Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II KK 348/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 21 marca 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Waldemar Płóciennik (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Tomasz Grzegorczyk
SSA del. do SN Dorota Wróblewska
Protokolant Katarzyna Głodowska
przy udziale prokuratora Prokuratury Generalnej Zbigniewa Siejbika,
w sprawie P. W.
skazanego z art. 59 ust. 1 ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii w zw. z art. 12 kk
po rozpoznaniu w Izbie Karnej na rozprawie
w dniu 21 marca 2013 r.,
kasacji, wniesionej przez obrońcę skazanego
od wyroku Sądu Okręgowego w W.
z dnia 19 lipca 2012 r.,
zmieniającego wyrok Sądu Rejonowego w W.
z dnia 15 marca 2012 r,,
I. uchyla zaskarżony wyrok w części dotyczącej P.
W. oraz zmieniony nim wyrok Sądu Rejonowego
w W. i sprawę w tym zakresie przekazuje temu
Sądowi do ponownego rozpoznania;
II. zasądza na rzecz adwokata M. M. –
kwotę 442,80
(czterysta czterdzieści dwa i osiemdziesiąt) złotych,
zawierający 23 % VAT, za sporządzenie i wniesienie kasacji z
urzędu.
2
UZASADNIENIE
Wyrokiem Sądu Rejonowego z dnia 15 marca 2012 r., P. W. został uznany
za winnego popełnienia dwóch przestępstw z art. 59 ust. 1 ustawy z dnia 29 lipca
2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii w zw. z art. 12 k.k., za które wymierzono mu
odpowiednio kary 2 i 4 lat pozbawienia wolności, a na podstawie art. 85 k.k. i art. 86
§ 1 k.k. orzeczono łączną karę 4 lat i 6 miesięcy pozbawienia wolności.
Orzeczenie to zaskarżone zostało w całości osobistą apelacją oskarżonego.
Z wywodów skarżącego wynika to, że zarzuca on w szczególności obrazę prawa
procesowego polegającą na: pozbawieniu go prawa do obrony poprzez
zaniechanie wyznaczenia mu obrońcy z urzędu, braku przesłuchania świadka R. D.
oraz nieuwzględnieniu składanych przez oskarżonego wniosków dowodowych, co
doprowadziło do naruszenia zasady obiektywizmu.
Wyrokiem z dnia 19 lipca 2012 r., Sąd Okręgowy w W. zmienił zaskarżone
orzeczenie w ten sposób, że uchylił rozstrzygnięcie o karze łącznej, uznał, że
przypisane oskarżonemu czyny popełnione zostały w wykonaniu z góry powziętego
zamiaru, w krótkich odstępach czasu i w celu osiągnięcia korzyści majątkowej i w
konsekwencji stanowią jedno przestępstwo z art. 59 ust. 1 ustawy z dnia 29 lipca
2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii w zw. z art. 12 k.k. i na tej podstawie prawnej
wymierzył mu karę 4 lat pozbawienia wolności.
Orzeczenie to zaskarżone zostało w całości kasacją obrońcy skazanego.
Skarżący zarzucił rażące i mogące mieć istotny wpływ na treść wyroku naruszenie
prawa tj. art. 6 k.p.k. w zw. z art. 78 § 1 k.p.k. oraz art. 16 § 1 i 2 k.p.k., polegające
na nieuwzględnieniu wniosków skazanego w przedmiocie wyznaczenia mu obrońcy
z urzędu, składanych w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji oraz w
postępowaniu odwoławczym, bez uprzedniego pouczenia oraz wezwania przez
Sąd do usunięcia braków formalnych tych wniosków, co w konsekwencji pozbawiło
skazanego obrony formalnej w postępowaniu przed sadami obu instancji. W
następstwie tego zarzutu obrońca skazanego wniósł o uchylenie zaskarżonego
wyroku oraz zmienionego nim wyroku Sądu Rejonowego i przekazanie sprawy
temu ostatniemu Sądowi do ponownego rozpoznania.
