UZASADNIENIE

Powód (...) spółki z ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą w W. (dalej C.) w pozwie z dnia 8 grudnia 2011 r. domagał się zasądzenia od pozwanej E. R. kwoty 193.623,36 zł wraz z ustawowymi odsetkami oraz kosztami procesu, w tym kosztami zastępstwa procesowego, według norm przepisanych. Uzasadniając żądanie strona powodowa wskazała, że łączyła ją z pozwaną umowa najmu lokalu użytkowego z dnia 21 grudnia 2006 r. oraz umowa najmu powierzchni reklamowej z dnia 20 listopada 2007 r. W związku z zaległościami pozwanej z płatnością rat czynszów określonych w powyższych umowach, powód rozwiązał umowy ze skutkiem na dzień 31 sierpnia 2011 r., wzywając pozwaną do zapłaty zaległości. Dodatkowo powód obciążył pozwaną karą umowną w kwocie 155.448,48 zł (równowartość 12 rat miesięcznych) wobec rozwiązania umowy najmu lokalu użytkowego z dnia 21 grudnia 2006 r. z winy pozwanej.

W dniu 19 grudnia 2011 r. został wydany nakaz zapłaty w trybie postępowania upominawczego, w którym orzeczono zgodnie z żądaniem pozwu.

Pozwana E. R. w sprzeciwie od powyższego nakazu zapłaty z dnia 10 stycznia 2012 r. wniosła o oddalenie powództwa i zasądzenie kosztów procesu. Wskazała, że powództwo jest niezasadne, ponieważ wina w opóźnieniu w płatnościach rat czynszów wynikających z umów łączących strony leżała po stronie powoda, który przez nagminne wyłączanie prądu w spornym lokalu doprowadził do złej sytuacji finansowej pozwanej, spowodowanej uniemożliwieniem je prowadzenia normalnej działalności. Podniosła ponadto, że nałożona kara umowna w wysokości 155.448,48 zł jest wygórowana, a odszkodowanie powinno przysługiwać jej od powoda w wysokości 480.000 zł.

Wyrokiem z dnia 22 maja 2013 r., sprostowanym postanowieniem z dnia 18 września 2013 r. Sąd Okręgowy w Warszawie zasądził od pozwanej na rzecz powoda kwotę 38.174,88 zł z ustawowymi odsetkami i oddalił powództwo w pozostałym zakresie oraz zasądził od pozwanej na rzecz powoda kwotę 2.659,80 zł tytułem zwrotu kosztów postępowania.

Swe rozstrzygnięcie Sąd Okręgowy oparł na następujących ustaleniach faktycznych i ocenach prawnych:

W dniu 21 grudnia 2006 r. (...) sp. z o.o. zawarł z E. R. umowę najmu lokalu użytkowego nr (...) o powierzchni 120,00 m² w Centrum Handlowym Galeria (...) w S.. Umowa została zawarta na okres 5 lat.

Na podstawie powyższej umowy C. zobowiązał się oddać w najem E. R. przedmiotowy lokal użytkowy, w zamian za co E. R. zobowiązała się przede wszystkim do zapłaty na rzecz C. miesięcznego czynszu najmu (tzw. czynsz minimalny gwarantowany) w wysokości równowartości 24 EUR netto za jeden metr kwadratowy powierzchni, miesięcznego ryczałtu z tytułu kosztów operacyjnych centrum handlowego i miesięcznych kosztów operacyjnych lokalu użytkowego, miesięcznej składki na imprezy i reklamę centrum handlowego, a także czynszu od obrotu.

