UZASADNIENIE

postanowienia z dnia 11 września 2023 roku

Wnioskodawca J. P. (1) wniósł o stwierdzenie nabycia spadku po swoim ojcu S. P., zmarłym 8 marca 1989 roku w D., ostatnio stale zamieszkałym w M. na podstawie ustawy oraz o stwierdzenie, iż wchodzące w skład spadku gospodarstwo rolne nabył w całości syn spadkodawcy J. P. (1). (k. 4-11).

W uzasadnieniu wnioskodawca podał, iż w chwili śmierci spadkodawca pozostawał w związku małżeńskim z K. P. (poprzednio L.), która była drugą żoną S. P., z którą nie doczekał się potomstwa. Ze związku małżeńskiego z pierwszą żoną E. P., która zmarła 7 października 1962 roku spadkodawca miał pięcioro dzieci - S. C., J. B., M. P. (1), F. P., J. P. (1). Z dzieci spadkodawcy nie żyją obecnie M. P. (1), która miała dwoje dzieci A. M. (1) i M. P. (2), F. P., którego spadkobiercy ustawowi odrzucili spadek po nim. Nie żyje także żona spadkodawcy K. P. oraz jej jedyny syn A. Litwa, w związku z czym spadek po nim dziedziczą żona A. L.– J. L. oraz jego dzieci A. M. (2) i K. B..

Wnioskodawca nadto wskazał, iż S. P. w chwili śmierci był właścicielem gospodarstwa rolnego składającego się dz. ewid. nr (...),(...), (...),(...) w obr.(...)położone w M. o łącznej powierzchni 1,62 ha. W chwili śmierci S. P., syn spadkodawcy J. P. (1) mieszkał ze spadkodawcą oraz jako jedyny pracował stale i bezpośrednio przy produkcji rolnej. Wnioskodawca podał, że córki spadkodawcy wyprowadziły się z domu w wieku 18 lat i nie pracowały przy produkcji rolnej podobnie jak syn spadkodawcy F. P.. Żadne z dzieci spadkodawcy nie posiadało również przygotowania zawodowego do prowadzenia gospodarstwa rolnego, nie były małoletnie, nie pobierały nauki zawodu i nie uczęszczały do szkół. Żadne z nich nie było też trwale niezdolne do pracy. W ocenie wnioskodawcy jedynie wnioskodawca spełniał przesłanki do dziedziczenia gospodarstwa rolnego.

W odpowiedzi na wniosek uczestnicy J. B. (k. 68), S. C. (k. 70), K. B. (k. 92), J. L. (k. 93) nie kwestionowały wniosku.

Uczestnik M. P. (2) (k. 72-75) wniósł o stwierdzenie, iż spadek po zmarłym S. P. nabyli J. P. (1), S. C., J. B. w 6/32 części oraz A. M. (1), M. P. (2), J. L., A. M. (2) K. B. w udziałach po 3/32 części. Nadto uczestnik zakwestionował konieczność orzeczenia w zakresie dziedziczenia gospodarstwa rolnego, argumentując, iż w skład spadku nie wchodziło gospodarstwo rolne a jedynie odrębne nieruchomości niestanowiące gospodarstwa rolnego, z uwagi na to, iż działki stanowiące spadkową nieruchomość nie leżą obok siebie i w związku z tym, zdaniem pełnomocnika uczestnika, nie stanowią gospodarstwa rolnego.

Pozostali uczestnicy nie zajęli stanowiska w zakresie wniosku.

W pismach złożonych na podstawie art. 224 § 3 k.p.c. strony podtrzymały swoje dotychczasowe stanowiska w sprawie (k. 172 – 188).

Sąd ustalił następujący stan faktyczny:

S. P. zmarł 8 marca 1989 roku w D.. Ostatnio stale przed śmiercią mieszkał w M..

Dowód: odpis skrócony aktu zgonu - k. 159/

Spadkodawca w chwili śmierci był żonaty z K. P. (poprzednio L.), która była drugą żoną S. P.. Ze związku z K. P. spadkodawca dzieci nie posiadał. K. P. zmarła po spadkodawcy 25 listopada 2000 roku. Miała syna A. L., który zmarł 21 maja 2012 roku. A. L. miał żonę J. L. oraz dzieci A. M. i K. B..