W pisemnej odpowiedzi na kasację prokurator Prokuratury Okręgowej w W.
wniósł o jej oddalenie, jako oczywiście bezzasadnej.
3
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Kasacja obrońcy skazanego zasługiwała na uwzględnienie, choć nie
wszystkie zawarte w niej argumenty uznać można za zasadne. Uwaga ta wiąże się
z takim sformułowaniem zarzutu, który nakazuje upatrywać rażącego naruszenia
prawa procesowego głównie w zaniechaniu pouczenia skazanego o potrzebie
wykazania niemożności pokrycia kosztów obrońcy z wyboru stosownymi
dokumentami i w następstwie zaniechaniu wezwania skazanego do usunięcia
braków jego wniosków o wyznaczenie obrońcy z urzędu.
Przed przystąpieniem do merytorycznego odniesienia się do zarzutu
kasacyjnego konieczne jest przypomnienie chronologii oraz treści czynności
procesowych związanych z dążeniem przez skazanego do uzyskania pomocy
prawnej przez wyznaczenie u obrońcy z urzędu na etapie postępowania sądowego:
1. we wniosku z dnia 20 lutego 2011 r. (k – 572) skazany wnosił o wyznaczenie
mu obrońcy z urzędu ze względu na to, że nie potrafi bronić się samodzielnie
– w piśmie nie ma jakichkolwiek argumentów związanych z sytuacją
materialną skazanego; zarządzeniem z dnia 23 lutego 2011 r. wniosku nie
uwzględniono i odwołując się do treści art. 79 § 2 k.p.k. wskazano, że w
sprawie nie występują okoliczności utrudniające obronę;
2. wniosek o wyznaczenie obrońcy z urzędu z dnia 11 marca 2011 r. (k – 706)
skazany uzasadnił twierdzeniem, że nie ma żadnego majątku, ma natomiast
na utrzymaniu konkubinę będącą w zaawansowanej ciąży; zarządzeniem z
dnia 28 marca 2011 r. wniosku nie uwzględniono ze wskazaniem, iż skazany
nie wykazał w należyty sposób, że nie jest w stanie ponieść kosztów obrony
z wyboru;
3. we wniosku o wyznaczenie obrońcy z urzędu z dnia 22 marca 2011 r. (k –
725) skazany stwierdził, że: w związku z tym, iż przebywa w areszcie, nie
jest w stanie przedłożyć żadnych dokumentów związanych z jego sytuacją
majątkową, przy czym ma na utrzymaniu konkubinę, która na dniach urodzi
dziecko, nie może liczyć na pomoc finansową ze strony rodziny, ponieważ
jego matka nie pracuje, a ojczym ma drugą grupę inwalidzką i korzysta z
pomocy społecznej; zarządzeniem z dnia 29 marca 2011 r. wniosek
skazanego nie został uwzględniony ponieważ nie wykazał należycie, że nie
jest w stanie ponieść kosztów obrony z wybory, a ponadto, mimo
4
pozbawienia wolności, może komunikować się z otoczeniem i drogą
korespondencyjną uzyskać dokumenty dla poparcia swojego wniosku;
4. do wniosku z dnia 14 kwietnia 2011 r. (k – 794) opartego na twierdzeniu o
braku majątku i fakcie, iż przed dwoma tygodniami urodziło mu się dziecko,
skazany dołączył postanowienie komornika sądowego przy Sądzie
Rejonowym w W. z dnia 18 stycznia 2011 r., w sprawie KMS […], o
umorzeniu egzekucji wobec skazanego, z którego wynika, że egzekucja
okazała się bezskuteczna ponieważ: dłużnik przebywa w areszcie, gdzie nie
jest zatrudniony odpłatnie, nie odnaleziono majątku ruchomego
podlegającego egzekucji, według informacji ZUS dłużnik nie figuruje w
ewidencji, jako osoba zatrudniona albo prowadząca działalność gospodarczą,
czy też uprawniona do świadczeń emerytalno – rentowych, nie odnaleziono
rachunków bankowych dłużnika oraz bezskuteczne okazało się zajęcie
ewentualnych wierzytelności w urzędzie skarbowym; zarządzeniem z dnia
19 kwietnia 2011 r. odmówiono wyznaczenia obrońcy z urzędu „albowiem
oskarżony nie wykazał iżby nie był w stanie ponieść kosztów obrony z
wyboru a sam fakt nieskutecznej egzekucji komorniczej nie przesądza stanu
majątkowego i możliwości ekonomicznych oskarżonego”;
5. w związku z postępowaniem zażaleniowym dotyczącym postanowienia o
przedłużeniu tymczasowego aresztowania, skazany w dniu 26 lipca 2011 r.