Na podstawie § 14 ust. 1 pkt. b, c, umowy najmu lokalu użytkowego, w przypadku nieprzestrzegania przez E. R. postanowień wskazanej umowy C. miał prawo do rozwiązania umowy bez zachowania okresu wypowiedzenia, nie będąc zobowiązanym do uprzedniego wyznaczania jakichkolwiek dodatkowych terminów lub informowania najemcy o konsekwencjach dalszego nie wywiązywania się z umowy najmu. Prawo rozwiązania umowy przysługiwało wynajmującemu w szczególności w przypadku zalegania przez E. R. z zapłatą wskazanych powyżej czynszu minimalnego gwarantowanego, ryczałtu lub czynszu od obrotu powiększonych o podatek VAT za dwa pełne okresy płatności (miesiące) lub z zapłatą kosztów dodatkowych (kosztów operacyjnych centrum handlowego i lokalu użytkowego) na sumę równą dwumiesięcznemu czynszowi minimalnemu gwarantowanemu, pomimo poinformowania jej przez C. o wystąpieniu opóźnienia i wyznaczeniu dodatkowego miesięcznego terminu na zapłatę należności wraz z ustawowymi odsetkami, a także trzykrotnego w danym roku najmu opóźnienia najemcy z zapłatą jakiejkolwiek należności z umowy najmu, zarówno czynszu, jak i opłat dodatkowych, o ile przekroczenie terminu wynosiło każdorazowo, co najmniej 5 dni.

Zgodnie z § 14 ust. 4 umowy najmu lokalu użytkowego, w przypadku rozwiązania przez C. przedmiotowej umowy m.in. z powyższych przyczyn lub rozwiązania umowy z innych przyczyn zawinionych przez E. R., była ona zobowiązana do zapłaty kary umownej w wysokości dwunastomiesięcznego czynszu minimalnego gwarantowanego oraz wyrównania wynajmującemu wszelkiej szkody przewyższającej zapłaconą karę umowną, którą C. poniósł z związku z rozwiązaniem umowy (w tym utraconych korzyści). W szczególności E. R. zobowiązana była do wyrównania szkody poniesionej przez C. w związku z niepobieraniem przez spółkę czynszu ani opłat dodatkowych do czasu pozyskania nowego najemcy.

Strony uzgodniły również w § 14 ust. 6 umowy najmu lokalu użytkowego, że m.in. w przypadku zalegania przez E. R. z zapłatą czynszu minimalnego gwarantowanego, ryczałtu lub czynszu od obrotu powiększonych o podatek VAT za jeden pełny okres płatności lub z zapłatą kosztów dodatkowych na sumę równą jednomiesięcznemu czynszowi minimalnemu gwarantowanemu, pomimo czternastodniowego terminu na uzupełnienie zaniechań, C. miał prawo odłączyć dostawę mediów do lokalu, na co E. R. wyraziła zgodę.

W dniu 20 listopada 2007 r. C. i E. R. zawarli umowę najmu powierzchni reklamowej o wymiarach 2,60 m x 3,40 m usytuowanej na elewacji Centrum Handlowego Galeria (...) w S.. Umowa ta została zawarta na czas nieokreślony.

Na podstawie § 6 umowy najmu powierzchni reklamowej E. R. zobowiązana była płacić na rzecz C. miesięczny czynsz najmu w wysokości 500 zł za zajmowaną powierzchnię najmu, powiększony o podatek VAT, płatny z góry na podstawie otrzymanej faktury VAT. W przypadku nie wywiązania się przez E. R. z obowiązku zapłaty należnych wynajmującemu opłat wskazanych powyżej i pomimo pisemnego wezwania jej do zapłaty w wyznaczonym 7-dniowym terminie nadal nie uiści należności, C. uprawniony był do wypowiedzenia umowy w trybie natychmiastowym.

Od lutego 2008 r. E. R. zaczęła zalegać z terminowym regulowaniem należności z tytułu umowy najmu lokalu użytkowego. Na skutek powyższego C. korzystając z uprawnienia określonego w § 14 ust. 6 umowy najmu lokalu użytkowego niejednokrotnie odłączał dostawy prądu do lokalu najmowanego przez E. R.. W wyniku jednak wezwań do zapłaty E. R. uiszczała należności, po czym C. ponownie zapewniał dostawę mediów. Od kwietnia 2011 roku E. R. zaprzestała dokonywania płatności zarówno z tytułu umowy najmu lokalu użytkowego, jak i umowy najmu powierzchni reklamowej.

