej częściowo. W sprawie nie znajdzie w stosunku do powódki zastosowania art. 993 k.c., zgodnie z którym przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do przepisów poniższych, darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę. Nie spełnione zostały także przesłanki zastosowania art. 996 k.c., który stanowi, że zapis windykacyjny oraz darowiznę dokonane przez spadkodawcę na rzecz uprawnionego do zachowku zalicza się na należny mu zachowek; Jeżeli uprawnionym do zachowku jest dalszy zstępny spadkodawcy, zalicza się na należny mu zachowek także zapis windykacyjny oraz darowiznę dokonane przez spadkodawcę na rzecz jego wstępnego.

Art. 993 k.c. znalazłby jednak zastosowanie wobec pozwanej, albowiem wykazane zostało, że pozwana w dniu 3 lipca 2012 roku umową darowizny sporządzonej w formie aktu notarialnego przez Notariusza A. M. w Kancelarii Notarialnej w K. otrzymała od spadkodawczyni D. B. prawo własności nieruchomości położonej w miejscowości A. w gminie C. o powierzchni 0,2600 ha, nr działki (...), dla której Sąd Rejonowy w Wysokiem Mazowieckiem prowadzi księgę wieczystą o numerze (...). Darowizna ta wyczerpała spadek po D. B..

Wbrew jednak twierdzeniom powódki, wartość tej darowizny to kwota 64.270 zł, co ustalono na podstawie opinii biegłego ds. szacowania nieruchomości. Należny powódce zachowek wynosiłyby więc 2/3 przysługującego jej udziału spadkowego, to jest kwotę 21.423,33 zł.

Niemniej w sprawie znajdzie zastosowanie art. 5 k.c., zgodnie z którym nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony.

Celem instytucji zachowku, unormowanej w tytule IV Księgi czwartej Kodeksu cywilnego, jest ochrona interesów majątkowych najbliższych członków rodziny wymienionych w art. 991 § 1 k.c. przez zapewnienie im, niezależnie od woli spadkodawcy, a nawet wbrew jego woli, roszczenia pieniężnego odpowiadającego określonemu w powołanym przepisie ułamkowi wartości udziału w spadku, który by im przypadł przy dziedziczeniu ustawowym. Z uwagi jednak na sztywność przyjętej konstrukcji ochrony osób najbliższych spadkodawcy i brak przepisów pozwalających na obniżenie wierzytelności z tytułu zachowku bez względu na sytuację spadkobiercy - realizacja roszczenia o zachowek może doprowadzić do sytuacji, że jego realizacja będzie sprzeczna z zasadami współżycia społecznego. To zaś sprawia, że sąd obowiązany jest do rozważenia sytuacji majątkowej i osobistej zobowiązanego do zapłaty należności z tytułu zachowku i uprawnionego do zachowku mając na uwadze, iż w konkretnych okolicznościach żądanie zapłaty pełnej należności z powyższego tytułu pozostałoby w sprzeczności z zasadami współżycia społecznego (art. 5 k.c.). Dotyczy to jednak sytuacji zupełnie wyjątkowych (za: Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku - I Wydział Cywilny z dnia 9 listopada 2017 r., sygn. akt I ACa 449/17, Legalis nr 1712581).

Warto w tym miejscu przytoczyć tezę wyroku Sądu Apelacyjnego w Białymstoku - I Wydział Cywilny z dnia 7 kwietnia 2017 r., I ACa 931/16 (L. nr (...)), w której wskazano, że nadużycie prawa przez żądanie zapłaty zachowku powinno być rozpatrywane przede wszystkim w kontekście stosunków istniejących w płaszczyźnie uprawniony - spadkobierca, zaś okoliczności występujące na linii uprawniony - spadkodawca nie są wprawdzie pozbawione znaczenia, ale mogą zostać uwzględnione tylko jako dodatkowe, potęgujące ocenę sprzeczności żądania zapłaty zachowku z zasadami współżycia społecznego. Zasadniczo bowiem wyłączenia prawa do zachowku, z uwagi na niewłaściwe postępowanie w stosunku do spadkobiercy, dokonuje on sam w drodze wydziedziczenia.

Odnosząc powyższe do okoliczności niniejszej sprawy, uwzględnić należało, że pozwana opiekowała się matką powódki do końca jej dni. Odciążyła tym samym powódkę od trudów opieki nad starszą osobą chorującą na demencję. Dzięki temu powódka mogła skupić się na leczeniu własnych dolegliwości zdrowotnych. Przy czym, brak jest dowodów, aby opieka ta była sprawowana przez pozwaną w sposób niewłaściwy.

Zastosowanie art. 5 k.c. uzasadnia także sytuacja osobista i majątkowa pozwanej. Pozwana jest samotną matką. Spłaca kredyt, który zaciągnęła na odbudowę domu, który prawie doszczętnie spłonął w wyniku podpalenia. Dzięki dokonanej przez spadkodawczynię darowiźnie, dom ten mogła posadowić na darowanej jej działce. Nieruchomość ta zaspokaja potrzeby mieszkaniowe pozwanej i jej dzieci. W ocenie Sądu, z uwagi na niewysokie dochody pozwanej, jakiekolwiek dodatkowe jej obciążenie obowiązkiem spłaty zachowku doprowadzi do zachwiania wypłacalności pozwanej, a w konsekwencji może ona stracić dom i centrum życiowe swoje i dzieci.

Powódka uzyskuje natomiast stałe dochody, które pozwalają jej na ponoszenie własnych kosztów utrzymania i spłatę kredytu, który zaciągnęła w Polsce.

Sąd Okręgowy w powyżej przedstawionym zakresie za wiarygodne uznał zeznania przesłuchanych w sprawie świadków, albowiem podawali oni szczerze okoliczności im znane, są one w zasadzie spójne i logiczne, przez co nie budzą wątpliwości i mogą stanowić podstawę dokonanych w sprawie ustaleń faktycznych.

Sąd Okręgowy sporządzone w sprawie opinie biegłych ocenił jako spójne, logiczne i fachowe, a poczynione w nich ustalenia przyjął za własne.

Mając powyższe na uwadze, Sąd powództwo oddalił, jak w pkt I. wyroku.

O kosztach orzeczono na podstawie art. 102 k.p.c., jak w pkt II. wyroku z uwagi na sytuację zdrowotną powódki, uznając, że odpowiednie kwoty powinny być przeznaczone przede wszystkim na jej leczenie, jak również okoliczność, że strony są spokrewnione, a zasądzenie kosztów od powódki może rodzić nowe konflikty pomiędzy nimi.

Przewodnicząca:	Wiesława Kozikowska
Protokolant:	Anna Kłos

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

UZASADNIENIE