Dowód: odpis skrócony aktu zgonu – k. 159, odpisy aktów stanu cywilnego – k. 17 – 37, zapewnienie spadkowe złożone na rozprawie przez wnioskodawcę J. P. (1) – k. 119/2 – 120, nagranie rozprawy od 00:07:05.

Ze związku małżeńskiego z pierwszą żoną E. P., która zmarła 7 października 1962 roku spadkodawca miał pięcioro dzieci - S. C., J. B., M. P. (1), F. P. i J. P. (1).

Córka spadkodawcy M. P. (1) zmarła 3 lutego 2013 roku jako wdowa, miała dwoje dzieci - A. M. (1) i M. P. (2). Z dzieci spadkodawcy nie żyje także F. P., który zmarł 15 września 2018 roku. F. P. miał żonę A. oraz dzieci J. P. (2) i J. P. (3), którzy odrzucili spadek po swoim ojcu oświadczeniem złożonym, przed notariuszem w dniu 11 lutego 2019 roku. Spadek po F. P. odrzucili także dalsi zstępni - małoletni W. P., A. P. (1) oraz J. P. (4) i A. P. (2) (oświadczenie z 7 czerwca 2019 roku rep. A 4180/2019).

Dowód: odpisy aktów stanu cywilnego – k. 17 – 37, zapewnienie spadkowe złożone na rozprawie przez wnioskodawcę J. P. (1) – k. 119/2 – 120, nagranie rozprawy od 00:07:05, kopie protokołów oświadczeń o odrzuceniu spadku po F. P. – k. 38-44.

Spadkodawca nie pozostawił testamentu. Nikt ze spadkobierców nie składał oświadczeń spadkowych, nikt nie zrzekał się dziedziczenia, nie toczyły się procesy o stwierdzenie niegodności dziedziczenia po zmarłej, nie były zawierane umowy odnośnie spadku. Postępowanie spadkowe po zmarłym S. P. toczy się po raz pierwszy.

Dowód: zapewnienie spadkowe złożone na rozprawie przez wnioskodawcę J. P. (1) – k. 119/2 – 120, nagranie rozprawy od 00:07:05.

W skład spadku po S. P. wchodzi gospodarstwo rolne położone w M., składające się z działek ewidencyjnych nr (...) o pow. łącznej 1,16 ha obj. (...) (...), których spadkodawca był właścicielem. Częścią składową spadkowego gospodarstwa są też działki ewid. nr (...), (...) i (...) o pow. 0,46 ha, których stan prawny jest nieuregulowany, a które spadkodawca w chwili śmierci posiadał na zasadzie samoistnego posiadania. Na działkach (...) znajdują się zabudowania - dom, stajnia i stodoła, przy czym działka (...) jest zabudowana jedynie w niewielkiej południowej części, a w pozostałym zakresie stanowi rolę i ogrody. Zabudowania są stare. Pozostałe dwie działki – 322 i 213 znajdują się w niewielkiej odległości i stanowią orne pole. Gospodarstwo w chwili śmierci S. P. było prowadzone, hodowane były zwierzęta – świnia, dwie krowy, kury. Pola były uprawiane, siane było zboże, zbierano z łąk siano dla bydła. Spadkodawca nie posiadał maszyn rolniczych, najmował do pomocy sąsiadów, którym później sam pomagał w polu.