Pismem z dnia 19 sierpnia 2011 r. C. działając na podstawie § 14 ust. 1 umowy najmu lokalu użytkowego, rozwiązała przedmiotową umowę z winy E. R. bez zachowania okresu wypowiedzenia za skutkiem na dzień 31 sierpnia 2011 r. W dniu 22 sierpnia 2011 r. C. wystawił E. R. notę obciążeniową opiewającą na kwotę 155.448,48 zł z tytułu kary umownej określonej w § 14 ust. 4 umowy najmu lokalu. Pismem z dnia 22 sierpnia 2011 r. C. na podstawie § 5 ust. 4 umowy najmu powierzchni reklamowej rozwiązał umowę z winy E. R. bez zachowania okresu wypowiedzenia ze skutkiem na dzień 31 sierpnia 2011 r.

W związku z rozwiązaniem umów łączących strony w dniu 25 sierpnia 2011 r. E. R. przekazała spółce (...) najmowany lokal użytkowy. C. wielokrotnie i bezskutecznie wzywała E. R. do dobrowolnego spełnienia powyższego świadczenia.

Wobec rozstrzygnięć w przedmiocie postępowania dowodowego żadna ze stron nie wniosła zastrzeżenia w trybie art. 162 k.p.c.

W opinii Sądu Okręgowego powództwo zasługiwało na uwzględnienie w części.

W niniejszej sprawie bezsporny był cały stan faktyczny. Strony pozostawały zgodne, co do faktu zawarcia umów najmu – lokalu użytkowego z dnia 21 grudnia 2006 r. oraz powierzchni reklamowej z dnia 20 listopada 2007 r., przy czym nie kwestionowały ani ich treści, ani autentyczności. Poza sporem pozostała również okoliczność braku uiszczania należności z tytułu owych umów (potwierdzonych fakturami VAT wskazanymi powyżej) przez pozwaną na rzecz powódki oraz rozwiązania owych umów przez C. ze skutkiem na dzień 31 sierpnia 2011 r., wobec zaistnienia przyczyn uprawniającej ją do rozwiązania umów bez wypowiedzenia na mocy § 14 ust. 1 umowy najmu lokalu użytkowego oraz § 5 ust. 4 umowy najmu powierzchni reklamowej (tj. brak zapłaty należności przez pozwaną w określonych terminach).

Pozwana w toku procesu podniosła, iż brak zapłaty należności dochodzonych niniejszym pozwem nie wynikał z jej winy, lecz z winy powódki, wobec jej działań polegających na nagminnym odłączaniu prądu w lokalu przez nią najmowanym. Sąd Okręgowy uznał zarzut za bezzasadny, z uwagi na zapis § 14 ust. 6 umowy najmu lokalu użytkowego. Sąd nie znalazł podstaw, aby uznać powyższe postanowienie za sprzeczne z prawem czy też z zasadami współżycia społecznego.

Podstawowe obowiązki wynajmującego i najemcy określa art. 659 § 1 k.c., w świetle, którego przez umowę najmu wynajmujący zobowiązuje się oddać najemcy rzecz do używania przez czas oznaczony lub nie oznaczony, a najemca zobowiązuje się płacić wynajmującemu umówiony czynsz.

Nie ulega wątpliwości, że współpraca stron oparta na zasadach szczegółowo określonych w umowach najmu opierająca się na przepisie art. 659 § 1 k.c. układała się przez pewien czas pomyślnie. Problemy zaczęły się w momencie nagminnego popadania w zwłokę przez pozwaną z płatnością czynszów najmu oraz opłat dodatkowych, wynikających z przedmiotowych umów a wreszcie całkowitego braku regulowania tych należności. Wskazać należy, że pozwana nie wykonała ciążącego na niej zobowiązania, co spowodowało, iż zasadne stało się domaganie się przez powodową spółkę kwoty 38.174,88 zł tytułem nie uregulowanych należności, których strona pozwana nie kwestionowała.

