Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 471/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 19 lutego 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Roman Kuczyński (przewodniczący)
SSN Bogusław Cudowski
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania M.K.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych I Oddziałowi w Ł.
o zwrot renty rodzinnej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 19 lutego 2013 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 9 marca
2012 r., sygn. akt […]
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
U z a s a d n i e n i e
Wyrokiem z dnia 13 kwietnia 2011 r. Sąd Okręgowy - Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w Ł. zmienił decyzję Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
I Oddziału w Ł. z dnia 26 listopada 2010 r. i zwolnił M. K. z obowiązku zwrotu
pobranej renty rodzinnej za okres od 1 września 2009 r. do 31 sierpnia 2010 r. w
kwocie 13.158,06 zł wraz z odsetkami w wysokości 1.207,34 zł. Podstawę
rozstrzygnięcia stanowiły następujące ustalenia.
Decyzją z dnia 23 maja 2000 r. organ rentowy przyznał wnioskodawczyni
prawo do renty rodzinnej po zmarłej babci od dnia 28 kwietnia 2000 r. Kolejnymi
decyzjami przedłużano prawo do tej renty pod warunkiem nauki, pouczając o
konieczności powiadomienia organu rentowego o okolicznościach powodujących
ustanie lub zawieszenie prawa do świadczenia. Na mocy decyzji z dnia 15 września
2009 r. organ rentowy wypłacał wnioskodawczyni rentę rodzinną w okresie od 1
września 2009 r. do 31 stycznia 2010 r. Decyzją z dnia 15 lutego 2010 r.
wstrzymano jej wypłatę od 1 lutego 2010 r. W dniu 11 lutego 2010 r.
wnioskodawczyni złożyła wniosek o wznowienie wypłaty świadczenia, składając
zaświadczenie z Zaocznej Policealnej Szkoły Hotelarstwa „C." potwierdzające, że
jest jej słuchaczką od dnia 9 września 2009 r., w kierunku technik hotelarstwa, w
semestrze pierwszym 2009/2010, z przewidywanym terminem zakończenia nauki w
styczniu 2012 r. Decyzją z dnia 9 marca 2010 r. organ rentowy wznowił wypłatę
renty do 31 stycznia 2011 r., zobowiązując wnioskodawczynię do informowania o
okolicznościach powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do tego świadczenia.
W odpowiedzi na żądanie organu rentowego, pismem z dnia 5 listopada 2010 r.
Szkoła poinformowała, że wnioskodawczyni była jej słuchaczem od 9 września
2009 r., nie otrzymała promocji na semestr drugi, nie oddała prac kontrolnych i nie
przystąpiła do egzaminów, nie uczęszczała na zajęcia, powtarzała semestr
pierwszy, w którym też nie uczęszczała na zajęcia, była obecna tylko na jednym
zjeździe w dniach 6-7 lutego 2010 r., również nie oddała prac kontrolnych i również
nie przystąpiła do egzaminu. W dniu 31 sierpnia 2010 r. wnioskodawczyni została
skreślona z listy słuchaczy, natomiast w dniu 29 września 2010 r. została przyjęta
3
na pierwszy semestr Zaocznej Policealnej Szkoły Obsługi Turystycznej „C." w roku
szkolnym 2010/2011.
W oparciu o tak ustalony stan faktyczny i z powołaniem się na art. 68 ust. 1 i
art. 138 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze
zm., powoływanej dalej jako ustawa emerytalna) oraz art. 84 ust. 1 ustawy z dnia 13
października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z
2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm., powoływanej dalej jako ustawa systemowa), Sąd
Okręgowy uznał, że za okres od dnia podjęcia nauki w Zaocznej Policealnej Szkole
Hotelarstwa „C." w Ł. do ostatniego dnia miesiąca, w którym wnioskodawczyni
utraciła status słuchacza tej Szkoły w wyniku skreślenia z listy słuchaczy,
przysługiwało jej prawo do renty rodzinnej. Wypłacona za ten okres renta była
zatem świadczeniem należnym, a skoro tak - na wnioskodawczyni nie ciąży
obowiązek jego zwrotu.
Wyrokiem z dnia 9 marca 2012 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację organu
rentowego od powyższego wyroku, podzielając ustalenia i ocenę prawną Sądu
pierwszej instancji.
