UZASADNIENIE

Postanowieniem z dnia 11.09.2013r. Sąd Rejonowy w Limanowej stwierdził, że: - spadek po W. S. (2)na podstawie ustawy nabyli: mąż J. S.w 16/64 części oraz dzieci: A. S., J. S., W. S. (1), K. P., A. M., J. N.po 6/64 części, wnuk R. S.(syn S.i T.) w 6/64 części oraz wnuki: E. F.(córka S.i M.) i A. G.(syn S.i M.) - po 3/64 części, z tym że wchodzące w skład spadku gospodarstwo rolne na podstawie ustawy nabyli: mąż J. S.w 8/32 części, dzieci: A. S., K. P., A. M.po 6/32 części oraz wnuki: E. F.(córka S.i M.) i A. G. (syn S.i M.) po 3/32 części (pkt. 1),

- spadek po J. S.na podstawie ustawy nabyły dzieci: A. S., J. S., W. S. (1), K. P., A. M., J. N.po 2/16 części, wnuk R. S.(syn S.i T.) w 2/16 części oraz wnuki: E. F.(córka S.i M.) i A. G.(syn S.i M.) po 1/16 części, z tym że wchodzące w skład spadku gospodarstwo rolne na podstawie ustawy nabyły dzieci: A. S., K. P., A. M.po 2/8 części oraz wnuki: E. F.(córka S.i M.) i A. G. (syn S.i M.) po 1/8 części (pkt 2).

Sąd Rejonowy ustalił, że spadkodawczyni W. S. (2), ostatnio stale zamieszkała w M., zmarła dnia 24 listopada 1979 roku w M.. W chwili śmierci była zamężna z J. S.. Spadkodawca J. S., ostatnio stale zamieszkały w M., zmarł dnia 14 września 1981 roku w M.. W chwili śmierci był wdowcem. W. S. (2)i J. S.mieli ośmioro dzieci – A. S., J. S., W. S. (1), K. P., A. M., J. N., S. S. (1)oraz M. G.. J. N.zmarła później niż jej rodzice. S. S. zmarł przed rodzicami w dniu 18 kwietnia 1975 r. w P.. Zostawił po sobie jednego syna R. S. urodzonego w dniu (...). M. G.zmarła w USA w dniu 6 maja 1978 roku. M. G.zostawiła po sobie dwoje dzieci a to: E. F.(z domu G.) i A. G.. Innych dzieci własnych ani przysposobionych spadkodawcy nie posiadali. Żadne z nich nie zostawiło testamentu, postępowanie spadkowe toczy się po raz pierwszy. Nikt nie składał oświadczeń spadkowych ani nie zrzekał się dziedziczenia.

W skład spadku po W. S. (2)i J. S.wchodzi gospodarstwo rolne o powierzchni około 4 ha. Na gospodarstwie rolnym spadkodawców od małego pracował ich syn A. S.. Także w chwili śmierci rodziców stale pracował w spadkowym gospodarstwie rolnym bezpośrednio przy produkcji rolnej i posiadał kurs rolniczy. W chwili śmierci spadkodawców swoje własne gospodarstwo rolne posiadały K. P.i A. M.pracując bezpośrednio przy produkcji rolnej. Córka spadkodawców J. N.w chwili śmierci rodziców pracowała w szkole jako nauczycielka. Nie pracowała już na gospodarstwie spadkowym, nie prowadziła też innych indywidualnych gospodarstw rolnych, nie pracowała na gospodarstwie rolnym małżonka lub jego rodziców. Była pełnoletnia, nie pobierała nauki, nie była członkiem rolniczej spółdzielni produkcyjnej i nie pracowała w gospodarstwie rolnym takiej spółdzielni, była zdolna do pracy. Jej najstarsze dziecko urodziło się w 1969 r. Synowie spadkodawców: J. S., S. S.oraz W. S. (1)bezpośrednio przed śmiercią rodziców nie pracowali już na gospodarstwie spadkowym, nie prowadzili też innych indywidualnych gospodarstw rolnych, nie pracowali w gospodarstwie rolnym swoich rodziców, małżonka lub jego rodziców. Byli pełnoletni, nie pobierali nauki, nie byli członkami rolniczej spółdzielni produkcyjnej i nie pracowali w gospodarstwie rolnym takiej spółdzielni, byli zdolni do pracy. Ich dzieci w tym czasie były jeszcze małoletnie. Uczestnik W. S. (1)ożenił się w 1964 r. i mieszkał w innym miejscu z rodziną. Po ślubie wyjechał do USA i był tam dwa lata. Potem wrócił, wybudował dom i pracował w zakładach drzewnych. Następnie przez osiem lat przed śmiercią rodziców pracował na terenie obecnych Czech. Przed zamieszkaniem w nowo wybudowanym domu mieszkał przez pewien czas w M.przy ul. (...)u swojej siostry K. P.. Syn S. S.– R. S.– w chwili śmierci spadkodawców był małoletni. Dzieci M. G. - E. F.oraz A. G.w chwili śmierci spadkodawców były małoletnie.

