UZASADNIENIE

Decyzją z dnia 9 czerwca 2022r. nr (...) znak (...) Zakład Ubezpieczeń Społecznych II Oddział w P. stwierdził, że podstawa wymiaru składek na obowiązkowe ubezpieczenia emerytalne, rentowe, chorobowe i zdrowotne P. A. z tytułu zatrudnienia u płatnika składek Przedsiębiorstwa (...) wynosi w okresie od czerwca 2017r. do grudnia 2019r. kwoty szczegółowo opisane w zaskarżonej decyzji. W uzasadnieniu zaskarżonej decyzji ZUS podniósł, że w wyniku kontroli płatnika składek ustalono, że płatnik składek prowadzi działalność gospodarczą na terenie całego kraju w zakresie robót związanych z budową dróg i autostrad. Ustalono także, że płatnik składek zatrudnia pracowników, którzy świadczą pracę na terenie prowadzenia przez niego robót. Płatnik składek oprócz wynagrodzenia wypłacał pracownikom świadczenia zwane dietami oraz zapewniał im nocleg. Pracownicy w umowach o pracę jako miejsce świadczenia pracy mieli wpisane: (...) siedzibę płatnika składek i „teren całego kraju” lub „ (...), teren całego kraju i UE”, „L. (...) teren całego kraju”, „L. 2B”. Płatnik składek wyjaśnił, że jego pracownicy świadczą pracę w siedzibie firmy i w delegacji w zależności od potrzeby, polecenie wyjazdu otrzymywali najczęściej w dniu wyjazdu. Polecenie służbowe było drukowane przed wyjazdem i na jego podstawie naliczane były diety i ryczałty za nocleg. Z siedziby firmy na miejsce wykonywania pracy pracownicy byli dowożeniu transportem firmowym. Płatnik składek wyjaśnił, że pracownicy średnio w miesiącu w delegacji pracowali 10 dni, przy czym nie był to pobyt ciągły. W pozostałe dni wykonywali pracę w siedzibie firmy, lub w terenie o promieniu do 50km. Wynagrodzenia były wypłacane pracownikom przelewem.

Odwołanie od powyższej decyzji wniósł płatnik składek J. M. wnosząc o:

1. uchylenie zaskarżonej decyzji i umorzenie postępowania rentowego w sprawie,

2. zasądzenie od organu na rzecz odwołującego zwrotu kosztów postępowania, w tym kosztów zastępstwa procesowego,

3. uzupełniające przesłuchanie odwołującego,

4. przeprowadzenie rozprawy w trybie zdalnym.

Ubezpieczony poparł odwołanie.

Wyrokiem z dnia 7 listopada 2022r. w sprawie III U 546/22 Sąd Okręgowy w Koninie oddalił odwołanie (pkt 1) i zasądził od odwołującego na rzecz pozwanego kwotę 1800 zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego (pkt 2).

Powyższe rozstrzygniecie zostało wydane w oparciu o następujące ustalenia faktyczne i prawne:

Odwołujący J. M. prowadzi działalność gospodarczą od 2000r. w zakresie restauracji i inne stałe placówki gastronomiczne, produkcji wyrobów budowlanych z betonu, produkcji masy betonowej prefabrykowanej, produkcji pozostałych wyrobów z mineralnych surowców niemetalicznych, gdzie indziej niesklasyfikowana, zbierania odpadów innych niż niebezpieczne, obróbki i usuwania odpadów innych niż niebezpieczne, odzysku surowców z materiałów segregowanych, robót budowlanych związane ze wznoszeniem budynków mieszkalnych i niemieszkalnych, robót związanych z budową dróg i autostrad, robót związanych z budową dróg szynowych i kolei podziemnej, robót związanych z budową obiektów inżynierii wodnej i szereg innych (…).

Faktycznie wykonywaną przez odwołującego działalnością jest budowa i utrzymanie dróg. Roboty drogowe prowadził na terenie kraju. Odwołujący ma nietypowy park maszynowy, jakiego nie posiadają niektóre firmy. Wszystkich pracowników odwołujący zatrudnia na umowę o pracę. W większości prace wykonywane przez firmę, wykonywane są na miejscu, lub okolicy np. budowa drogi od podstaw, ale zdarzają się wyjazdy. Czasami są wyjazdy organizowane w ostatniej chwili. Przy wyjazdach z reguły określany był w umowie termin końcowy i nie był określony czas kiedy ma być robota wykonywana. W czasie pracy na budowach stacjonarnych, w okolicy pracownicy wracają do domu po pracy. W momencie zawierania umów o pracę nie są dokonywane ustalenie kiedy i na jak długo pracownicy będą wyjeżdżać. Wyjazdy 5 dniowe pracowników zdarzały się bardzo rzadko, przeważnie były krótsze. Wyjazdy miały miejsce w różne miejsca Polski. Na wyjeździe pracownik oprócz normalnego wynagrodzenia otrzymywał dietę 30 zł. i 45 zł. za zakwaterowanie dziennie. Pracownicy sami organizowali sobie noclegi i musieli się zmieścić w uzgodnionej stawce. Wyjazdy były szybkie a firma odwołującego z reguły była podwykonawcą dużych firm. Pracownicy byli dowożeni na miejsce pracy samochodem służbowym.