(k – 1036) skierował wniosek o wyznaczenie obrońcy z urzędu do Sądu
Okręgowego w W., w którym, powołując się na poprzednio przedstawione
okoliczności, podał także, iż mimo przedstawienia postanowienia o
umorzeniu egzekucji, został pozbawiony prawa do obrony; postanowieniem
z dnia 12 sierpnia 2011 r. Sąd Okręgowy w W. nie uwzględnił wniosku
skazanego ze względu na to, że nie wykazał w należytym stopniu, że nie jest
w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego
utrzymania siebie i rodziny;
6. kolejny wniosek o wyznaczenie obrońcy z urzędu datowany był na 21
kwietnia 2012 r. (k – 1565) i związany był z wniesieniem przez skazanego
apelacji od wyroku Sądu pierwszej instancji; uzasadniając ten wniosek
skazany ograniczył się do stwierdzenia, że nie stać go na obrońcę z wyboru
podczas postępowania apelacyjnego; postanowieniem z dnia 22 czerwca
2012 r. Sąd Okręgowy w W. nie uwzględnił wniosku skazanego, ponieważ
5
powinien on przedstawić dokumenty stwierdzające rzeczywisty stan
majątkowy i wysokość dochodów oraz sytuację rodzinną, a nadto w żaden
sposób nie umotywował swojego wniosku – podkreślenie, że nie stać go na
obrońcę z wyboru nie jest wystarczające;
7. w uzasadnieniu zaskarżonego kasacją wyroku Sądu odwoławczego, w
części odnoszącej się do podniesionego w apelacji zarzutu pozbawienia
prawa do obrony wskazano na stronie 11 – tej, że w sprawie nie zachodził
przypadek obrony obligatoryjnej, a „w toku postępowania oskarżony nie
wykazał (…), że nie ma wystarczających środków finansowych na
ustanowienie adwokata z wyboru, co było wystarczającym powodem do
odmówienia przyznania mu obrońcy z urzędu;
8. w dniu 20 lipca 2012 r. (k – 1693) skazany wniósł o wyznaczenie mu
obrońcy z urzędu w celu sporządzenia kasacji, przy czym wniosek ten nie
zawiera żadnego uzasadnienia; zarządzeniem z dnia 20 sierpnia 2012 r.
wyznaczono skazanemu obrońcę z urzędu z uwagi na to, że przebywa on w
areszcie śledczym i nie jest w stanie ponieść kosztów obrony.
Jak łatwo się zorientować, zdarzenia opisane w pkt 1 i 8 nie mają znaczenia z
punktu widzenia treści zarzutu podniesionego w kasacji obrońcy skazanego.
Wniosek skazanego, opisany w pkt 1, nie opierał się bowiem na przesłankach
uregulowanych w art. 78 § 1 k.p.k., zatem decyzja procesowa, słusznie podjęta na
podstawie art. 79 § 2 k.p.k., nie mogła być dotknięta podnoszonym w kasacji
uchybieniem. W przypadku decyzji z pkt 8, to nie dość, że nie godzi ona w interes
procesowy skazanego, wszak wreszcie wyznaczono mu obrońcę z urzędu, to nadto
zapadła ona w fazie postępowania okołokasacyjnego, zatem nie mogła mieć ona
żadnego wpływu na treść zaskarżonego kasacją orzeczenia. Relewantne z punktu
widzenia zarzutu kasacyjnego są natomiast okoliczności opisane w pkt 2 – 7.