Oddaleniu podlegało zaś, jako niezasadne żądanie powoda w zakresie zapłaty kary umownej w wysokości 155.448,48 zł, na podstawie § 14 ust. 4 umowy najmu lokalu użytkowego z tytułu rozwiązania przedmiotowej umowy z winy pozwanej, wobec braku terminowego regulowania należności czynszowych i innych opłat określonych w umowie.

Sąd Okręgowy w całości podzielił stanowisko Sądu Najwyższego, że zgodnie z brzmieniem art. 483 k.c. kara umowna może być zastrzeżona wyłącznie na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania świadczenia niepieniężnego i zasada ta nie może być uchylona wolą stron. W przypadku odstąpienia od umowy spowodowanego nieterminowym spełnieniem świadczenia pieniężnego, kara umowna zastrzeżona na wypadek odstąpienia od umowy, byłaby pośrednio karą za opóźnienie w spełnieniu świadczenia pieniężnego, a takie rozwiązanie na gruncie art. 483 k.c. należy uznać również za niedopuszczalne. Niedopuszczalne jest zawarcie w umowie postanowienia zobowiązującego do zapłaty kary umownej na wypadek zwłoki w zapłacie świadczenia pieniężnego, przy czym ocena skuteczności zastrzeżenia kary umownej nie może być oderwana od oceny, na czym polegało niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 lutego 2007 r., III CSK 288/06, LEX).

Nie budzi wątpliwości w niniejszej sprawie, że rozwiązanie umowy najmu lokalu użytkowego przez powódkę było wynikiem wyłącznie zwłoki pozwanej w zapłacie należności objętych fakturami VAT wystawionymi z tytułu poszczególnych rat czynszu najmu i innych opłat przewidzianych w powyższej umowie i jego podstawą było nienależyte wykonanie zobowiązania pieniężnego. Dlatego też Sąd oceniał zasadność żądania zapłaty kary umownej jedynie z uwagi na rozwiązanie umowy z tego powodu.

Nie była istotna przy tym okoliczność, iż strona pozwana nie podnosiła zarzutów w przedmiocie niedopuszczalności obciążenia ją karą umowną za niewykonanie zobowiązania pieniężnego. Wskazać należy, jak trafnie zauważył Sąd Najwyższy, że Sąd rozpoznający niniejszą sprawę jest sądem orzekającym merytorycznie i jego obowiązkiem było zastosowanie właściwego prawa materialnego niezależnie od twierdzeń i poglądów stron w tym zakresie. Wobec zaś faktu, że strona pozwana wnosiła o oddalenie powództwa w całości, Sąd rozpoznający sprawę uprawniony był do zastosowania wskazanych wyżej przepisów, które uzasadniały oddalenie powództwa w zakresie żądania zapłaty kary umownej w kwocie 155.448,48 zł.

Podstawę prawną rozstrzygnięcia Sadu Okręgowego stanowił art. 659 § 1 k.c. w zw. z § 10 z zw. z § 19 ust. 4 umowy najmu lokalu użytkowego oraz art. 659 § 1 k.c. w zw. z § 11 w zw. z § 19 ust. 4 umowy najmu lokalu użytkowego oraz art. 659 § 1 k.c. w zw. z § 6 umowy najmu powierzchni reklamowej oraz art. 483 k.c. a contrario.

O kosztach procesu orzeczono w punkcie trzecim wyroku na podstawie art. 100 k.p.c., zgodnie z zasadą stosunkowego rozdzielenia kosztów w razie częściowego uwzględnienia żądań. Powód wygrał sprawę w 20 %, przy czym koszty, jakie poniósł łącznie to kwot tytułem opłaty od pozwu – 9 682 zł, wynagrodzenia pełnomocnika według stawki minimalnej 3 600 zł (ustalonej zgodnie z § 6 pkt. 5 Rozporządzenia MS w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej z urzędu) oraz kwoty 17 zł wniesionej tytułem opłaty skarbowej od pełnomocnictwa, łącznie 13 299 zł, z czego 20 % stanowi kwotę 2 659,80 zł. Pozwana natomiast nie wykazała, jakie koszty poniosła w sprawie.

