Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 79/12
POSTANOWIENIE
Dnia 12 grudnia 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Katarzyna Tyczka-Rote (przewodniczący,
sprawozdawca)
SSN Iwona Koper
SSN Dariusz Zawistowski
Protokolant Iwona Budzik
w sprawie o egzekucję z prawa użytkowania wieczystego działki gruntu /…/ wraz z
własnością budynków i budowli na tym gruncie wzniesionych,
prowadzonej przez Komornika Sądowego przy Sądzie w S.
przeciwko dłużnikowi V. POLSKA S.A.
na wniosek wierzycieli: /…/
przy uczestnictwie: /…/
na posiedzeniu jawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 12 grudnia 2012 r.,
na skutek zagadnienia prawnego przedstawionego
przez Sąd Okręgowy w S.
postanowieniem z dnia 9 lipca 2012 r.,
"Czy wierzyciel, który uzyskał ochronę w trybie art. 532 k.c.
uczestniczy w planie podziału sumy uzyskanej z egzekucji
z nieruchomości przed wszystkimi wierzycielami osoby trzeciej i czy
w takim przypadku konieczne jest zachowanie przez niego terminu
wynikającego z art. 1036 k.p.c. (w brzmieniu obowiązującym przed
dniem 20 lutego 2011 r.)?"
2
odmawia podjęcia uchwały.
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy w S. przedstawił zagadnienie prawne powstałe w toku
postępowania egzekucyjnego z prawa użytkowania wieczystego i własności
nieruchomości, prowadzonego przeciwko dłużnikowi V. Polska S.A. przez jego
wierzycieli. Tydzień po uprawomocnieniu się postanowienia o przysądzeniu przedmiotu
egzekucji na rzecz nabywcy licytacyjnego do postępowania egzekucyjnego przystąpił J.
L. – wierzyciel (cesjonariusz pierwotnego wierzyciela) innego dłużnika (Towarzystwa
Przedsięwzięć Handlowych i Usługowych „P.” Sp. z o.o.), domagając się
zaspokojenia z sumy uzyskanej z egzekucji przysługujących mu wierzytelności
z pierwszeństwem przed wierzycielami egzekwowanego dłużnika. Powołał się na
uprawnienie przyznane w art. 532 k.c. wskazując, że przedmiot egzekucji wszedł do
majątku dłużnika egzekwowanego na skutek czynności uznanej za bezskuteczną
względem wierzyciela (cedenta). Komornikowi przedłożył wyrok zasądzający kwotę
205.735,20 zł z klauzulą wykonalności na swoją rzecz, nadaną dnia 3 stycznia
2011 r. oraz - rozszerzając wniosek - nakaz zapłaty kwoty 109.964,76 zł z klauzulą
wykonalności nadaną na swoją rzecz 1 kwietnia 2011 r., a ponadto dwa wyroki
ze skargi pauliańskiej stwierdzające bezskuteczność umowy przenoszącej
użytkowanie wieczyste działki i własność budynków przy ul. P. z dłużnika („P.) na
osobę trzecią („V. Polska”) ze względu na wierzytelności ujęte w obydwu tytułach
wykonawczych. Również te wyroki, kończące procesy z udziałem cedenta
wierzytelności, zostały opatrzone klauzulami wykonalności na rzecz J. L.
Sąd pytający rozpatruje obecnie zażalenie J. L. na postanowienie Sądu
Rejonowego w S. wydane w wyniku rozpoznania jego zarzutów do planu podziału
sumy uzyskanej z egzekucji z prawa użytkowania wieczystego nieruchomości oraz
3
prawa własności znajdujących się na niej budynków. Sąd Rejonowy odmówił
uwzględnienia wierzytelności wierzyciela pauliańskiego w planie podziału sumy
uzyskanej z egzekucji, sporządzonym w postępowaniu toczącym się przeciwko „V.