Pracownicy wyjeżdżali do takich miast jak G., W., B.. Ubezpieczony także wyjeżdżał do różnych miast. Wykonywał z reguły prace związane układaniem poboczy, obsługiwał frezarkę, w tym się specjalizował. Delegacje z reguły były kilkudniowe, o wyjeździe dowiadywał się z reguły w niedzielę, skład wyjeżdżających pracowników był różny. Z tym, że z uwagi na charakter jego pracy – wykonywał dłużej pracę w delegacji. Między wyjazdami były przerwy. Dokument delegacji wystawiał pracodawca. Nie miał zastrzeżeń do systemu pracy jaki obowiązywał u płatnika składek. Pracownicy sami poszukiwali noclegów, na które otrzymywali od pracodawcy ryczałty. Jeśli nie wyjeżdżał w delegację wykonywał różne prace przy budowie dróg, remontował maszyny.

Ubezpieczony P. A. został zatrudniony przez płatnika składek 1 stycznia 2016r. na czas nieokreślony w pełnym wymiarze czasu pracy jako operator mechanik. Jako miejsce wykonywania pracy wskazano (...), a wynagrodzenie określono na kwotę 2.000 zł. miesięcznie.

W aktach sprawy znajdują się dokumenty z polecenia wyjazdu dotyczące ubezpieczonego i wynika z nich, że odwołujący był delegowany np. :

- od 8 do 12 maja 2017r. do O.,

- od 22 do 26 maja 2017r. do C.,

- od 5-9 czerwca 2017r. do D.,

- od 19 do 23 czerwca 2017r. do D.,

- od 3 do 7 lipca 2017r. do D.,

- od 17do 21 lipca 2017r. do B.,

- i inne

- łącznie w 2017r. ubezpieczony był delegowany 16 razy po 5 dni,

- np. od 5 do 9 marca 2018r. do S.,

- od 12 do 16 marca 2018r. do(...),

- od 9 do 13 kwietnia 2018r. do D.,

- od 23 do 27 kwietnia 2018r. do K.

- 14 do 18 maja 2018r. do O.,

- od 21 do 25 czerwca 2018r. do (...)

- od 11 do 15 czerwca 2018r. do S.

- i inne

- łącznie w 2018r. ubezpieczony był delegowany 20 razy po 5 dni,

- od 4 do 8 marca 2019r. do L.,

-od 18 do 22 marca 2019 do G.,

-od 10 do 14 czerwca 2019r. do S.,

- od 24 do 28 czerwca 2019r. do N.,

- od 1 do 5 lipca 2019r. do K.,

- od 15 do 19 lipca 2019r. do K.,

- od 5 do 9 sierpnia 2019r. do B.,

- i in.

- łącznie w 2019r. ubezpieczony był delegowany 14 razy po 5 dni.

Ubezpieczony otrzymywał za każdy wyjazd diety za 5 dni w kwocie 150 zł. i ryczałt za noclegi 225zł. łącznie 375 zł. za każdy wyjazd we wszystkich latach.

W oparciu o wyżej ustalony stan faktyczny Sąd Okręgowy wskazał, że odwołanie okazało się nieuzasadnione.

Zdaniem Sądu Okręgowego w sprawie należało rozstrzygnąć, czy po stronie pracownika P. A. w związku z dokonanymi na jego rzecz wypłatami, związanymi z wykonywaniem pracy poza miejscem pracy wskazanym w umowie o pracę, powstał przychód podlegający wyłączeniu do podstawy wymiaru składek.

Sąd Okręgowy powoływał następnie podstawę prawną rozstrzygnięcia, tj. art. 18 ust. 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe ubezpieczonych wymienionych w art. 6 ust. 1-3 (a więc m.in. pracowników), stanowi przychód, o którym mowa w art. 4 pkt. 9 i 10, z zastrzeżeniem ust. 1a i 2, ust. 4 pkt 5 i ust. 12.

Podstawy wymiaru składek nie stanowią pewne rodzaje przychodów, które - na podstawie upoważnienia z art. 21 ustawy systemowej - określa w drodze rozporządzenia minister właściwy do spraw zaopatrzenia społecznego.