Powód zaskarżył wyrok w części oddalającej powództwo w zakresie ponad kwotę 38.174,88 zł (pkt II sentencji) oraz w części orzekającej o kosztach postępowania (pkt III sentencji) zarzucając mu:

1. naruszenie przepisu prawa materialnego przez niewłaściwe jego zastosowanie, tj. naruszenie art. 483 § 1 k.c., przez błędne przyjęcie, iż treść § 14 ust. 4 łączącej powoda i pozwanego umowy najmu lokalu użytkowego usytuowanego w Centrum Handlowym Galeria (...) w S. zawartej w dniu 21 grudnia 2006 r. stanowi postanowienie umowne zobowiązujące do zapłaty kary umownej na wypadek zwłoki w zapłacie świadczenia pieniężnego,

2. naruszenie art. 328 § 2 k.p.c. przez niewyjaśnienie podstawy prawnej wyroku w zakresie dotyczącym rozstrzygnięcia o oddaleniu powództwa w części dotyczącej roszczenia w zakresie kary umownej pomimo braku podniesienia zarzutu pozwanej, co do niedopuszczalności obciążenia jej karą umowną wynikającą z umowy najmu.

Wskazując na powyższe zarzuty powód wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku w zaskarżonej części i wydanie orzeczenia uwzględniającego w całości żądanie pozwu oraz zasądzenie kosztów postępowania, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych, względnie, w przypadku nieuwzględnienia powyższych wniosków o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu w Warszawie do ponownego rozpoznania wraz z rozstrzygnięciem o kosztach postępowania za obie instancje.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Zgodnie z obowiązującym modelem apelacji pełnej sąd drugiej może dokonywać własnych ustaleń faktycznych prowadząc lub ponawiając dowody albo poprzestając na materiale zebranym w I instancji. Ani sam apelujący, ani też sąd nie są związani treścią zarzutów apelacyjnych. Sąd odwoławczy, będąc przede wszystkim instancją merytoryczną, orzeka na podstawie materiału dowodowego zebranego w postępowaniu w pierwszej instancji oraz w postępowaniu apelacyjnym (porównaj wyrok SN z dnia 29 listopada 2002 r., IV CKN 1574/00). Sąd drugiej instancji rozpoznający sprawę na skutek apelacji nie jest związany przedstawionymi w niej zarzutami dotyczącymi naruszenia prawa materialnego, wiążą go natomiast zarzuty dotyczące naruszenia prawa procesowego; w granicach zaskarżenia bierze jednak z urzędu pod uwagę nieważność postępowania, dokonuje również własnych ustaleń faktycznych (porównaj uchwała SN z dnia 31 stycznia 2008 r., III CZP 49/07, OSN 2008, Nr 6, poz. 55). Przepis art. 378 § 1 k.p.c. nie zezwala na dokonywanie oceny poprawności zastosowania przepisów postępowania przez sąd pierwszej instancji z urzędu, poza treścią zarzutów zawartych w apelacji. W zakresie przepisów postępowania sąd drugiej instancji bierze bowiem pod uwagę z urzędu jedynie nieważność postępowania (wyr. SN z dnia 31 stycznia 2008 r., II CSK 400/07, Legalis). Wynikający z brzmienia art. 378 § 1 k.p.c. obowiązek rozpoznania sprawy w granicach apelacji powinien być rozumiany, jako nakaz rozważenia wszystkich podniesionych w apelacji zarzutów (wyrok SN z dnia 13 stycznia 2006 r., III CSK 5/05).

W konsekwencji należy najpierw odnieść się do naruszeń prawa procesowego tak, by dokonać prawidłowych ustaleń faktycznych, co dopiero umożliwia ocenę prawidłowości zastosowania prawa materialnego.