K. P., żona spadkodawcy w dacie śmierci męża miała 72 lata (urodzona w (...) roku) i mieszkała ze spadkodawcą na gospodarstwie rolnym. Ze spadkobierców ustawowych jedynie wnioskodawca J. P. (1) w chwili śmierci ojca pracował stale przy produkcji rolnej. Pozostałe dzieci S. P. w chwili śmierci ojca nie były małoletnie, nie pobierały nauki zawodu, bądź nie uczęszczały do szkół. Żadne z nich nie pracowało w żadnym gospodarstwie rolnym, nie miały przygotowania ani wykształcenia rolniczego. Także żadne z wnuków spadkodawcy w dacie śmierci dziadka nie pracowały w żadnym gospodarstwie rolnym bezpośrednio przy produkcji rolnej, ani nie posiadały kwalifikacji do prowadzenia gospodarstwa rolnego.

/Dowód: wypis z rejestru gruntów –k. 45-46zaśwaidczenie UG P. – k. 47, wyrys z mapy ewidencyjnej – k. 48, wydruk z geoportalu – k. 78, zapewnienie spadkowe złożone na rozprawie przez wnioskodawcę J. P. (1) – k. 119/2 – 120, nagranie rozprawy od 00:07:05 /

Powyższy stan faktyczny Sąd ustalił na podstawie powołanych wyżej dokumentów, zapewnienia spadkowego wnioskodawcy oraz oświadczeń stron w zakresie posiadania przez nich kwalifikacji do dziedziczenia gospodarstwa rolnego. Okoliczności podane przez wnioskodawcę w zapewnieniu spadkowym nie budziły wątpliwości, żaden z uczestników okoliczności przeciwnych nie wykazał. W zakresie wniosku pełnomocnika uczestnika (k. 74) o zobowiązanie wnioskodawcy do przedłożenia „wyrysów z rejestru gruntu” w zakresie pozostałych działek wskazanych we wniosku, gdyż wnioskodawca do wniosku dołączył jedynie wyrys z mapy ewidencyjnej dotyczący działkę ewid. nr 322, należało uznać, iż jest on nieprzydatny do stwierdzenia faktu, jaki uczestnik próbował nim wykazać (art. 235 ² § 1 pkt 3 k.p.c.). Pełnomocnik uczestnika do pisma z 11 listopada 2022 roku (k. 78) sam dołączył wydruk z geoportalu, z którego wynika położenie wszystkich działek wchodzących w skład spadkowego gospodarstwa rolnego. Co więcej, działki te zostały wyróżnione wskaźnikami, zatem położenie tych działek nie budzi żadnych wątpliwości, i nie zostało zakwestionowane przez żadnego z uczestników postępowania. Jednocześnie fakt, iż działki te nie leżą obok siebie jest irrelewantny z punktu widzenia oceny czy stanowią one zorganizowaną całość gospodarczą i mogą być uznane za gospodarstwo rolne.

Sąd zważył, co następuje:

Zgodnie z art. 926 § 1 i 2 k.c. powołanie do spadku może wynikać z ustawy, bądź testamentu, przy czym dziedziczenie ustawowe następuje wtedy, gdy spadkodawca nie sporządził testamentu lub gdy żadna z osób, które powołał nie chce albo nie może być spadkobiercą.

Spadkodawca S. P. nie sporządził testamentu. Żadna z osób uczestniczących w postępowaniu nie wywiodła żadnego dowodu na to, iżby został sporządzony testament w jakiejkolwiek formie prawem przewidzianej.

Przypomnieć w tym miejscu trzeba, w kontekście wniosków dotyczących dziedziczenia, wywodzonych przez pełnomocnika uczestnika M. P. (2) (k. 72-73), iż zgodnie z art. 924 k.c. spadek otwiera się z chwilą śmierci spadkodawcy, a zgodnie z art. 925 k.c. spadkobierca nabywa spadek z chwilą otwarcia spadku. Z tego powodu spadkobiercami danej osoby są wszyscy ci, którzy żyją w chwili otwarcia spadku.

Po myśli art. 931 § 1 k.c. w pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek; dziedziczą oni w częściach równych. Jednakże część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku. Zgodnie z § 2 tegoż przepisu dopiero jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych.