W § 1 wydanego na podstawie tej delegacji Rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 18 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe (t.j. Dz. U. z 2017 r. poz. 1949) powtórzono, że podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe, stanowi przychód w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych, osiągany przez pracowników u pracodawcy z tytułu zatrudnienia w ramach stosunku pracy", z zastrzeżeniem art. 18 ust. 2 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych oraz § 2 tego rozporządzenia.

Podstawy wymiaru składek nie stanowią przychody ściśle określone w § 2 tego Rozporządzenia. Przepis § 2 ust. 1 pkt 13 stanowi, iż podstawy wymiaru składek nie stanowią następujące przychody: zwrot kosztów używania w jazdach lokalnych przez pracowników, dla potrzeb pracodawcy, pojazdów niebędących własnością pracodawcy - do wysokości miesięcznego ryczałtu pieniężnego albo do wysokości nieprzekraczającej kwoty ustalonej przy zastosowaniu stawek za 1 km przebiegu pojazdu - określonych w odrębnych przepisach wydanych przez właściwego ministra, jeżeli przebieg pojazdu, z wyłączeniem wypłat ryczałtu pieniężnego, jest udokumentowany przez pracownika w ewidencji przebiegu pojazdu, prowadzonej przez niego według zasad określonych w przepisach o podatku dochodowym od osób fizycznych. W § 2 ust. 1 pkt 15 znajduje się zaś zapis, że podstawy wymiaru składek nie stanowią diety i inne należności z tytułu podróży służbowej pracownika - do wysokości określonej w przepisach w sprawie wysokości oraz warunków ustalania należności przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w państwowej lub samorządowej jednostce sfery budżetowej, z tytułu podróży służbowej na obszarze kraju oraz poza granicami kraju, z zastrzeżeniem pkt 17.

Wysokość oraz warunki ustalania należności przysługujących pracownikowi, zatrudnionemu w państwowej lub samorządowej jednostce sfery budżetowej, z tytułu podróży służbowej, bądź gdy układ zbiorowy pracy, regulamin wynagradzania lub umowa o pracę nie zawiera postanowień, o których mowa w art. 77⁵ § 3 k.p. pracownikowi przysługują należności na pokrycie kosztów podróży służbowej określone w przepisach Rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 stycznia 2013 r. w sprawie należności przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w państwowej lub samorządowej jednostce sfery budżetowej z tytułu podróży służbowej (Dz. U. z 2013 r. poz. 167).

Zdaniem Sądu Okręgowego, aby kwoty wypłacone ubezpieczonemu z tytułu delegacji do miejscowości wskazanych w drukach poleceń wyjazdów służbowych (diety, ryczałty za noclegi) - których wysokość za poszczególne okresy nie była sporna pomiędzy stronami - objęte były ww. wyłączeniem z podstawy wymiaru składek, muszą one wiązać się z odbywaniem przez pracownika podróży służbowych.

Definicja podróży służbowej została zawarta w art. 77 ⁵§ 1 k.p., który stanowi, że pracownikowi wykonującemu na polecenie pracodawcy zadanie służbowe poza miejscowością, w której znajduje się siedziba pracodawcy lub poza stałym miejscem pracy przysługują należności na pokrycie kosztów związanych z podróżą służbową.

Zdaniem Sądu Okręgowego - w przedmiotowej sprawie bez wątpienia ubezpieczeni płatnika składek, w tym P. A., nie odbywali podróży służbowej zgodnie z legalną definicją "podróży służbowej". Ich praca nie miała charakteru incydentalnego, nietypowego i krótkotrwałego zadania służbowego, lecz polegała na wykonywaniu standardowych czynności zgodnie z zajmowanymi stanowiskami. Oceniać bowiem należało przede wszystkim charakter wykonywanych przez zainteresowanych prac, to jest to czy w miejscach wskazanych przez odwołującego, systematycznie, przez dłuższy czas świadczyli pracę zgodnie z treścią zawartej umowy oraz jakie było rzeczywiste miejsce świadczenia pracy w przeważającej części.

Mając to wszystko na uwadze, na podstawie art. 477¹⁴ § 1 k.p.c. w związku z przepisami powołanymi powyżej, orzeczono jak w punkcie I sentencji wyroku, oddalając odwołanie jako nieuzasadnione.

O kosztach zastępstwa procesowego orzeczono na podstawie art. 98 § 1 i 3 k.p.c. oraz przepisów Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych (t.j. Dz. U. z 2018 r. poz. 265).