Na podstawie poczynionych ustaleń Sąd Rejonowy uznał, że w kręgu spadkobierców ustawowych W. S. (2)znajdują się jej mąż J. S., dzieci: A. S., J. S., W. S. (1), K. P., A. M., J. N., wnuk R. S.oraz wnuki: E. F.i A. G.. Do kręgu spadkobierców ustawowych J. S.należą dzieci A. S., J. S., W. S. (1), K. P., A. M., J. N., wnuk R. S.oraz wnuki: E. F.i A. G.. Ponieważ przedmiotem spadku jest gospodarstwo rolne, a spadkodawczyni W. S. (2)zmarła w dniu 24 listopada 1979 roku zaś spadkodawca J. S.w dniu 14 września 1981 roku, w postępowaniu spadkowym należy stosować przepisy szczególne kodeksu cywilnego (art. 1058 i następne k.c.) dotyczące dziedziczenia gospodarstw rolnych w brzmieniu ustalonym przed wejściem w życie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 31 stycznia 2001r. (Dz.U. z 2001 r., nr 11 poz. 91). Powyższy wyrok Trybunału Konstytucyjnego stwierdzający niezgodność z konstytucją niektórych przepisów dotyczących dziedziczenia gospodarstw rolnych (w tym art. 1059 k.c.) odnosi się bowiem do spadków otwartych do dnia 14 lutego 2001 roku.

Jedynie mąż W. S.– J. S. oraz syn A. S.bezpośrednio przed otwarciem spadku po zmarłej pracowali w spadkowym gospodarstwie rolnym, natomiast K. P.i A. M.prowadziły własne indywidualne gospodarstwa rolne. Analogicznie w przypadku spadkodawcy J. S.warunki te spełniały odpowiednio jedynie A. S., K. P.i A. M.. W przypadku A. S.spełniona została wobec tego przesłanka z art. 1059 § 1 pkt 1 k.c., natomiast K. P.i A. M.odpowiadają warunkom z art. 1059 § 1 pkt 3 k.c.

Ani uczestnik W. S. (1)ani J. S.nie pracowali już w spadkowym gospodarstwie rodziców, nie prowadzili też innych gospodarstw rolnych i nie pracowali w żadnych. Ponadto w chwili otwarcia spadku nie byli małoletni, czy też trwale niezdolni do pracy ani nie pobierali nauki zawodu. Sąd Rejonowy zaznaczył, że fakt, że spadkobierca o pracuje poza rolnictwem, nie pozbawia go prawa dziedziczenia gospodarstwa rolnego, powołując się na orzecznictwo Sądu Najwyższego (post. SN z 25.03.1965 r., II CR 120/65, II CR 120/65 OSNC 1966/1/9 i post. SN z 12.02.1966 r., III CR 267/65 LEX nr 5939) stwierdził, że art. 1059 § 1 pkt 3 k.c. nie wymaga też, aby prowadzenie indywidualnego gospodarstwa rolnego było wyłącznym źródłem utrzymania danego spadkobiercy. Spadkobierca musi jednak odpowiadać przesłankom odpowiadającym w przywołanym przepisie. Samo twierdzenie W. S. (1), który złożył zeznania w niniejszej sprawie, że pomagał rodzicom w gospodarstwie, bez skonkretyzowania kiedy ta pomoc miała miejsce i na czym polegała, w kontekście całokształtu materiału sprawy nie pozwala przyjąć, iż uczestnik ten spełnia warunki uzasadniające przyjęcie, iż posiada kwalifikacje do dziedziczenia gospodarstwa rolnego wymienione w art. 1059 §1 pkt 1 lub 3 k.c. Dzieci S. S. i M. G.jako małoletnie wnuki spadkodawców dziedziczą spadek w zakresie gospodarstwa rolnego, gdyż odpowiadają przesłance zawartej w art. 1059 § 1 pkt 4 k.c. – a to przez odesłanie w art. 1060 § 1 k.c. do art. 931 § 2 k.c. Kwalifikacji do dziedziczenia gospodarstwa rolnego nie posiadała J. N..

Brak pełnoletnich dzieci spadkobierców wyłączonych z dziedziczenia gospodarstwa rolnego z uwagi na brak kwalifikacji nie daje podstaw do zastosowania art. 1060 § 2 k.c.

Sąd Rejonowy zaznaczył również, że z uwagi na przedstawione ustalenia faktyczne oraz przyjęte rozważania błędnie w sentencji orzeczenia w zakresie dziedziczenia gospodarstwa rolnego pominięto R. S. – wnuka spadkodawców.