Wprawdzie, zgodnie z art. 519 k.p.k., co do zasady, kasacja służy od
prawomocnego wyroku sądu odwoławczego, a zarzut kasacyjny, w połączeniu z
jego rozwinięciem zawartym w uzasadnieniu nadzwyczajnego środka zaskarżenia,
kwestionuje także prawidłowość postępowania przed Sądem Rejonowym, to zabieg
ten uznać należało za uprawniony, jeśli zważyć, iż już w apelacji podnoszono,
skrótowo mówiąc, zarzut naruszenia prawa do obrony. Zawarty w kasacji zarzut
obrazy przepisów art. 6 w zw. z art. 78 § 1 i art. 16 § 1 i 2 k.p.k. odczytać zatem
należy, jako zarzut naruszenia prawa do obrony przed Sądem pierwszej instancji,
6
które przeniknęło do postępowania odwoławczego, połączony z zarzutem
nienależytego rozpoznania apelacji w tym zakresie oraz naruszenia prawa do
obrony w postępowaniu odwoławczym. Jak zaznaczono na wstępie, tak odczytany
zarzut kasacyjny jawi się jako trafny, choć brak podstaw do przyjęcia, że do
naruszenia prawa do obrony formalnej doszło w związku z obrazą przepisów art. 16
§ 1 i 2 k.p.k. Reguła wyrażona w art. 16 § 1 k.p.k. nie mogła zostać naruszona,
ponieważ żaden przepis procesowy nie nakłada na sąd obowiązku pouczania
oskarżonego o konieczności przedłożenia stosownych dokumentów w celu
wykazania przesłanek uzasadniających wyznaczenie obrońcy z urzędu w trybie art.
78 § 1 k.p.k. O naruszeniu zasady lojalności można byłoby mówić jedynie w
kontekście treści art. 16 § 2 k.p.k., jednak pod warunkiem, że w świetle okoliczności
sprawy byłoby nieodzowne udzielenie oskarżonemu odpowiedniego pouczenia, a
więc wskazania, że w stosownym terminie winien udokumentować swoje
twierdzenia, pod rygorem niekorzystnych dla niego skutków procesowych. Rzecz
jednak w tym, że w realiach rozważanej sprawy istnienie takiej potrzeby budzi
zasadnicze wątpliwości. Pomijając okoliczność, że przeciwko skazanemu wcześniej
kilkukrotnie toczyło się postępowanie karne, co nie może być obojętne dla jego
świadomości prawnej, należy zauważyć, że już we wniosku z dnia 22 marca 2011 r.
(k – 725) stwierdza on, że nie jest w stanie przedstawić żadnych dokumentów, co
spotyka się z opisaną wcześniej reakcją sędziego. W konsekwencji, do następnego
wniosku z dnia 11 kwietnia 2011 r. (k – 794) dołączone zostało przedstawione
wyżej postanowienie o umorzeniu postępowania egzekucyjnego. Problemem w
rozważanej sprawie nie jest zatem zaniechanie pouczenia skazanego o potrzebie
dostarczenia stosownych dokumentów w celu wykazania twierdzeń zawartych w
kolejnych wnioskach o wyznaczenie obrońcy z urzędu pod rygorem niekorzystnych
skutków procesowych, lecz tryb rozpoznania tych wniosków, a w szczególności
sposób uzasadnienia poszczególnych decyzji procesowych, a w konsekwencji ich
merytoryczna trafność, na co zwrócono uwagę w uzasadnieniu kasacji. Niezależnie
od formy decyzji procesowej, zarządzenia, czy postanowienia, w rzeczywistości,
żadna z nich nie odnosiła się do istoty poszczególnych wniosków skazanego.
Uzasadnienia tych decyzji ograniczały się do stwierdzenia, że wnioskodawca nie
wykazał, nie udokumentował, iż nie jest w stanie ponieść kosztów obrony z wyboru.