Apelację od powyższego wyroku złożył odwołujący płatnik zaskarżając go w całości i zarzucając:

I. naruszenie przepisu prawa materialnego art. 77 ⁵ § 1 k.p. w zw. z art. 29 § 1 pkt 2 k.p. w zw. z art. 300 k.p. w zw. z art. 65 § 2 k.c. poprzez błędne ich niezastosowanie polegające na nieprawidłowym ustaleniu miejsca wykonywania pracy wyłącznie w oparciu o dosłowną treść umowy, bez uwzględnienia jaki był zgodny zamiar stron i cel umowy;

II. naruszenie przepisu prawa materialnego art. 77⁵ § 1 k.p. przez błędną jego wykładnię polegającą na nieprawidłowym rozumieniu pojęcia podróż służbowa;

III. naruszenie przepisu prawa materialnego art. 77⁵ § 1 k.p. przez błędną jego wykładnię polegającą na nieprawidłowym uzależnieniu uznania wyjazdu pracownika jako podróży służbowej od zgody pracownika;

IV. naruszenie przepisu prawa materialnego art. 11 Prawa Przedsiębiorców poprzez jego niezastosowanie, mimo, że w sprawie przed organem rentowym wystąpiły wątpliwości, co do treści normy prawnej.

Wskazując na wyżej sprecyzowane zarzuty apelujący wniósł o:

1. zmianę zaskarżonego wyroku i zmianę zaskarżonej decyzję w cen sposób, że przychód ubezpieczonego uzyskany jako diety i koszty noclegu w kwotach szczegółowo wymienionych w zaskarżonej decyzji nie stanowi podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne i ubezpieczenie zdrowotne z tytułu zatrudnienia na podstawie umowy o pracę u odwołującego;

2. zasądzenie od organu rentowego na rzecz odwołującego zwrotu kosztów postępowania w obu instancjach, w tym zwrotu kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.

W odpowiedzi na apelację pozwany wniósł o oddalenie apelacji oraz o zasądzenie od odwołującego na rzecz organu rentowego kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych w postępowaniu apelacyjnym.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja jest zasadna i skutkuje zmianą zaskarżonego wyroku oraz poprzedzającej go decyzji i stwierdzeniem, że do podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne i ubezpieczenie zdrowotne P. A. z tytułu umowy o pracę u płatnika składek J. M. nie wlicza się kwot diet i ryczałtów za noclegi wypłaconych w okresie objętym decyzją, a w konsekwencji także zmianą zaskarżonego wyroku w zakresie kosztów postępowania.

Sąd Apelacyjny na podstawie art. 382 k.p.c. postanowił uzupełnić postępowanie dowodowe w ten sposób, że przeprowadził przesłuchania w charakterze strony ubezpieczonego P. A. oraz odwołującego J. M. na okoliczność miejsca pracy ubezpieczonego oraz charakteru czynności zadań faktycznie wykonywanego przez ubezpieczonego w okresie spornym.

Z zeznań ubezpieczonego wynikało, że pracował u odwołującego na terenie powiatów (...), (...), (...) i (...) jako operator mechanik na maszynie o nazwie układarka poboczy. Jego zasadnicze obowiązki pracownicze polegały na pracy przy budowie dróg na terenie ww. powiatów, natomiast podczas delegacji pracował przy utrzymaniu poboczy. Jego delegacje trwały od 2 do 3 dni, a ubezpieczony nocował wówczas w hotelach. Prace wykonywane podczas delegacji były rodzajowo odmienne od zasadniczych obowiązków ubezpieczonego, gdyż nie były to prace związane z budową dróg, a z utrzymaniem poboczy.

Z kolei z zeznań odwołującego J. M. wynikało, że główna działalność jego przedsiębiorstwa oraz praca zatrudnionych w niej pracowników (operatorów maszyn i kierowców) polegała na budowie dróg przy wykorzystaniu specjalistycznych maszyn drogowych. Prace tzw. wyjazdowe poza obręb firmy i najbliższych powiatów były to prace związane z utrzymaniem dróg, wykonywane w ramach podwykonawstwa. Jak wskazał J. M. - wyjazdy w ramach delegacji to głównie prace związane z utrzymaniem dróg, wtedy trzeba było się przemieszczać na długich odcinkach nawet do 300 km. Wyjazdy w delegacje były cykliczne ale u innych wykonawców. Prace związane z utrzymaniem dróg wykonywane w ramach delegacji stanowiły niewielką część działalności przedsiębiorstwa płatnika, a istota tej działalności to budowa dróg na terenie przyległych powiatów i wytwórnia masy bitumicznej, która jest w K..

Należy wskazać, że istota sporu w analizowanej sprawie sprowadzała się do rozstrzygnięcia, czy kwoty świadczenia wypłacone ubezpieczonemu w wysokości i za okres podany w zaskarżonej decyzji stanowią przychód, będący podstawą wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne i czy podlega on wyłączeniu od oskładkowania na podstawie § 2 ust. 1 pkt. 15 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 18 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne.

