Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 586/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 21 lutego 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Marian Kocon (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Iwona Koper
SSN Grzegorz Misiurek
w sprawie z powództwa J. A.
przeciwko D. A. i J. B.
o uzgodnienie treści księgi wieczystej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 21 lutego 2013 r.,
skargi kasacyjnej powódki od wyroku Sądu Okręgowego w W.
z dnia 18 listopada 2011 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Okręgowemu w W. do ponownego rozpoznania oraz orzeczenia
o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Powódka żądała usunięcia niezgodności treści bliżej określonych ksiąg
wieczystych z rzeczywistym stanem prawnym przez wykreślenie w dziale II tych
ksiąg pozwanego D. A. z równoczesnym nakazaniem dokonania wpisu na rzecz jej
i tego pozwanego na zasadzie wspólności ustawowej małżeńskiej. Twierdziła, że
nieruchomości (udziały) dla których prowadzone są te księgi zostały nabyte w
czasie trwania małżeństwa i stanowią jego dorobek.
Sąd Rejonowy wyrokiem z dnia 10 listopada 2010 r. oddalił powyższe
żądanie uznając, że powódka przytoczonego twierdzenia nie wykazała, a Sąd
Okręgowy podzielił to stanowisko i wyrokiem z dnia 18 listopada 2011 r. apelację
powódki oddalił. Wyraził przy tym pogląd, że w świetle art. 383 k.p.c. nie jest
dopuszczalna dokonana w apelacji zmiana żądania przez nakazanie dokonania
wpisu na rzecz powódki i pozwanego D. A. we współwłasności ułamkowej.
Skarga kasacyjna powódki od wyroku Sądu Okręgowego - oparta na obu
podstawach z art. 3983
k.p.c. - zawiera zarzut naruszenia art. 383, 378 § 1, 247
k.p.c., art. 231 w zw. z art. 391 k.p.c., art. 6 k.c. w zw. z art. 10 ustawy o księgach
wieczystych i hipotece (tekst jedn.: Dz. U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361 ze zm.;
dalej: „u.k.w.h."), art. 6 w zw. z art. 33 pkt. 10 k.r.o., i zmierza do uchylenia tego
wyroku oraz przekazania sprawy do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 383 k.p.c. w postępowaniu apelacyjnym obowiązuje zakaz
występowania z nowymi roszczeniami. Wyjątek od tej reguły obwarowany jest
przesłanką "zmiany okoliczności", która, jeśli zaistnieje, uzasadnia żądanie zamiast
pierwotnego przedmiotu sporu jego wartości lub innego przedmiotu, a w sprawach
o świadczenie powtarzające się można nadto rozszerzyć żądanie pozwu
o świadczenia za dalsze okresy. Przekształcenie przedmiotu żądania na podstawie
art. 383 k.p.c. dla swej skuteczności musi być oparte na takiej zmianie okoliczności,
która uniemożliwia popieranie pierwotnego dopuszczalnego roszczenia.
3
Żądanie z art. 10 u.k.w.h. polega na doprowadzeniu treści księgi wieczystej
do jej rzeczywistego - a więc aktualnego - stanu prawnego, a nie do stanu
prawnego, który wprawdzie istniał w przeszłości, lecz w chwili żądania uzgodnienia
nie odpowiadał już rzeczywistości.
Według twierdzeń pozwu określone w nim nieruchomości (udziały) nabyte
w czasie trwania wspólności majątkowej małżeńskiej stały się składnikiem majątku
wspólnego. Z chwilą uprawomocnienia się wyroku rozwiązującego małżeństwo
powódki z pozwanym przez rozwód, w toku postępowania apelacyjnego, własność
na zasadach wspólności łącznej uległa przekształceniu we współwłasność
w częściach ułamkowych.