Polska”. Uznał, że J. L. przyłączył się do egzekucji z uchybieniem terminu
przewidzianego w art. 1036 k.p.c. w brzmieniu obowiązującym przed dniem 20
lutego 2011 r. (w zw. z treścią art. 13 ust. 1 ustawy z dnia 26 czerwca 2009 r. o
zmianie ustawy o księgach wieczystych i hipotece oraz niektórych innych ustaw -
Dz.U. Nr 131, poz. 1075), to znaczy po dniu uprawomocnienia się postanowienia o
przysądzeniu własności. Spółce „V. Polska” nie przysługiwały już wówczas prawa
do nieruchomości sprzedanej w toku egzekucji.
J. L. (oraz kilku wierzycieli spółki „P.”) złożył zarzuty do planu podziału sumy
uzyskanej z egzekucji. Domagał się zaspokojenia w pierwszej kolejności jego
wierzytelności. Sąd Rejonowy w postanowieniu z dnia 31 maja 2011 r. nie
uwzględnił zarzutów wierzyciela pauliańskiego, jakkolwiek stwierdził, że gdyby
wierzytelności zostały zgłoszone w terminie ustanowionym w art. 1036 k.p.c.
możliwe byłoby zaspokojenie ich w kategorii ósmej przewidzianej w art. 1025 k.p.c.
Sąd Okręgowy w uzasadnieniu przedstawionego zagadnienia sprecyzował
trzy problemy prawne, napotkane w rozpatrywanej sprawie. Pierwszy dotyczy
interpretacji pierwszeństwa wierzyciela pauliańskiego w podziale sumy uzyskanej
z egzekucji z przedmiotu, z którego chce się on zaspokoić w konkurencji
z wierzycielami osoby trzeciej, i wyraża się w wątpliwości, czy przyznana w art. 532
k.c. możliwość dochodzenia zaspokojenia się z pierwszeństwem przed innymi
wierzycielami osoby trzeciej oznacza absolutne pierwszeństwo wierzyciela
pauliańskiego, do którego nie ma zastosowania art. 1025 k.p.c., czy też
wierzytelności tego wierzyciela należy zaliczyć do kategorii ósmej, jako
korzystające z ustawowego pierwszeństwa niewymienionego we wcześniejszych
kategoriach. Drugą kwestią jest możliwość objęcia cesjonariusza uprawnieniami
wynikającymi z wyroku pauliańskiego uwzględniającego powództwo wytoczone
przez cedenta i droga, w jakiej należałoby owo rozciągniecie wykazać. Ten problem
Sąd Okręgowy rozstrzygnął jednak we własnym zakresie na potrzeby
rozpatrywanej sprawy, przyjmując, że skoro J. L. przedłożył wyroki stwierdzające
bezskuteczność zbycia praw do nieruchomości z klauzulami nadanymi na jego
4
rzecz, to Sąd Rejonowy, działający w niniejszej sprawie jako organ egzekucyjny,
nie jest uprawniony do badania zasadności i wymagalności obowiązku
stwierdzonego w tytule wykonawczym. Po trzecie, Sąd Okręgowy powziął
wątpliwość, do jakiego momentu wierzyciel pauliański może zgłosić swój udział w
postępowaniu egzekucyjnym, toczącym się do majątku osoby trzeciej, aby uzyskać
zaspokojenie swoich wierzytelności. Wskazał, że można bronić stanowiska, iż
wierzyciel ten powinien być traktowany identycznie, jak inni wierzyciele osoby
trzeciej, wobec czego obowiązuje go termin określony w art. 1036 k.p.c. Można
jednak również przyjąć, wierzyciel pauliański ma prawo zgłosić swoje przystąpienie
do czasu uprawomocnienia się postanowienia o sporządzeniu planu podziału,
ponieważ suma uzyskana ze sprzedaży, do czasu jej prawomocnego
rozdysponowania między wierzycieli, stanowi środki uzyskane z nieruchomości, a
treść przepisu art. 532 k.c. należy rozumieć jako uprawnienie do otrzymania tych
środków przez wierzyciela pauliańskiego.