Z ustaleń poczynionych przez Sąd wynika, iż S. P. w chwili śmierci był żonaty z K. P., która przeżyła spadkodawcę (zmarła 25 listopada 2000 roku). Miał pięcioro dzieci, z których wszystkie żyły w chwili otwarcia spadku tj. w dniu 8 marca 1989 roku, bowiem M. P. (1) zmarła 3 lutego 2013 roku, zaś F. P. – 15 września 2018 roku. Stąd zgodnie z ustawowym porządkiem dziedziczenia spadek po zmarłym S. P. dziedziczą żona K. P. oraz wszystkie dzieci spadkodawcy S. C., J. B., M. P. (1), F. P. i J. P. (1). Zgodnie z art. 931 § 1 zdanie 2 k.c. udział małżonka nie może być mniejszy niż ¼ część spadku stąd małżonka spadkodawcy K. P. dziedziczy spadek w 5/20 częściach, zaś dzieci spadkodawcy po 3/20 części każdy.

Z ustaleń poczynionych na podstawie zapewnienia spadkowego i zeznania wnioskodawcy oraz wypisu z rejestru gruntów i zaświadczenia z gminy bezspornie ustalono, iż w skład spadku wchodziło gospodarstwo rolne położone w M. składające się z działek ewidencyjnych nr (...) o pow. łącznej 1,16 ha obj. (...) (...), których spadkodawca był właścicielem. Częścią składową spadkowego gospodarstwa są też działki ewid. nr (...), (...) i (...) o pow. 0,46 ha, których stan prawny jest nieuregulowany, a które spadkodawca w chwili śmierci posiadał na zasadzie samoistnego posiadania.