Powód przedstawił w tym zakresie jedynie zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c., upatrując jego naruszenia w fakcie braku wskazania podstawy prawnej przyjęcia możliwości uwzględnienia niedopuszczalności obciążenia karą umowną pozwanej, w sytuacji, gdy sama pozwana takiego zarzutu nie zgłosiła. Zarzut ten jest bezzasadny. Zasada da mihi factum, dabo tibi ius, która stanowi jedną z podstaw polskiego prawa procesowego, nie jest wprost wyrażona w żadnym przepisie, wynika ona tak z art. 6 k.p.c., art. 187 § 1 pkt 2) k.p.c., art. 207 k.p.c., art. 217 k.p.c., art. 227 k.p.c. i wreszcie art. 316 k.p.c. Zgodnie ze wskazaną zasadą, obowiązkiem stron jest podanie okoliczności faktycznych i przedstawienie swoich zarzutów, natomiast obowiązkiem sądu orzekającego jest ustalenie stanu faktycznego i dokonanie jego subsumpcji, a w konsekwencji właściwe zastosowanie prawa materialnego. W istocie treść art. 328 § 2 k.p.c. wskazuje, że całe powyższe rozumowanie powinno znaleźć się w uzasadnieniu wyroku.

Wyrażony przez Sąd Okręgowy pogląd, którego dotyczy rozważany zarzut powoda, pochodzi nie tyle z niesprecyzowanego wyroku Sądu Najwyższego, o ile z wyroku, na który kilkukrotnie Sąd I instancji powoływał się w uzasadnieniu (wyrok SN z dnia 7 lutego 2007 r., III CSK 288/06) i na który wielokrotnie powołuje się apelujący.

Ponadto Sąd Apelacyjny wskazuje, że sąd I instancji nie ma obowiązku przytaczać dodatkowo podstawy prawnej zastosowania konkretnej normy prawnej – tak jak tego w rzeczywistości wymaga powód. Naruszenie art. 328 § 2 k.p.c. ma miejsce jedynie wtedy, gdy uzasadnienie zaskarżonego orzeczenia nie zawiera danych pozwalających na kontrolę tego orzeczenia (porównaj postanowienie SN z dnia 21 listopada 2001 r., I CKN 185/01). Tymczasem rozumowanie Sądu Okręgowego zostało w uzasadnieniu przytoczone jasno i przejrzyście, w żaden sposób nawet nie utrudniając kontroli instancyjnej. Dla porządku wskazać można, że powołanie się na poglądy Sądu Najwyższego nie jest powołaniem się na poglądy doktryny, a co za tym idzie pozbawione są znaczenia w sprawie rozważania apelacji na temat zasad uwzględniania poglądów doktryny w procesie orzekania.

Formułując zarzut naruszenia art. 483 k.c., powód wskazuje, że kara umowna stanowiła dla niego odszkodowanie z tytułu nienależytego wykonania przez pozwaną zobowiązań wynikających z umowy. W dalszej zaś części apelacji powód podnosi, że zastrzeżenie kary umownej za wypadek wypowiedzenia ma zrekompensować skutki utraty najemcy. W jego opinii Sąd Okręgowy pominął okoliczność, że obowiązek zapłaty kary umownej powstaje w wyniku wypowiedzenia umowy, nie zaś zwłoki w wykonaniu zobowiązania pieniężnego.

Przede wszystkim należy podnieść, że zarzut jest sformułowany wadliwie. W istocie powód dokonuje polemiki z oceną dowodów – w postaci umów łączących strony i wynikającym z tej oceny ustaleniem stanu faktycznego oraz zarzuca niewłaściwą wykładnię oświadczenia woli stron. W opinii powoda w rozpoznawanej sprawie nie doszło do zastrzeżenia kary umownej na wypadek niewłaściwego wykonania zobowiązania pieniężnego.

Sąd Apelacyjny z taką oceną powoda nie może się zgodzić. Pogląd powoda opiera się na nieznajdującym uzasadnienia tak w doktrynie, jak i orzecznictwie założeniu, że podstawą oceny możliwości zastrzeżenia naprawienia szkody przez zapłatę określonej sumy jest charakter poniesionej szkody.