Sąd Apelacyjny – podzielając zarzuty zawarte w apelacji – odmiennie aniżeli Sąd I instancji uznał, że do podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne i ubezpieczenie zdrowotne P. A. z tytułu umowy o pracę u płatnika składek J. M. nie wlicza się kwot diet i ryczałtów za noclegi wypłaconych w okresie objętym decyzją.

Przypomnieć należy, że zgodnie z art. 18 ust. 1 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych stanowi, że podstawą wymiaru składek na ubezpieczenie emerytalne i rentowe pracowników, jest przychód w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych. Natomiast art. 20 ust. 1 ustawy systemowej w zakresie podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia chorobowe i wypadkowe odsyła do unormowań odnoszących się do podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe. Powyższe w myśl art. 81 ust. 1 ustawy z 27 sierpnia 2004r. o świadczeniach opieki zdrowotnej ze środków publicznych (Dz.U. z 2018 r. poz. 1510) odnosi się także do podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie zdrowotne.

Szczegółowe zasady ustalania podstawy wymiaru składek, z uwzględnieniem ograniczenia, o którym mowa w art. 19 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniach społecznych oraz wyłączenia z podstawy wymiaru składek niektórych rodzajów przychodów zostały określone w rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 19 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalenia podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe (Dz. U. 1998 r. nr 161 poz. 1106). Przychodem ze stosunku służbowego, stosunku pracy, pracy nakładczej oraz spółdzielczego stosunku pracy zgodnie z art. 12 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych są wszelkiego rodzaju wypłaty pieniężne oraz wartość pieniężną świadczeń w naturze bądź ich ekwiwalenty, bez względu na źródło finansowania tych wypłat i świadczeń, a w szczególności: wynagrodzenia zasadnicze, wynagrodzenia za godziny nadliczbowe, różnego rodzaju dodatki, nagrody, ekwiwalenty za niewykorzystany urlop i wszelkie inne kwoty niezależnie od tego, czy ich wysokość została z góry ustalona, a ponadto świadczenia pieniężne ponoszone za pracownika, jak również wartość innych nieodpłatnych świadczeń lub świadczeń częściowo odpłatnych. Zważyć jednak należy, iż kwoty uzyskane przez pracowników z tytułu odbycia podróży służbowych, pomimo tego, że mieszczą się w ogólnej definicji przychodu, nie stanowią podstawy wymiaru składek na podstawie § 2 ust. 1 pkt 15 cyt. wyżej rozporządzenia w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe. W myśl wskazanej normy podstawy wymiaru składek nie stanowią diety i inne należności z tytułu podróży służbowej pracownika - do wysokości określonej w przepisach w sprawie wysokości oraz warunków ustalania należności przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w państwowej lub samorządowej jednostce sfery budżetowej, z tytułu podróży służbowej na obszarze kraju oraz poza granicami kraju, z zastrzeżeniem pkt 17. Odliczenie z podstawy wymiaru składek dokonywane jest według § 2 ust. 1 pkt 15 rozporządzenia, tylko wtedy, gdy delegowanie pracownika ma cechy podróży służbowej, tzn. zjawiska wśród obowiązków pracownika niecodziennego, okazjonalnego, w ramach pracowniczych powinności niezwyczajnego i nietypowego, stanowiącego pewien wyłom w zwykłym świadczeniu pracy. Pracę w ramach delegacji (podróży służbowej) wyróżnia z kolei sporadyczność i przemijający czas trwania wysłania oraz wykonywanie konkretnie określonego zadania (por. wyroki Sądu Najwyższego z 03.12.2009 r., II PK 138/09, Monitor Prawa Pracy 2010, nr 6, s. 312, z 09.02.2010 r., I PK 57/09, OSNP 2011, nr 15-16, poz. 200, z 03.04.2001 r., I PKN 765/00, OSNP 2003, Nr 1, poz. 17 i z 22.02.2008 r., I PK 208/07, OSNP 2009, nr 11-12, poz. 134).

Przepis art. 77⁵ § 1 k.p. zawiera z kolei wyjaśnienie, co należy rozumieć pod pojęciem podróży służbowej. Podróżą służbową jest każde udanie się pracownika na polecenie pracodawcy poza miejscowość, w której znajduje się siedziba pracodawcy lub poza stałe miejsce pracy w celu wykonania zadania służbowego.

Podkreślić należy, że w niniejszej sprawie kluczową kwestią było ustalenie, czy wyjazdy ubezpieczonego poza siedzibę spółki stanowiły podróż służbową.

Instytucja podróży służbowej została określona w art. 77⁵ § 1 k.p. Zgodnie z tym przepisem, pracownikowi wykonującemu na polecenie pracodawcy zadanie służbowe poza miejscowością, w której znajduje się siedziba pracodawcy lub poza stałym miejscem pracy przysługują należności na pokrycie kosztów związanych z podróżą służbową.