W aktualnie obowiązującym stanie prawnym, zgodnie z wprowadzoną do Kodeksu cywilnego w art. 55 ³ k.c. definicją gospodarstwa rolnego obowiązującą od 1 października 1990 roku, za takie uważa się grunty rolne wraz z gruntami leśnymi, budynkami lub ich częściami, urządzeniami i inwentarzem, jeżeli stanowią lub mogą stanowić zorganizowaną całość gospodarczą, oraz prawami i obowiązkami związanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego. Zgodnie z art. 14 ust. 1 ustawy z dnia 28 lipca 1990 roku o zmianie ustawy – Kodeks cywilny - przepisy Kodeksu cywilnego w brzmieniu nadanym niniejszą ustawą stosuje się do spadków otwartych od dnia wejścia w życie tej ustawy. Uprzednio definicję gospodarstwa rolnego zawierał §2 rozporządzenia Rady Ministrów z 28 listopada 1964 r. w sprawie przenoszenia własności nieruchomości rolnych, znoszenia współwłasności takich nieruchomości oraz dziedziczenia gospodarstw rolnych stanowiący, iż za gospodarstwo rolne uważa się wszystkie należące do tej samej osoby (osób) nieruchomości rolne, jeżeli stanowią lub mogą stanowić zorganizowaną całość gospodarczą wraz z budynkami, urządzeniami, inwentarzem żywym i martwym, zapasami oraz prawami i obowiązkami związanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego. Do gospodarstwa rolnego zalicza się również lasy i grunty leśne oraz nieużytki należące do właściciela nieruchomości określonych w ust. 1, jeżeli stanowią lub mogą stanowić z tymi nieruchomościami zorganizowaną całość gospodarczą. Gospodarstwo rolne, zgodnie z komentarzem M. S. zamieszczonym w Lex, stanowi zespół składników materialnych i niematerialnych stanowiących lub mogących stanowić zorganizowaną całość gospodarczą. W nauce akcentuje się „pojemność” definicji gospodarstwa rolnego, która może obejmować różne składniki, niezależnie od tytułu prawnego, jaki przysługuje względem tychże właścicielowi gospodarstwa. W skład gospodarstwa mogą wchodzić nieruchomości rolne stanowiące jego własność, będące w użytkowaniu wieczystym, użytkowane, dzierżawione, a nawet nieruchomości, którymi właściciel włada bez tytułu prawnego, np. jako samoistny posiadacz. Również części nieruchomości rolnych mogą stanowić składnik gospodarstwa rolnego . Ponadto pojęcie to obejmuje także inne elementy, które nie zostały wprost wymienione, np. płody rolne i zapasy czy inwentarz, przez który rozumie się maszyny, narzędzia i zwierzęta, czyli rzeczy ruchome wykorzystywane do prowadzenia gospodarstwa rolnego i przez to wchodzące w jego skład. W konsekwencji wymaga podkreślenia, że katalog elementów wchodzących w skład gospodarstwa rolnego ma charakter otwarty, a wyodrębnienie elementów wchodzących w skład gospodarstwa rolnego następuje w oparciu o kryterium funkcjonalne i organizacyjne. Funkcjonalna więź między poszczególnymi materialnymi składnikami gospodarstwa rolnego opiera się na dwóch elementach: obiektywnych właściwościach tych składników i ich usytuowaniu względem siebie oraz na subiektywnym akcie włączenia ich do procesu gospodarowania. Dominuje pogląd, że koniecznym elementem gospodarstwa rolnego jest nieruchomość rolna, z kolei brak któregokolwiek innego ze składników gospodarstwa rolnego (np. inwentarza żywego, narzędzi, budynków itp.) nie świadczy o tym, że pozostałe składniki nie stanowią gospodarstwa rolnego. Wzajemne usytuowanie nieruchomości wchodzących w skład gospodarstwa rolnego winno pozwalać na ich zagospodarowanie w ramach danego gospodarstwa. Oznacza to, że winny one leżeć od siebie w takiej odległości, by pozwalały na ich zagospodarowanie w ramach tego gospodarstwa rolnego np. w tej samej lub sąsiedniej miejscowości. Bezspornie nieruchomość leżąca 100 km od gospodarstwa rolnego nie będzie jego częścią ze względów oczywistych, jednocześnie sam fakt, iż działki gruntu nie przylegają do siebie granicami i położone są w pewnej odległości nie wyklucza, że stanowią zorganizowaną całość. Z zeznań wnioskodawcy wynika, że nieruchomości gruntowe wskazane we wniosku służyły prowadzonemu przez S. P. gospodarstwu rolnemu – na części z nich znajdowały się zabudowania gospodarcze, część stanowiła pola orne, na których sadzono warzywa i zboże, z pozostałych zbierano siano dla bydła, które spadkodawca hodował. Z zeznań tych wynika w sposób niebudzący wątpliwości, że działki położone w M. stanowiły zorganizowane gospodarstwo rolne. Mniejsza powierzchnia gospodarstwa, na którą wskazuje uczestnik w zaświadczeniu z UG P., wynika z wyliczenia powierzchni przeliczeniowej gospodarstwa do celów podatku rolnego, i nie stanowi o tym, że gospodarstwo miało w rzeczywistości mniejszą niż podawana we wniosku powierzchnię.

W przedmiocie ustalenia kręgu spadkobierców ustawowych dziedziczących udział w gospodarstwie rolnym po S. P. należało mieć na uwadze reguły ogólne z art. 931 k.c., z tym, że dodatkowo uwzględnić należało dyspozycję art. 1059 k.c. w brzmieniu obowiązującym w dacie śmierci spadkodawcy – określającego tzw. kwalifikacje do dziedziczenia gospodarstwa rolnego.

Zgodnie z tym ostatnim przepisem ( w brzmieniu obowiązującym w dacie śmierci S. P. - Dz. U z 1982 roku, nr 11, poz. 81) spadkobiercy dziedziczą z ustawy gospodarstwo rolne, jeżeli w chwili otwarcia spadku:

1)odpowiadają warunkom wymaganym dla nabycia własności nieruchomości rolnej w drodze przeniesienia własności albo

2)są małoletni bądź też pobierają naukę zawodu lub uczęszczają do szkół, albo

3)są trwale niezdolni do pracy.