Powód przytacza na wstępie fragmenty z uzasadnienia wyroku Sądy Najwyższego z dnia 6 listopada 2003 r., III CZP 61/03. Uszło uwagi powoda, że w stanie faktycznym stanowiącym podstawę wydania orzeczenia, miało miejsce odstąpienie od umowy. Przytoczone fragmenty wskazują jedynie, że dopuszczalne jest zastrzeżenie kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy. Wbrew opinii powoda, nie można tych wniosków przenosić wprost na grunt niniejszej sprawy, bowiem odstąpienie od umowy niweczy wszelkie jej skutki co powoduje, że sporna była w orzecznictwie możliwość dochodzenia określonych w umowie kar pieniężnych. Ponadto pozbawione są znaczenia w niniejszej sprawie cytowane rozważania dotyczące skutków niewykonania zobowiązania, które skutkiem wykonania prawa odstąpienia przestało istnieć. Zobowiązanie pomiędzy stronami postępowania apelacyjnego, bowiem bez żadnych wątpliwości istnieje, żadna ze stron od umowy nie odstąpiła.

W wyroku z dnia 7 lutego 2007 r. III CSK 288/06, Sąd Najwyższy stwierdził, że ocena skuteczności zastrzeżenia kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy nie może być oderwana od oceny, na czym polegało niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania. Sąd Najwyższy stwierdził również w powyższym wyroku, że treść art. 483 § 1 k.c. wskazuje równocześnie, że zapłata kary umownej może być przewidziana jedynie na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania. Odstąpienie od umowy stanowi realizację uprawnień związanych z określonymi wypadkami niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązań z umów wzajemnych (art. 491-493 k.c.) i skuteczne odstąpienie od umowy stanowi w pewnym sensie potwierdzenie, że istotnie miał miejsce przypadek niewykonania lub nienależytego umowy przez drugą stronę.

Wywód powyższy ujawnia podstawową słabość rozumowania powoda. Przyjmując literalnie treść jego twierdzeń i umowy, zastrzeżenie kary umownej na wypadek wypowiedzenia umowy byłoby nieważne, jako sprzeczne z art. 483 k.c. Przepis ten dopuszcza, bowiem zastrzeżenie kary umownej na wypadek nienależytego wykonania lub niewykonania zobowiązania. Tymczasem, w ogóle nie można o mówić o nienależytym wykonaniu lub niewykonaniu przez dłużnika (pozwaną) wypowiedzenia umowy złożonego przez powoda. Co do zasady, na tym można zakończyć badanie zarzutu naruszenia art. 483 k.c., skoro z podawanych przez powoda okoliczności faktycznych i jego wykładni oświadczenia woli – umowy zawartej pomiędzy stornami – wynika, że kary nie zastrzeżono na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania. W opinii Sądu Apelacyjnego nie tak jednak należy interpretować przyjęte w umowie postanowienia.

Stosunek najmu, łączący strony postępowania, jest stosunkiem obligacyjnym i umową wzajemną. Oznacza to, że obie jego strony zobowiązane są wobec siebie do szeregu świadczeń cząstkowych – zobowiązań cząstkowych. W przypadku niewłaściwego wykonywania takich zobowiązań cząstkowych, efektem jest niewłaściwe wykonanie umowy jako takiej, co może w konsekwencji prowadzić do negatywnych konsekwencji, w tym do obowiązku naprawienia wyrządzonej szkody. Złożenie oświadczenia o wypowiedzeniu nie jest wykonaniem obowiązku – a uprawnienia kształtującego, którego rezultatem jest modyfikacja zobowiązania łączącego strony. W szczególności występuje zmiana zobowiązań cząstkowych, których wykonanie prowadzić ma nie do utrzymania więzi obligacyjnej, a jej zakończenia. Pojawia się na przykład obowiązek opróżnienia i wydania przedmiotu najmu.