Ostatecznie więc, pomimo szerszego zakresu przeprowadzonych rozważań,
Sąd Okręgowy przedstawił zagadnienie prawne ograniczone do problemu pozycji
wierzyciela realizującego uprawnienie przewidziane w art. 532 k.c. w stosunku
do wierzycieli osoby trzeciej przy dokonywaniu podziału sumy uzyskanej
z egzekucji z nieruchomości oraz do kwestii, czy wierzyciela paulińskiego wiąże
termin przewidziany w art. 1036 k.p.c. w brzmieniu obowiązującym przed dniem
20 lutego 2011 r.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Sposób realizacji uprawnień uzyskanych przez wierzyciela w wyniku
uwzględnienia jego powództwa pauliańskiego nie budzi zasadniczych
wątpliwości w doktrynie i orzecznictwie. W polskiej nauce podstawy
odpowiedzialności osoby trzeciej, która uzyskała korzyść na skutek
czynności uznanej w wyniku skargi paulińskiej za bezskuteczną, wyjaśnia
dominująca teoria obligacyjna. Osoba trzecia uznawana jest za materialnoprawnie
zobowiązaną względem wierzyciela pauliańskiego. Jej obowiązek polega na
znoszeniu egzekucji skierowanej do przedmiotu znajdującego się w jej majątku i ma
źródło bezpośrednio w przepisach ustawy. Aktywuje go uwzględnienie skargi
5
pauliańskiej, wobec czego za zbędne uważa się zgłaszanie w powództwie
pauliańskim żądania nakazania osobie trzeciej znoszenia egzekucji z przedmiotu
zaskarżonej czynności. Zgodnie z utrwalonym poglądem wierzyciel pauliański,
chcąc uzyskać zaspokojenie z przedmiotu, który wszedł do majątku osoby
trzeciej, powinien legitymować się tytułem wykonawczym przeciwko dłużnikowi
i wyrokiem uwzględniającym powództwo paulińskie (por. postanowienia Sądu
Najwyższego z dnia 13 kwietnia 2005 r., V CK 598/04, Lex nr 1111039; z dnia
7 kwietnia 2011 r., IV CSK 375/10, Lex nr 786396), nie jest bowiem możliwe
prowadzenie egzekucji z majątku osoby trzeciej bez uprawnień do egzekucji
z majątku własnego dłużnika. Wyrok uwzględniający powództwo o uznanie czynności
prawnej za bezskuteczną ma charakter kształtujący (por. wyrok z dnia 3 czerwca
1982 r., III CRN 105/82, OSNCP 1983, nr 1, poz. 14). Łącznie z tytułem
wykonawczym przeciwko dłużnikowi stanowi podstawę umożliwiającą wierzycielowi
sięgnięcie do znajdującego się w majątku osoby trzeciej przedmiotu, który wyszedł
z majątku dłużnika w następstwie krzywdzącej czynności prawnej uznanej za
bezskuteczną wobec tego wierzyciela (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
12 grudnia 2001 r., III CKN 496/00, Lex nr 53130). Egzekucja prowadzona jest
przeciwko dłużnikowi. W jej toku komornik zajmuje przedmiot należący do osoby
trzeciej, który – na skutek ubezskutecznienia w stosunku do wierzyciela czynności
prawnej wprowadzającej ten przedmiot do majątku tej osoby - traktowany
jest w toku egzekucji tak, jakby pozostawał nadal w majątku dłużnika
(zob. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 13 kwietnia 2005 r., V CK 598/04
i wyrok tego Sądu z dnia 9 kwietnia 2010 r., III CSK 273/09, Lex nr 602265).