Nawet w przypadku dołączenia do wniosku postanowienia o umorzeniu egzekucji
ograniczono się do uwagi, że samo umorzenie egzekucji „nie przesądza stanu
7
majątkowego i możliwości ekonomicznych oskarżonego”, przy czym stanowiska
tego nie uzasadniono. Żadna decyzja o odmowie wyznaczenia obrońcy z urzędu
nie odnosi się do okoliczności uzasadniających poszczególne wnioski oraz
wynikających z akt sprawy. Poza przesłankami faktycznymi wymienionymi w
postanowieniu o umorzeniu egzekucji, których nie poddano merytorycznej ocenie,
pominięto m.in. długotrwałą izolację skazanego w ramach tymczasowego
aresztowania (wyrok Sądu odwoławczego zapadł po upływie niemalże dwóch lat od
zastosowania wobec skazanego izolacyjnego środka zapobiegawczego). W trakcie
przesłuchania w toku postępowania przygotowawczego w dniu 9 sierpnia 2010 r. (k
– 121) P. W. podał, że jest właścicielem samochodu Fiat Uno – rocznik 1999,
zarabiał 300 zł tygodniowo, choć nie pracował oraz że jego narzeczona jest w ciąży,
a ojciec jest inwalidą. Z kolei na rozprawie w dniu 10 marca 2011 r. (k – 669)
skazany oświadczył, że wykonywał prace dorywcze, zarabiał 1000 – 1500 zł i nie
miał nikogo na utrzymaniu. Okoliczności te, jak należy sądzić, pominięte zostały
także w toku postępowania odwoławczego, skoro Sąd Okręgowy w uzasadnieniu
swojego orzeczenia nie zajął się nimi, ograniczając się do stwierdzenia, że skazany
nie wykazał, że nie ma wystarczających środków na ustanowienie adwokata z
wyboru.
Powyższe uwagi pozwalają na stwierdzenie, że w toku postępowania przed
sądami obu instancji doszło do rażącego naruszenia wyrażonego w art. 6 k.p.k.
prawa do obrony formalnej w związku z obrazą trybu postępowania i w
konsekwencji bezzasadnym nieuwzględnianiu wniosków skazanego o wyznaczenie
mu obrońcy z urzędu na podstawie art. 78 § 1 k.p.k., mimo treści postanowienia o
umorzeniu postępowania egzekucyjnego, wyjaśnień skazanego zawartych w
protokołach czynności procesowych oraz okoliczności sprawy, w szczególności
przedłużającego się tymczasowego aresztowania, trwającego siedem miesięcy w
chwili składania pierwszego wniosku o wyznaczenie obrońcy z urzędu z powodów
majątkowych. Zauważyć należy, że w oczywistej sprzeczności do decyzji
procesowych będących podstawą sformułowanego w kasacji zarzutu pozostaje
zarządzenie sędziego Sądu Okręgowego w W. z dnia 20 sierpnia 2012 r. o
wyznaczeniu skazanemu obrońcy z urzędu na potrzeby postępowania kasacyjnego
(k – 1693). W zarządzeniu tym, mimo iż wniosek skazanego nie został w istocie
uzasadniony, wskazano, że zasługuje on na uwzględnienie, ponieważ skazany
przebywa w areszcie śledczym i nie jest w stanie ponieść kosztów obrony
8
(zarządzenie to zostało wydane w niespełna dwa miesiące po postanowieniu Sądu
Okręgowego odmawiającym wyznaczenie obrońcy z urzędu).
Przedstawiona wyżej obraza przepisów postępowania miała charakter rażący, a
zważywszy na wagę naruszonej zasady procesowej, jaką jest prawo do obrony,
możliwość istotnego wpływu tej obrazy na treść zaskarżonego orzeczenia, jawi się
jako oczywista. Kierując się powyższym, a także z uwagi na względy ekonomii
procesowej, należało uchylić wyrok Sądu Okręgowego w W. i zmieniony nim wyrok
Sądu Rejonowego i przekazać sprawę temu ostatniemu Sądowi do ponownego
rozpoznania. W ponowionym postępowaniu, w zależności od zaistniałego układu
procesowego oraz ewentualnych nowych okoliczności faktycznych, Sąd będzie
zobowiązany do procesowania przy respektowaniu poczynionych wyżej uwag.