Zastrzeżenie kar umownych pełni funkcję gwarancyjną i represyjną wobec dłużnika, w pierwszej kolejności zwiększając prawdopodobieństwo właściwego wykonania umowy ze względu na zagrożenie karą, później dopiero umożliwiając szybsze i łatwiejsze zaspokojenie się przez poszkodowanego wierzyciela. Sąd Najwyższy zaleca jednak dokładnie analizowanie okoliczności, które stanowią podstawę do zastrzeżenia kary umownej. W wyroku z dnia 20 października 2006 r. IV CSK 154/06 Sąd Najwyższy stwierdził na przykład, że kara umowna zastrzeżona na wypadek odstąpienia od umowy jest karą przewidzianą w razie niewykonania lub nienależytego wykonania wszelkich zobowiązań niepieniężnych, jakie mogą powstać w skutek odstąpienia od umowy. Dopuszczając na zasadzie swobody kontraktowania możliwość zastrzeżenia kary umownej na wypadek wypowiedzenia umowy wskazać trzeba, że w realiach niniejszej sprawy powód nie podnosił żadnych okoliczności, które wskazywałyby na niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązań powstałych na skutek wypowiedzenia umowy. Umowa łącząca strony, prowadzona korespondencja oraz sam pozew jednoznacznie wskazują, że podstawą do żądania zapłaty kary umownej jest fakt opóźnienia w zapłacie czynszu najmu.

Takie rozumowanie znajduje potwierdzenie w uchwale SN z dnia 18 lipca 2012 r., III CZP 39/12, również obszernie cytowanej przez powoda. Zdaniem Sądu Najwyższego, obowiązek zapłaty kary umownej wiąże się z odpowiedzialnością dłużnika za niewykonanie zobowiązania wynikającego z umowy wzajemnej, od której druga strona odstąpiła w następstwie, poprzedzającego skorzystanie z tego uprawnienia prawnokształtującego, niewłaściwego postępowania dłużnika (zwłoki w wykonaniu zobowiązania albo doprowadzenia, z przyczyn za które dłużnik ponosi odpowiedzialność, do niemożliwości świadczenia).

Sąd Apelacyjny podziela przytoczony pogląd Sądu Najwyższego. Należy odróżnić okoliczności, które umożliwiają wierzyciela wysunięcia żądania naprawienia szkody przez zapłatę określonej sumy, od faktu, naprawienia, jakiej szkody żąda wierzyciel wysuwając roszczenie o zapłatę. Powód bezskutecznie próbował natomiast w apelacji wykazać tezę, że to zakres naprawianej szkody jest decydujący dla oceny przesłanek wypowiedzenia.

W konsekwencji zdaniem Sądu Apelacyjnego z okoliczności sprawy wynika, że obowiązek zapłaty kary umownej nie został nałożony na wypadek niewłaściwego wykonania zobowiązań powstałych po wypowiedzeniu umowy, a stanowił uprawnienie wierzyciela (powoda) istniejące niezależnie od prawa do wypowiedzenia. Należało, zatem ustalić, na wypadek niewykonania jakiego zobowiązania zastrzeżono i zrealizowano możliwość tak dokonania wypowiedzenia jak i żądania zapłaty kary umownej. Bez wątpliwości, jak wprost wynika z treści wypowiedzenia, umowa została rozwiązana przez powoda z powodu opóźnienia w zapłacie, co stanowi o jej kwalifikacji, jako zastrzeżonej w przypadku nienależytego wykonania lub niewykonania zobowiązania pieniężnego. Prawidłowy był wniosek Sądu Okręgowego, co do niezgodności zastrzeżenia z art. 483 k.c., a zarzut powoda chybiony.

Powód nie przedstawił zarzutów tak, co do stanu faktycznego jak i oceny dowodów przez Sąd Okręgowy. Podstaw to czynienia innych ustaleń nie miał również Sąd Apelacyjny, dlatego przyjął za własne w całości ustalenia Sądu I instancji, co czyni zbędnym ich przytaczanie. Sąd Apelacyjny podziela w całości rozumowanie prawne Sądu Okręgowego, czemu dał wyraz rozstrzygając o zasadności zarzutów.

Apelacja okazała się bezzasadną. Z braku wniosku pozwanej i wykazania przez nią, aby poniosła jakiekolwiek koszty Sąd nie obciążył powoda kosztami postępowania apelacyjnego.

Biorąc pod uwagę powyższe rozważania Sąd Apelacyjny na podstawie art. 385 k.p.c. orzekł, jak w sentencji.

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

UZASADNIENIE