Zagadnienie pojęcia podróży służbowej - z uwagi na rozbieżności interpretacyjne w judykaturze - było wielokrotnie przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego. Aktualnie przeważa wykładnia przyjęta w Uchwale Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego z dnia 19.11.2008 r. II PZP 11/2008 (OSNP 2009/13-14 poz. 166), w której podkreślono, że podróż służbowa nie jest tym samym co wykonywanie pracy. Polecone pracownikowi do wykonania w podróży służbowej zadanie służbowe różni się od pracy „określonego rodzaju”, do wykonywania której pracownik zobowiązuje się w stosunku pracy (art. 22 § 1 k.p.). Przepis art. 77⁵ § 1 k.p. wskazuje na incydentalny, tymczasowy i krótkotrwały charakter podróży służbowej. Istotnym elementem oceny w sprawie jest zatem to, czy pracownik ma do wykonania polecone zadanie w podróży służbowej (art. 77⁵ § 1 k.p.), która to w kompleksie jego obowiązków stanowi zjawisko nietypowe, okazjonalne, czy też wykonuje pracę przez dłuższy czas w innym miejscu (nawet za granicą), niż zapisane w umowie o pracę lub innym dokumencie (wyroki Sądu Najwyższego: z 22.02.2008 r. I PK 208/2007 OSNP 2009/11-12 poz. 134; z dnia 03.12.2009 r. II PK 138/2009 Monitor Prawa Pracy 2010/6 str. 312-313, LexPolonica nr 2377287; z dnia 04.03.2009 r. II PK 210/2008 OSNP 2010/19-20 poz. 233).

Zakres wyrażenia „miejsce wykonywania pracy” (art. 29 § 1 pkt 2 k.p.) jest szerszy niż zakres pojęciowy nazwy „stałe miejsce pracy” (art. 77⁵ § 1 k.p.), czyli miejsca, w którym pracownik przez dłuższy czas systematycznie świadczy pracę. Spełnienie wymagania przewidzianego w art. 29 § 1 pkt 2 k.p. może polegać na wskazaniu „stałego miejsca pracy”, na wskazaniu obok stałego miejsca pracy także niestałego miejsca (miejsc) pracy albo na wskazaniu niestałych (zmiennych) miejsc pracy, byle w sposób dostatecznie określony (wyrok Sądu Najwyższego z 19.03.2008 r. I PK 230/2007 OSNP 2009/13-14 poz. 176).

Aktualnie analizując przepis art. 77⁵§ 1 k.p. najważniejszy akcent kładzie się na wykazanie, że dana podróż służbowa miała incydentalny, tymczasowy i krótkotrwały charakter. Bada się, czy pracownik, w ramach podróży służbowej, ma polecone do wykonania zadanie, które to w kompleksie jego obowiązków stanowi zjawisko okazjonalne, czy też wykonuje swoją pracę przez dłuższy czas w innym miejscu wskazanym przez pracodawcę, niż zapisane w umowie o pracę lub innym dokumencie. Pracę w ramach delegacji (podróży służbowej) wyróżnia, bowiem sporadyczność i przemijający czas trwania wysłania oraz wykonywanie konkretnie określonego zadania.

Istotnym elementem oceny w przedmiotowej sprawie było zatem ustalenie, czy ubezpieczony miał do wykonania polecone zadanie w podróży służbowej (art. 77⁵ § 1 k.p.), które to w kompleksie obowiązków stanowiło zjawisko okazjonalne, czy też wykonywał swoją pracę przez dłuższy czas w innym miejscu, niż zapisane było to w umowie o pracę lub innym dokumencie (wyroki Sądu Najwyższego: z 22.02.2008 r. w sprawie I PK 208/07, z 03.12.2009 r., w sprawie II PK 138/09, z 04.03.2009 r., w sprawie II PK 210/08).

W ocenie Sądu Apelacyjnego na aprobatę zasługuje stanowisko apelującego, że ubezpieczony faktycznie w okresach objętych zaskarżoną decyzją świadczył pracę w ramach podróży służbowych, bowiem podczas wyjazdów na polecenie pracodawcy wykonywał konkretne zadania odmienne od jego stałych obowiązków (prace przy budowie dróg) związane z utrzymaniem poboczy dróg, zaś wyjazdy dotyczyły innych miejsc, aniżeli te, w których ubezpieczony wykonywał swoje stałe obowiązki pracownicze. Nadto prace wykonywane były w ramach podwykonawstwa przedsiębiorstwa płatnika składek, zaś firmy będące wykonawcami korzystały wówczas ze specjalistycznych maszyn płatnika, na których pracowali jego pracownicy. Zasadniczą działalnością płatnika składek jest kompleksowa budowa dróg w powiatach sąsiadujących z siedzibą firmy, a zatem pracownicy, w tym zainteresowany, wykonując swoje zwykłe obowiązki mogli po zakończonej pracy tego samego dnia wrócić do domu. Z kolei prace wykonywane w delegacjach były odmienne rodzajowo i wykonywane poza tym obszarem, zaś wykonawcy korzystali z podwykonawstwa płatnika składek z uwagi na fakt, że dysponował specjalistycznym parkiem maszynowym. Z kolei istotą podróży służbowej jest wykonywanie zadań, które nie powinny należeć do zwykłych, umówionych czynności pracowniczych. W konsekwencji w ramach delegacji pracownicy (w tym zainteresowany) wykonywali prace dotyczące konkretnego zadania.