Postanowienie Sądu Rejonowego zaskarżył apelacją uczestnik W. S. (1).

W samodzielnie sporządzonej apelacji podał, że postanowienie jest bardzo krzywdzące, gdyż jako jeden z najstarszych członków rodziny ciężko pracował na gospodarstwie, już jako 16 letni chłopak do chwili śmierci matki i ojca. Nikt z jego rodzeństwa się tak nie napracował jak on na tym gospodarstwie. Apelujący zaznaczył, że nie może pogodzić się z tym, że został pominięty w spadku właśnie z gospodarstwa, sądził, że będzie mu przysługiwał udział w 1/8 części. Wniósł o dopuszczenie dowodu z zeznań uczestniczki K. P. i świadka W. S. (1).

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelacja jest częściowo uzasadniona.

Sąd Okręgowy akceptuje poczynione przez Sąd Rejonowy ustalenia faktyczne oraz wnioski prawne na ich podstawie wyciągnięte i przyjmuje je za własne, za wyjątkiem ustaleń co do pracy uczestnika W. S. (1) na gospodarstwie rolnym rodziców do śmierci W. S. (2).

Celem ustalenia, czy apelujący spełnia warunki do dziedziczenia gospodarstwa rolnego po rodzicach Sąd Okręgowy dopuścił w postępowaniu apelacyjnym dowód z zeznań apelującego, uczestniczki K. P.oraz świadka W. S. (3). Sąd Rejonowy bowiem zupełnie pobieżnie przesłuchał na te okoliczności uczestnika W. S. (1)a następnie na ostatniej rozprawie, na której W. S. (1)nie był obecny, szczegółowo przesłuchał uczestnika A. S.bezkrytycznie odnosząc się do tych zeznań i na ich podstawie wyprowadzając zbyt daleko idące wnioski z lakonicznych zeznań W. S. (1)i K. P.. Sąd Rejonowy podkreślił, że W. S. (1)w swoich zeznaniach nie wspomniał o istotnych okolicznościach dla sprawy jak wyjazdy za granicę, przeprowadzki, praca wykonywana zawodowo czy praca przy budowie domu i uznał, że jego zeznania pozwalają przyjąć co najwyżej, że sporadycznie pomagał rodzicom po odejściu z domu rodzinnego a stałej pracy na gospodarstwie przeczą wieloletnie wyjazdy do pracy za granicą. Sąd Rejonowy powołał się również na to, że uczestniczka K. P.w dalszej, szczegółowej relacji nie podała żadnych faktów pozwalających przyjąć, iż W. S. (1)rzeczywiście w chwili śmierci rodziców pracował na jakimkolwiek gospodarstwie rolnym. Według Sądu Rejonowego z relacji uczestniczki wynika, że w chwili śmierci ojca to A. S.sam zajmował się gospodarstwem a wcześniej to on żył z tego gospodarstwa mieszkając w nim wraz z rodzicami.

Na podstawie przeprowadzonych przez Sąd Rejonowy dowodów nie było wystarczających podstaw do poczynienia takich ustaleń. Kwestie te zostały szczegółowo wyjaśnione dokładnymi, spójnymi i wzajemnie zbieżnymi zeznaniami uczestników K. P., W. S. (1)i świadka W. S. (3).

Na ich podstawie Sąd Okręgowy ustalił, że W. S. (1) po wyprowadzce z domu rodzinnego po ślubie w 1964r. pomagał rodzicom w pracy na ich gospodarstwie rolnym, był na każde ich zawołanie, mieszkał w tej samej miejscowości. Wykonywał wszelkie prace, które są związane z pracą na roli: zaprzęgał konia, zaorywał pola, pomagał przy zbiorze plonów, młócce i wykopkach. W latach 1970, 1971 przebywał w USA, później cały czas był w Polsce, dopiero po śmierci rodziców wyjechał ponownie za granicę – do pracy w Czechosłowacji. Wcześniej pracował zawodowo w M., był koordynatorem pracy chałupniczej. Sam organizował sobie pracę, kiedy trzeba było pomóc rodzicom, to zostawiał pracę zawodową i odpracowywał ją w inne dni. W 1978r. wprowadził się do domu w M., który budował przez kilka lat. Dom ten znajdował się kilkaset metrów od domu rodzinnego. W. S. (1) pracował na gospodarstwie rolnym rodziców do śmierci matki. Później nie pracował już na rodzinnym gospodarstwie rolnym ani na żadnym innym.