W judykaturze i doktrynie niemal powszechnie przyjmuje się, że prawomocny
wyrok orzekający rozwód może być podstawą wpisu w księdze wieczystej
współwłasności w częściach ułamkowych na rzecz byłych małżonków (por. uchwała
SN z dnia 21 czerwca 2001 r., III CZP 16/01, OSNC 2002, nr 9, poz. 12; OSP 2002,
nr 2, poz. 17).
Na tle przyjętego w art 383 k.p.c. uregulowania nie może budzić zastrzeżeń
stwierdzenie, że jeżeli żądanie uzgodnienia treści księgi wieczystej przez wpis
prawa własności nieruchomości na zasadzie wspólności ustawowej małżeńskiej
było dopuszczalne, to przemiana sytuacji prawnej tej nieruchomości objętej
dotychczas bezudziałową wspólnością majątkową, polegająca na tym,
że nieruchomość ta staje się współwłasnością rozwiedzionych małżonków
w równych częściach ułamkowych stanowi "zmianę okoliczności" w rozumieniu art.
383 k.p.c. i uzasadnia w postępowaniu apelacyjnym wynikającą stąd
zmianę żądania.
Skoro Sąd Apelacyjny wyszedł z odmiennych założeń zaskarżony wyrok z tej
już tylko przyczyny nie mógł się ostać.
Poza tym, Sąd Apelacyjny w sposób niezrozumiały odwołał się do art. 247
k.p.c. jeśli się zważy, że przepis ten odnosi się do spraw między uczestnikami
czynności prawnej stwierdzonej dokumentem, którym to uczestnikiem powódka nie
była, gdyż nie była stroną umowy sprzedaży nieruchomości (udziałów).
4
Na koniec, niepodobna podzielić poglądu Sądu Apelacyjnego, że rzeczą
powódki było wykazanie, iż nabycie nieruchomości (udziału) nastąpiło z funduszy
majątku wspólnego. Pominął tenże Sąd, że przedmiot majątkowy nabyty w czasie
trwania wspólności ustawowej należy z reguły do majątku wspólnego, a jego
przynależność do majątku osobistego może wynikać tylko z określonych
w ustawie przesłanek.
Niewątpliwie, sam fakt odpłatnego nabycia nieruchomości w czasie trwania
związku małżeńskiego nie wyłącza tego, że nieruchomość ta może stanowić
osobisty majątek małżonka w wyniku surogacji. Przy czym ciężar dowodu tej
okoliczności spoczywa na tym z małżonków, który tak twierdzi. W szczególności
obowiązany jest on wskazać konkretnie środki finansowe, za które ją nabył.
Swoisty "automatyzm" zaliczania przedmiotów nabytych przez małżonków
w czasie trwania wspólności ustawowej do ich majątku wspólnego powoduje, że np.
w wypadku nabycia własności nieruchomości bez znaczenia jest nawet to, czy
w księdze wieczystej zostaje ujawnione jedno z małżonków, czy też oboje.
Wpisanie nieruchomości w księdze wieczystej na nazwisko jednego z małżonków
nie wyłącza tego, że jest ona objęta wspólnością i po ustaniu małżeństwa staje się,
ujmując w uproszczeniu, współwłasnością po połowie. W razie więc powstania
niezgodności między stanem prawnym wynikającym z księgi wieczystej
a rzeczywistym stanem prawnym wskutek nabycia prawa własności nieruchomości
przez jednego z małżonków i wpisania go jako wyłącznego właściciela tej
nieruchomości do księgi wieczystej, drugi z małżonków może wytoczyć powództwo
z art. 10 u.k.w.h. podlegające rozpoznaniu w postępowaniu mającym charakter
sporu o prawo własności. W tym postępowaniu na pozwanym małżonku, spoczywa
ciężar dowodu, że prawo wpisane w księdze wieczystej na jego rzecz, nabyte
w czasie trwania wspólności ustawowej, stanowi majątek osobisty.
Z tych przyczyn orzeczono, jak w wyroku.
jw