Zgodnie z art. 160 k.c. w brzmieniu nadanym ustawą z 26 marca 1982 roku o zmianie ustawy Kodeks cywilny oraz uchyleniu ustawy o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych „własność nieruchomości rolnej lub jej części może być przeniesiona na rzecz osoby fizycznej tylko wtedy gdy nabywca:

1)  stale pracuje w jakimkolwiek gospodarstwie rolnym bezpośrednio przy produkcji rolnej albo

2)  ma kwalifikacje do prowadzenia gospodarstwa rolnego.

Nadto zgodnie z § 3 Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 28 listopada 1964 roku (Dz. U. z 1964 roku, nr 16, poz. 93) w sprawie przenoszenia własności nieruchomości rolnych, znoszenia współwłasności takich nieruchomości oraz dziedziczenia gospodarstw rolnych za kwalifikacje do dziedziczenia gospodarstwa rolnego uważane było ukończenie szkoły rolniczej, przysposobienia rolniczego lub uzyskania tytułu kwalifikacyjnego w zawodach rolniczych. Z § 7 tegoż rozporządzenia wynikało nadto, że za spadkobierców gospodarstwa rolnego uważa się za trwale niezdolnych do pracy, jeżeli osiągnęli wiek - kobiety 60 lat, a mężczyźni 65 lat i nie wykonują stałej pracy, która stanowiłaby dla nich główne źródło utrzymania.

Po 6 kwietnia 1982 roku dopuszczono do dziedziczenia gospodarstwa rolnego szerszą niż przed tą datą grupę spadkobierców, nie tylko osoby z pierwszej grupy spadkobierców.
Wnuki spadkobiercy dziedziczyły gospodarstwo rolne w przypadkach określonych w art. 931 § 2 k.c. (w miejsce zmarłego przed spadkodawcą rodzica) oraz gdy ojciec lub matka nie mogli dziedziczyć gospodarstwa rolnego z powodu braku kwalifikacji – jeżeli stale pracowały przy produkcji rolnej lub posiadały kwalifikacje do prowadzenia gospodarstwa rolnego (art. 1060 k.c. w ówczesnym brzmieniu).

Z ustaleń poczynionych przez Sąd na podstawie dokumentów oraz zapewnienia spadkowego wnioskodawcy, a także pisemnych oświadczeń spadkobierców oraz wnuków spadkodawcy jedynie J. P. (1) oraz K. P. posiadali kwalifikacje do dziedziczenia gospodarstwa rolnego. K. P. pracowała w spadkowym gospodarstwie rolnym w chwili śmierci spadkodawcy. Ponadto w chwili jego śmierci miała 72 lata i nie wykonywała stałej pracy, stanowiącej dla niej główne źródło utrzymania, co oznacza, iż była traktowana jako osoba trwale niezdolna do pracy w rozumieniu art. 1059 ust. 3 k.c. Z kolei wnioskodawca J. P. (1) mieszkał w spadkowym gospodarstwie rolnym i stale w nim pracował.

Dodatkowo żaden z wnuków spadkodawcy, których wstępni nie posiadali kwalifikacji do dziedziczenia gospodarstwa rolnego, nie wykazał, by w dacie śmierci S. P. stale pracował przy produkcji rolnej lub posiadał kwalifikacje do prowadzenia gospodarstwa rolnego w rozumieniu cytowanego rozporządzenia. Syn S. J. C. nie miał żadnego przygotowania rolniczego (oświadczenie – k. 134), mieszkał w mieście, dzieci M. P. (1) M. P. (2) i A. M. (1) (oświadczenie uczestniczki A. M. (1) – k. 143) w dacie śmierci dziadka byli małoletni, dzieci F. J. P. i J. P. (3) nie mieli przygotowania rolniczego (oświadczenia – k. 139,141), dzieci J. G. B., M. C. i P. B. także nie posiadały takich uprawnień (oświadczenia – k. 150,151,152). W związku z powyższym należało przyjąć, że także oni nie posiadali kwalifikacji do dziedziczenia spadkowego gospodarstwa rolnego w rozumieniu art. 1060 k.c.

W związku z powyższym orzeczono jak w pkt. I postanowienia na podstawie powołanych przepisów.

O kosztach orzeczono na zasadzie art. 520 § 1 kpc.