W ten sposób zapewniona jest realizacja przewidzianego w art. 532 k.c.
uprawnienia wierzyciela paulińskiego do pierwszeństwa przed wierzycielami osoby
trzeciej w dochodzeniu zaspokojenia z przedmiotów majątkowych, które wskutek
czynności uznanej za bezskuteczną wyszły z majątku dłużnika albo do niego nie
weszły. Wyrok pauliański tworzy fikcyjny stan rzeczy na potrzeby postępowania
egzekucyjnego, prowadzonego przez wierzyciela przeciwko jego nierzetelnemu
dłużnikowi. Fikcja polega na usunięciu dla tego wierzyciela skutków krzywdzącej
czynności prawnej i otwarciu drogi do traktowania przedmiotów, zarówno tych,
które wyszły z majątku dłużnika, jak i tych, które do niego nie weszły, tak
6
jakby się w tym majątku znajdowały i mogły być objęte egzekucją skierowaną
przeciwko dłużnikowi. Obowiązek znoszenia egzekucji narzucony osobie trzeciej
w art. 532 k.c. dotyka także wierzycieli tej osoby, którzy - mimo, że mają podstawy
do traktowania przedmiotu ubezskutecznionej czynności jako znajdującego się
w majątku osoby trzeciej – w zbiegu z wierzycielem pauliańskim muszą ustąpić mu
pierwszeństwa. Założeniem skargi pauliańskiej jest wyłączenie skutków czynności,
która nie powinna być dokonana w uczciwym obrocie, w interesie pokrzywdzonego
wierzyciela. Gdyby zaś do tej czynności nie doszło, osoba trzecia nie uzyskałaby
korzyści, a jej wierzyciele nie mogliby z tej korzyści się zaspokoić, dlatego
też ograniczenie uprawnień wierzycieli osoby trzeciej w wypadku, kiedy wierzyciel
pauliański sięga do składnika majątku tej osoby, ustawodawca uznał
za usprawiedliwione.
Wierzyciel pauliański w niniejszej sprawie nie prowadzi egzekucji przeciwko
swojemu dłużnikowi – spółce „P.” - lecz przeciwko osobie trzeciej, której spółka ta
zbyła prawa do nieruchomości. Dysponuje jednak tytułami wykonawczymi jedynie
przeciwko swojemu dłużnikowi. Wyroki stwierdzające bezskuteczność zbycia prawa
użytkowania wieczystego i własności budynków nie stanowią w swej
prawokształtującej części tytułu egzekucyjnego w rozumieniu art. 777 k.p.c.
przeciwko osobie trzeciej. Nie zmienia tego stanu nadanie im klauzuli
wykonalności, zdatność egzekucyjną mają bowiem tylko zawarte w wyrokach
pauliańskich orzeczenia o kosztach procesu. W konsekwencji wierzyciel pauliański
nie jest uprawniony do prowadzenia egzekucji wierzytelności przysługujących mu
od spółki „P.” przeciwko „V. Polska” traktowanej jako dłużnik. Do przyłączenia się
do toczącej się egzekucji, podobnie jak do wszczęcia egzekucji, konieczny jest tytuł
wykonawczy wyznaczający granice stosowania przymusu egzekucyjnego, którym jest
tytuł egzekucyjny zaopatrzony w klauzulę wykonalności (art. 776 k.p.c.), wydany
przeciwko dłużnikowi egzekwowanemu. Takiego tytułu wierzyciel pauliański nie
przedłożył. W rezultacie przedstawione zagadnienie prawne - oparte na
nieprawidłowym założeniu, że J. L. co do zasady mógł przyłączyć się do
postępowania egzekucyjnego toczącego się przeciwko dłużnikowi „V. Polska”, a
wątpliwości budzi jedynie w jakiej fazie postępowania mógł to uczynić i w jakiej
7
kolejności powinien zostać zaspokojony - nie wymaga rozstrzygnięcia, nie jest
bowiem niezbędne do rozpoznania zażalenia przez Sąd pytający.
Z przytoczonych względów, uznając, że nie zachodzą przesłanki z art. 390
§ 1 k.p.c. Sąd Najwyższy odmówił podjęcia uchwały.
jw