Obowiązujący w dacie otwarcia spadków przepis art. 1059 § 1 k.c. stanowił, że dzieci spadkodawcy dziedziczą z ustawy gospodarstwo rolne, jeżeli:

1) bezpośrednio przed otwarciem spadku pracowały w tym gospodarstwie albo

2) w chwili otwarcia spadku są członkami rolniczej spółdzielni produkcyjnej lub pracują w gospodarstwie rolnym takiej spółdzielni, albo

3) w chwili otwarcia spadku bądź prowadzą inne indywidualne gospodarstwo rolne, bądź też pracują w gospodarstwie rolnym swoich rodziców, małżonka lub jego rodziców, albo

4) w chwili otwarcia spadku bądź są małoletnie, bądź też pobierają naukę zawodu lub uczęszczają do szkół, albo

5) w chwili otwarcia spadku są trwale niezdolne do pracy.

Natomiast przepis art. 1060 § 1 k.c. stanowił wtedy, że przepisy art. 1059 k.c. stosuje się odpowiednio do dziedziczenia z ustawy przez małżonka spadkodawcy, jak również do dziedziczenia z ustawy przez wnuków spadkodawcy powołanych stosownie do przepisu art. 931 § 2. Dalsi zstępni spadkodawcy nie byli powołani z ustawy do dziedziczenia gospodarstwa rolnego.

W uzasadnieniu postanowienia z dnia 12 grudnia 2013 r., V CSK 41/13, Sąd Najwyższy trafnie zaznaczył, że wymogiem dziedziczenia gospodarstwa rolnego na podstawie art. 1059 § 3 k.p.c. nie było zamieszkiwanie i wykonywanie w gospodarstwie rolnym codziennych czynności. Judykatura dopuszczała bowiem pracę sezonową w spadkowym gospodarstwie (zob. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 25 listopada 1997 r., I CKN 312/97 (niepubl.), wyjaśniono także, iż brak wykonywania codziennych czynności w obejściu i przy inwentarzu nie wyłączał omawianej przesłanki dziedziczenia, skoro pojęcie stałej pracy przy produkcji rolnej obejmuje każdą pracę wykonywaną w gospodarstwie rolnym w ramach rodzinnego podziału czynności (zob. m.in. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 25 listopada 1997 r., I CKN 312/97, niepubl.). Wskazywano także, iż praca w gospodarstwie nie musiała być ani jedynym, ani głównym źródłem utrzymania spadkobiercy (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 1 lutego 2000 r., III CKN 575/98, niepubl.). Przesłanka dziedziczenia uważana była zatem za spełnioną, jeżeli spadkobierca stale, tj. od szeregu lat, w tym w chwili otwarcia spadku, gdy tylko zachodziła taka potrzeba gospodarcza, wykonywał sukcesywnie czynności w gospodarstwie rolnym.

Z poczynionych ustaleń wynika, że apelujący spełnia przesłanki z art. 1059 § 1 pkt 1 oraz 3 k.c. co do dziedziczenia gospodarstwa rolnego po matce W. S. (2), natomiast nie ma kwalifikacji do dziedziczenia gospodarstwa rolnego po ojcu J. S.. Powołany przepis wymagał bowiem pracy na gospodarstwie bezpośrednio przed otwarciem spadku, natomiast sam W. S. (1) wyraźnie przyznał w zeznaniach, że po śmierci matki ( w latach 1979-1981) nie pracował już na gospodarstwie.

Sąd drugiej instancji rozpoznający sprawę na skutek apelacji powinien wziąć pod rozwagę, w granicach zaskarżenia, wszystkie naruszenia prawa materialnego popełnione przez sąd pierwszej instancji, niezależnie od tego, czy zostały wytknięte w apelacji (uchwała SN z dnia 31.01.2008r., III CZP 49/07, postanowienie SN z dnia 4.10.2002r., III CZP 62/02). R. S. w chwili śmierci spadkodawców był małoletni, zatem spełnia przesłanki określone w art. 1060 § 1 k.c w zw. z art. 1059 § 1 pkt 4 k.c. i art. 931 § 2 k.c. Naruszenie prawa materialnego co do pominięcia tego uczestnika przy dziedziczeniu gospodarstwa rolnego skutkowało zmianą postanowienia Sądu Rejonowego również w tym zakresie.

Z przytoczonych względów, na podstawie art. 386 § 1 k.c. Sąd Okręgowy zmienił zaskarżone postanowienie a w pozostałym zakresie apelację oddalił na podstawie art. 385 k.p.c.

O kosztach postępowania orzeczono na podstawie art. 520 § 1 k.p.c. i art. 83 ust. 2 w zw. z art. 113 ust. 1 ustawy z dnia ustawy z dnia z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (j.t. Dz.U.z 2010r,.nr 90, poz.594 ze zm.). Na koszty obciążające wnioskodawcę składają się wydatki w kwocie 117 zł. poniesione w postępowaniu apelacyjnym stanowiące koszt przejazdu Sądu na miejsce przesłuchania uczestniczki K. P..

POSTANOWIENIE

UZASADNIENIE