Przytaczając brzmienie art. 68 ust. 1 i art. 138 ust. 1 i 2 ustawy emerytalnej,
Sąd odwoławczy uznał, że nie zaistniały okoliczności powodujące ustanie prawa
wnioskodawczyni do renty rodzinnej. W ocenie Sądu drugiej instancji, prawo do
tego świadczenia ulega przedłużeniu w przypadku kontynuowania nauki w szkole, a
jego utratę powoduje ukończenie nauki, w tym usunięcie ze szkoły i skreślenie z
listy. Dokumentem potwierdzającym fakt kontynuowania nauki jest zaświadczenie
wystawione przez właściwą placówkę prowadzącą kształcenie lub doskonalenie
zawodowe. Przepisy odnoszące się do renty rodzinnej nie uzależniają prawa do
tego świadczenia od systematyczności nauki, jej pozytywnych rezultatów czy
powtarzania semestrów. Jedyny warunek to kontynuowanie nauki i ograniczenie
wiekowe. Skoro więc wnioskodawczyni w spornym okresie była słuchaczem
zaocznej szkoły, o czym świadczy uczestniczenie przez nią w zjeździe w dniach 6-7
lutego 2010 r., to wypłacone jej w tym okresie świadczenie było świadczeniem
należnym. Dla oceny prawa do renty rodzinnej nie miała znaczenia kwestia
frekwencji w zajęciach szkolnych oraz podejścia do egzaminów i prac kontrolnych,
4
gdyż renta rodzinna przysługuje od dnia podjęcia nauki aż do jej ukończenia - w
planowanym terminie zakończenia nauki lub na skutek decyzji odpowiedniego
organu szkoły. Organ rentowy nie jest uprawniony do ustalania istnienia tego prawa
na podstawie uczestnictwa uprawnionego w zajęciach szkolnych. Na gruncie art. 68
ust. 1 pkt 2 ustawy emerytalnej, przez ukończenie nauki w szkole należy bowiem
rozumieć również jej zaprzestanie, np. skreślenie z listy uczniów, które w zakresie
prawa do renty rodzinnej wywołuje taki sam skutek, jaki wynika z ukończenia nauki
potwierdzonego świadectwem szkolnym.
W skardze kasacyjnej od powyższego wyroku organ rentowy zarzucił
naruszenie prawa materialnego przez błędną wykładnię art. 68 ust. 1 pkt 2 ustawy
emerytalnej, polegającą na błędnym przyjęciu, że prawo do renty rodzinnej
przysługuje osobie, która jedynie zapisała się do szkoły i uzyskała status ucznia i po
dokonaniu powyższej czynności nie kontynuuje nauki, tj. nie uczęszcza na zajęcia,
nie oddaje prac kontrolnych i nie przystępuje do egzaminów.
Wskazując na powyższy zarzut skarżący wniósł o „zmianę zaskarżonego
wyroku i oddalenie odwołania”, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i
przekazanie sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania.
W uzasadnieniu skargi kasacyjnej podniesiono, że pojęcia ukończenia nauki
nie można utożsamiać ze skreśleniem z listy uczniów, gdyż skoro ustawodawca
łączy utratę prawa do renty rodzinnej z ukończeniem nauki, to warunkiem tego
prawa jest uczenie się, a więc jej kontynuowanie, a nie jedynie zapisanie się do
szkoły. Już sama wykładnia językowa art. 68 ust. 1 pkt 2 ustawy emerytalnej
wskazuje, że jeżeli uczeń zapisał się do szkoły i po dokonaniu tej czynności nie
podejmuje żadnej aktywności w celu kształcenia się (brak obecności na zajęciach,
niezłożenie prac kontrolnych, nieprzystąpienie do egzaminów), a następnie ponawia
czynności związane z zapisywaniem się do szkoły, to w takiej sytuacji nie
kontynuuje nauki, a pobrana renta rodzinna jest świadczeniem nienależnym. W
ocenie skarżącego, jeżeli ustawodawca miałby wolę wypłaty renty rodzinnej
osobom, które po ukończeniu 16 roku życia nie uczą się, to w art. 68 ust.1 pkt 1 nie
wprowadziłby granicy wieku. Niewątpliwie renta rodzinna ma dostarczać środków
utrzymania tym dzieciom, które w związku z kształceniem się nie wykonują pracy
zarobkowej i umożliwić uprawnionemu poniesienie kosztów kształcenia, jednakże
5
nie można jej traktować jako dodatkowego przychodu, niezależnego od kształcenia
się. W spornym okresie wnioskodawczyni była zatrudniona na podstawie umowy o
pracę, a nie świadcząc żadnych obowiązków szkolnych nie ponosiła jakichkolwiek
wydatków, które miałaby prawo rekompensować z renty rodzinnej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Skarga kasacyjna jest usprawiedliwiona.