Sąd Apelacyjny zwraca uwagę, że ubezpieczeni (w tym zainteresowany) udając się w delegacje do pracy w różnych miejscowościach wykonywali obowiązki służbowe poza stałym miejscem pracy oraz nie czynili tego w sposób regularny, natomiast za każdym razem miejsce było wyznaczone przez pracodawcę, nadto tymczasowość zadania była z góry założona przez strony stosunku pracy.

W kontekście stanu faktycznego rozpoznawanej sprawy należy wskazać, że względem pracownika budowlanego świadczącego przez dłuższy czas w jednym miejscu pracę na różnych budowach prowadzonych przez pracodawcę, nie można umownie określić miejsca pracy wyłącznie jako pewnego obszaru geograficznego (taki sposób jest zarezerwowany dla pracowników mobilnych). Umowne określenie pewnego obszaru, bez skonkretyzowania stałych znajdujących się na nim punktów (prowadzonych budów), nie byłoby bowiem skorelowane z rodzajem pracy świadczonej przez pracownika ani z rodzajem działalności pracodawcy. W odniesieniu do takiego pracownika budowlanego możliwe jest natomiast określenie w umowie o pracę miejsca pracy jako ruchomego, na przykład jako budów realizowanych przez pracodawcę na wskazanym terenie. W tym przypadku określenie obszaru nie oznacza wskazania miejsca pracy, lecz ogranicza obszarowo możliwość wyznaczenia ruchomego (zmiennego) miejsca pracy. W razie takiego umownego określenia miejsca pracy, pracownik przebywa w podróży służbowej wówczas, gdy w celu wykonania krótkotrwałego zadania opuszcza miejscowość stanowiącą jego aktualne, stałe miejsce pracy (miejsce, gdzie realizowana jest budowa, na której świadczy pracę), a także wtedy, gdy pracodawca poleci mu świadczyć pracę (wyznaczy ruchome, zmienne miejsce pracy) poza umówionym obszarem geograficznym. Należy zatem uznać, że pracownik przedsiębiorstwa budowlanego realizującego inwestycje w różnych miejscowościach może mieć w umowie o pracę określone miejsce wykonywania pracy (art. 29 § 1 pkt 2 k.p.) jako miejsce, gdzie jego pracodawca prowadzi budowy lub innego rodzaju stałe prace, ewentualnie ze wskazaniem, na jakim obszarze geograficznym. Stałym miejscem pracy takiego pracownika w rozumieniu art. 77⁵ § 1 k.p. jest wówczas każdorazowo to miejsce - w granicach określonych w umowie o pracę - w którym pracownik przez dłuższy czas, stale, systematycznie świadczy pracę - miejsce budowy realizowanej przez pracodawcę. (por. uchwała SN z 9 grudnia 2011r., II PZP 3/11).

Przeprowadzone w sprawie postępowanie dowodowe, w szczególności przesłuchanie ubezpieczonego P. A., pozwoliło ustalić, że faktyczne miejsce wykonywania pracy było odmienne od tego co zapisano w umowie o pracę. Był to bowiem obszar powiatu, w którym znajdowała się firma lub obszar kilku (3-4) sąsiednich powiatów. Podkreślenia wymaga, że był to obszar, który pozwalał na codzienny powrót ubezpieczonego do domu po zakończeniu pracy. Tymczasem sąd pierwszej instancji nieprawidłowo ustalił, że stałym miejscem wykonywania pracy przez ubezpieczonego był teren całego kraju. W ustalonym stanie faktycznym brak jest podstaw do stwierdzenia, że ubezpieczony umówił się z pracodawcą na wykonywanie pracy na terytorium całego kraju. Przeciwnie, strony umówiły się, że miejsce pracy będzie w danej miejscowości lub na danym obszarze, oddalonym na tyle od miejsca zamieszkania pracownika, że pozwoli mu na codzienny powrót do domu po zakończeniu swojej pracy. Na takim obszarze koncentrowała się też podstawowa działalność firmy odwołującego.