Zgodnie z art. 68 ust. 1 pkt 2 ustawy emerytalnej, dzieci własne, dzieci
drugiego małżonka i dzieci przysposobione mają prawo do renty rodzinnej do
ukończenia nauki w szkole, jeżeli przekroczyły 16 rok życia, nie dłużej jednak niż do
osiągnięcia 25 lat. Wykładni tego przepisu dokonał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia
24 listopada 2004 r., I UK 3/04 (OSNP 2005 nr 8, poz. 116), w którym wyraźnie
podkreślono, że renta rodzinna przysługuje dziecku uczącemu się w szkole, także w
okresach przerw w nauce, niezależnie od tego, czy formalnie zachowało ono status
ucznia. Podejmując wykładnię użytego w art. 68 ust. 1 pkt 2 ustawy z o
emeryturach i rentach z FUS zwrotu „do ukończenia nauki w szkole” Sąd Najwyższy
podniósł w uzasadnieniu tego wyroku, że ukończenie nauki w szkole jest - co do
zasady - efektem pobierania nauki, co wiąże się na ogół z uczęszczaniem do
szkoły, a zatem z faktem bycia uczniem. Z kolei o statusie ucznia decydują względy
formalne (figurowanie na liście uczniów), co oznacza, że nie przestaje być uczniem
osoba faktycznie zwolniona z obowiązku uczęszczania do szkoły i wypełniania
innych regulaminowych obowiązków szkolnych, która nie została skreślona z listy
uczniów. Z tej przyczyny kontynuowaniem nauki są również niektóre przerwy w
faktycznym jej pobieraniu. Sąd Najwyższy rozważał też, czy przerwa w edukacji
wynikająca ze skreślenia z listy uczniów i ponownego przyjęcia w ich poczet
(przerwa formalna) powinna być traktowana inaczej niż przerwa faktyczna (urlopy),
zwłaszcza wtedy, gdy są one spowodowane i uzasadnione takimi samymi lub
podobnymi, zbliżonymi rodzajowo, okolicznościami o charakterze obiektywnym (np.
stanem zdrowia utrudniającym lub uniemożliwiającym naukę). Sąd Najwyższy
zwrócił przy tym uwagę na różnice wynikające z podlegania obowiązkowi
szkolnemu (w wieku do 18 lat) i niepodleganiu temu obowiązkowi. Zgodnie z
6
przepisami o systemie oświaty, stan zdrowia uczniów objętych obowiązkiem
szkolnym - w wieku do ukończenia 18 roku życia - nie może stanowić przyczyny
skreślenia z listy uczniów, a co najwyżej uzasadnia zmianę szkoły bądź objęcie
ucznia kształceniem specjalnym lub indywidualnym nauczaniem. Inna jest
natomiast sytuacja prawna uczniów, którzy ukończyli 18 lat i wobec tego nie
podlegają już obowiązkowi szkolnemu. Mają oni wprawdzie prawo do dalszego
kształcenia się, ale niewywiązywanie się przez nich z obowiązków ucznia podlega
sankcjom przewidzianym w statucie szkoły, w tym wiąże się z możliwością
skreślenia z listy uczniów. Gdyby trudności w nauce spowodowane wyłącznie
stanem zdrowia ucznia stanowiły jedyną przyczynę przerw w kontynuowaniu przez
niego nauki w rezultacie skreślenia z listy uczniów, to te przerwy, ze względów
aksjologicznych i funkcjonalnych, należałoby zrównać w skutkach z przerwami
faktycznymi wynikającymi z udzielenia uczniowi „urlopu zdrowotnego”. Skoro zaś
podstawowym celem renty rodzinnej jest dostarczenie środków utrzymania tym
dzieciom, które ze względu na wiek, stan zdrowia lub kształcenie się, nie mają
możliwości pozyskiwania tychże środków własną pracą (działalnością zarobkową),
to dlatego przysługuje ona każdemu dziecku uczącemu się w szkole, także w
okresach przerw w nauce, i to niezależnie od tego, czy formalnie zachowało ono
status ucznia.
Kierując się wykładnią dokonaną w powołanym wyżej wyroku Sąd
Najwyższy, między innymi, w wyrokach z dnia 5 lipca 2012 r., I UK 65/12 oraz z
dnia 3 sierpnia 2012 r., I UK 96/12 (dotychczas niepublikowanych) stwierdził, że w
świetle art. 68 ust. 1 pkt 2 ustawy emerytalnej samo zapisanie się do szkoły nie
wystarcza do uzyskania prawa do renty rodzinnej, gdy ubezpieczony nie
uczestniczy w zajęciach (lekcjach), nie pisze prac kontrolnych, nie uzyskuje
zaliczeń i nie przystępuje do egzaminów, co ostatecznie powoduje skreślenie go z
listy uczniów. W uzasadnieniach tych wyroków podkreślono, że wykładnia językowa
art. 68 ust. 1 pkt 2 ustawy emerytalnej nie prowadzi do wniosku, iż wystarczającą
przesłanką prawa do renty rodzinnej dziecka w wieku powyżej 16 lat jest formalne
posiadanie statusu ucznia. Wręcz odwrotnie „ukończeniem nauki w szkole” w
rozumieniu tego przepisu jest uczęszczanie do szkoły, faktyczne realizowanie jej
programu (choćby z negatywnymi rezultatami), a więc kształcenie się (językowo
7
nauka w szkole to uczenie się, kształcenie się lub uczenie, kształcenie kogoś,
lekcje, studia, edukacja; stąd ktoś jest chętny i przykłada się do nauki lub nie).