Zgodnie z art. 77⁵ Kodeksu pracy, pracownik odbywa podróż służbową gdy pracodawca polecił mu wykonanie zadania służbowego poza miejscowością, w której znajduje się siedziba pracodawcy lub poza stałym miejscem wykonywania pracy, ponieważ kodeks pracy nie zawiera definicji podróży służbowej, dlatego w celu dokonania oceny czy wyjazd pracownika nosi cechy podróży służbowej należy kierować się wykładnią dokonaną orzecznictwem sądów. Tak przykładowo w uzasadnieniu wyroku z dnia 19 listopada 2008 r., sygn. II PZP 11/08 Sąd Najwyższy wskazał, że podróż służbowa nie jest tym samym, czym wykonywanie pracy, gdyż zadania polecone pracownikowi do wykonania w podróży służbowej zasadniczo różnią się od pracy, do wykonywania której pracownik zobowiązał się w umowie nawiązującej stosunek pracy (art. 22 § 1 k.p.). Treść przepisu art. 77⁵ § 1 k.p. wskazuje na incydentalny, tymczasowy i krótkotrwały charakter podróży służbowej. Oznacza to, że istotnym elementem oceny w sprawie jest to, czy pracownik ma do wykonania polecone zadanie w podróży służbowej, które to w kompleksie jego obowiązków stanowi zjawisko nietypowe, okazjonalne, czy też wykonuje pracę przez dłuższy czas w innym miejscu, niż zapisane w umowie o pracę lub innym dokumencie. Stanowisko takie znajduje potwierdzenie również w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 3 grudnia 2009 r. II PK 138/09 - Typowa podróż służbowa charakteryzuje się tym, że w kompleksie obowiązków pracownika stanowi zjawisko okazjonalne. Czas podróży nie musi i nie ma być wykorzystywany do pełnienia pracy w interesie pracodawcy.

Przenosząc powyższe na grunt przedmiotowej sprawy, Sąd Apelacyjny odmiennie aniżeli Sąd Okręgowy ustalił miejsce świadczenia pracy i ocenił, że w okresach wskazanych w zaskarżonej decyzji ubezpieczony świadczył pracę w podróżach służbowych.

Jak już wskazywano powyżej, wyjazdy ubezpieczonego związane były z wykonywaniem odmiennych obowiązków pracowniczych, aniżeli jego stałe obowiązki (praca przy budowie dróg jako operator mechanik), a mianowicie ubezpieczony na polecenie pracodawcy wykonywał konkretne zadania przy utrzymaniu dróg i były to inne rodzajowo czynności od jego stałych obowiązków, zaś tzw. prace wyjazdowe były wykonywane na odmiennych zasadach przez płatnika, bowiem w ramach podwykonawstwa. Ponadto obowiązki pracownicze podczas wyjazdów były świadczone poza stałym miejscem pracy pracownika.

W konsekwencji wyjazdy ubezpieczonego ujęte w zaskrzonej decyzji powinny być kwalifikowane jako podróże służbowe w rozumieniu art. 77⁵ § 1 k.p., a tym samym świadczenia przyznane pracownikowi z tytułu tych wyjazdów, są przychodami należnymi z tytułu podróży służbowej pracownika, podlegającymi wyłączeniu z podstawy wymiaru składek.

Konsekwencją przyjęcia, że ubezpieczony odbywał podróże służbowe jest zastosowanie w niniejszej sprawie wyłączenia z podstawy wymiaru składek przychodu określonego w § 2 ust. 1 pkt 15 rozporządzenia w postaci kosztów należności z tytułu podróży służbowej pracownika.

Mając powyższe na uwadze Sąd Apelacyjny na podstawie art. 386 § 1 k.p.c. zmienił zaskarżony wyrok w punkcie I oraz poprzedzającą go decyzję i stwierdził, że do podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne i ubezpieczenie zdrowotne P. A. z tytułu umowy o pracę u płatnika składek J. M. nie wlicza się kwot diet i ryczałtów za noclegi wypłaconych w okresie objętym decyzją, a w konsekwencji zmienił zaskarżony wyrok co do kosztów - w punkcie II i zasądził od Zakładu Ubezpieczeń Społecznych II Oddział w P. na rzecz J. M. kwotę 1800 zł wraz z ustawowymi odsetkami na podstawie art. 98 § 1¹ k.p.c. tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego.

O kosztach zastępstwa procesowego w postępowaniu apelacyjnym orzeczono zgodnie z zasadą odpowiedzialności za wynik postępowania, na podstawie art. 98 § 1, 1¹ i 3 k.p.c. w związku z art. 108 § 1 k.p.c. oraz § 10 ust. 1 pkt 2 Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie (Dz.U. z 2015 r. poz. 1800 ze zm.).

Wiesława Stachowiak

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

UZASADNIENIE