Możliwe są określone przerwy w nauce (rozszerzająca wykładnia funkcjonalna
przepisu), nawet powodujące czasową utratę statusu ucznia w danej szkole, ale o
charakterze przejściowym, wywołane jednak nadzwyczajnymi i obiektywnymi
przyczynami. Nie można natomiast mówić o pobieraniu nauki („kończeniu nauki w
szkole”), gdy uczeń nie wykonuje żadnych czynności polegających na kształceniu
się a zapisanie się do szkoły (uzyskanie statusu ucznia) ma wyłącznie charakter
formalny, zwłaszcza gdy ma celu tylko zachowanie prawa do renty rodzinnej.
Ze stanu faktycznego stanowiącego podstawę zaskarżonego wyroku wynika,
że w spornym okresie wnioskodawczyni nie uczęszczała na zajęcia, nie oddała prac
kontrolnych i nie przystąpiła do egzaminu oraz uczestniczyła w jednym tylko
zjeździe w dniach 6-7 lutego 2010 r. Należy zwrócić uwagę, że ta ostatnia
okoliczność zbiega się ze wstrzymaniem przez organ rentowy wypłaty renty
rodzinnej poczynając od 1 lutego 2010 r. oraz przedłożeniem przez
wnioskodawczynię w dniu 11 lutego 2010 r. wniosku o wznowienie tej wypłaty na
podstawie załączonego zaświadczenia potwierdzającego, że jest słuchaczką szkoły
od dnia 9 września 2010 r. Wbrew stanowisku Sądu drugiej instancji, nie świadczy
to o kontynuowaniu nauki przez wnioskodawczynię, ale wskazuje na jej działanie
ukierunkowane na wykazanie formalnego posiadania statusu ucznia, bez
wcześniejszego i późniejszego wykonywania jakichkolwiek czynności polegających
na kształceniu się.
W skardze kasacyjnej skarżący podnosi, że wnioskodawczyni w spornym
okresie zatrudniona była na podstawie umowy o pracę. Okoliczność ta pozostaje co
prawda poza stanem faktycznym sprawy, jednakże Sąd Najwyższy w składzie
rozpoznającym niniejszą skargę podziela przeważający w orzecznictwie i literaturze
kierunek wykładni, który wiąże prawo dziecka do renty rodzinnej w razie pobierania
nauki w szkole, z warunkiem niepodejmowania zawodowo (w pełnym wymiarze)
pracy zarobkowej, przez co nie jest ono w stanie zapewnić sobie środków
utrzymania. Pogląd ten w szczególności został wyrażony w wyroku Sądu
Najwyższego z dnia 11 kwietnia 1996 r., II UR 4/96 (OSNAPiUS 1996 nr 20, poz.
311) i powołanych w jego uzasadnieniu orzeczeniach. Według zajętego tam
8
stanowiska, całokształt przepisów prawnych regulujących prawo do renty rodzinnej
dla dzieci wskazuje, że zasadniczym celem tego świadczenia jest dostarczanie
środków utrzymania tym dzieciom pracownika (rencisty), które w związku z
kształceniem się w szkole nie wykonują pracy stanowiącej źródło utrzymania.
Z art. 68 ust. 1 pkt 1 i 2 ustawy emerytalnej wynika, że prawo do renty
rodzinnej dla dzieci, które ukończyły 16 lat życia, z zastrzeżeniem „do ukończenia
nauki w szkole” (pkt 2), jest wyjątkiem od zasady przysługiwania tego prawa
wszystkim dzieciom, które nie skończyły jeszcze 16 roku życia (pkt 1). To zaś
oznacza konieczność dokonania wykładni użytego w art. 68 ust. 1 pkt 2 ustawy
zwrotu „do ukończenia nauki w szkole” w ten sposób, że przepisem tym nie jest
objęty przypadek „nauki w szkole”, sprowadzający się wyłącznie do formalnego
legitymowania się statusem ucznia, jeżeli ubezpieczony nie wykonuje faktycznie
obowiązków objętych programem nauczania, tym bardziej, gdy podejmuje pracę
zarobkową w pełnym wymiarze, dysponując własnym źródłem utrzymania.
Z przedstawionych względów, Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na
podstawie art. 39815
§ 1 oraz 108 § 2 k.p.c.
/tp/