Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 62/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 5 kwietnia 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Anna Owczarek
SSN Maria Szulc
Protokolant Katarzyna Bartczak
w sprawie z powództwa wzajemnego Syndyka Masy Upadłości "U." sp. z o.o. w
upadłości likwidacyjnej w S.
przeciwko pozwanemu wzajemnemu Uczniowskiemu Klubowi Sportowemu "W." w
K.
przy uczestnictwie interwenienta ubocznego po stronie powoda wzajemnego
Gminy Miejskiej K.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 5 kwietnia 2013 r.,
skargi kasacyjnej Uczniowskiego Klubu Sportowego "W." w K.
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 17 października 2011 r.,
1) uchyla zaskarżony wyrok w części rozstrzygającej o kosztach
postępowania apelacyjnego oraz oddalającej apelację
pozwanego wzajemnie Uczniowskiego Klubu Sportowego "W."
2
w K. od wyroku Sądu Okręgowego w K. z dnia 18 marca 2011 r.
uwzględniającego powództwo wzajemne (punkt IV) co do kwoty
110.237,36 (sto dziesięć tysięcy dwieście trzydzieści siedem
złotych i trzydzieści sześć groszy) złotych z odsetkami
ustawowymi od tej kwoty i w tym zakresie przekazuje sprawę
do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu,
2) oddala skargę kasacyjną w pozostałej części,
3) pozostawia Sądowi Apelacyjnemu rozstrzygnięcie o kosztach
postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
3
Wyrokiem z dnia 17 października 2011 r., Sąd Apelacyjny oddalił apelację
powoda głównego i pozwanego wzajemnie Uczniowskiego Klubu Sportowego „W."
w K. (dalej - „Klub") wniesioną od wyroku Sądu Okręgowego w K. z dnia 18 marca
2011 r., którym oddalone zostało powództwo główne skierowane przeciwko U.
Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością w S. (dalej - „Spółka") o zapłatę:
1) kwoty 208.313 zł wraz z odsetkami z tytułu części kary umownej za
opóźnienie w wykonaniu umowy, pozostałej do zapłaty po dokonaniu
potrącenia kary umownej z tego tytułu w kwocie 320.749,74 zł
z wierzytelnością Spółki z tytułu części wynagrodzenia za wykonane prace
w kwocie 112.437,50 zł;
2) kwoty 156.922,57 zł z tytułu kary umownej za odstąpienie przez Klub od
umowy z przyczyn leżących po stronie Spółki;
3) kwoty 132.653,84 zł z tytułu odszkodowania za nienależyte wykonanie
umowy, obejmujące 82.499,18 zł w związku z zamianą kruszywa na żużel
oraz 50.136,66 zł w związku z mniejszym zakresem prac drenarskich;
4) oraz kwoty 83.616,48 zł z tytułu odszkodowania w związku
z niewykonaniem nawierzchni (32.369,53 zł) i niewykonaniem kanalizacji
opadowej (51.246,95 zł),
oraz zasądzone zostało powództwo wzajemne w kwocie 205.960,13 zł wraz z bliżej
określonymi odsetkami ustawowymi, z dochodzonej tym powództwem kwoty
257.064,41 zł wraz z odsetkami ustawowymi, a ponadto zasądził od Klubu na rzecz
Spółki kwotę 5.400 tytułem kosztów postępowania apelacyjnego.
Gmina Miejska K. przystąpiła do sprawy w charakterze interwenienta ubocznego
po stronie pozwanej.
Za podstawę wyroku Sąd Apelacyjny przyjął następujące ustalenia i wnioski.
Według ustaleń Sądu Okręgowego, Klub zawarł z interwenientem ubocznym
umowę o zastępstwo inwestycyjne, na mocy postanowień której pełnił funkcję
inwestora zastępczego w związku z budową boiska szkolnego. W wyniku przetargu
4
zorganizowanego przez Klub wykonawcą prac została Spółka, która z kolei zleciła
wykonanie prac podwykonawcy S. B. Klub nie miał doświadczenia w realizacji tego
typu inwestycji. Po pewnym czasie wszedł w konflikt z interwenientem ubocznym,
Spółką i podwykonawcą, w wyniku którego doszło do rezygnacji osoby pełniącej
funkcję inspektora nadzoru. W dniach od 9 do 18 stycznia 2008 r. Klub zamknął
boisko uniemożliwiając dalsze prace. Ostatecznie interwenient uboczny
wypowiedział Klubowi umowę o zastępstwo inwestycyjne, a następnie w dniu 12
maja 2008 r. pozwana Spółka odstąpiła od umowy z Klubem.
Sąd Okręgowy przyjął, że podstawową przyczyną opóźnień w realizacji
inwestycji, jak również przyczyną odstąpienia od umowy wzajemnej przez pozwaną
spółkę Unipol, była nieumiejętność koordynowania prac przez Klub, niemający
jakiegokolwiek doświadczenia w tym zakresie. Klub popadł w konflikt nawet
z interwenientem ubocznym, z którym łączyła go umowa o zastępstwo
inwestycyjne oraz z inspektorem nadzoru, a trudno przyjąć, że nikt inny, poza
Klubem, nie był zainteresowany prawidłowym przebiegiem procesu
inwestycyjnego. W ocenie Sądu Okręgowego, Klub próbował realizować swoje
interesy, przejmując pieniądze przekazywane przez interwenienta ubocznego
i przeznaczone na wynagrodzenie za prace wykonane, zaakceptowane
i zgłoszone przez sam Klub. Tymczasem interwenient przekazywał środki na
wynagrodzenie dla Spółki, nie upoważniając Klubu do dysponowania nimi w inny
sposób. Brak należytej współpracy ujawnił się również w związku z przedłużaniem
czasu realizacji umowy. Interwenient uboczny zawarł z Klubem aneks do umowy,
przedłużający jej wykonanie do czerwca 2008 r., i oczekiwał tego samego
w relacjach między Klubem a Spółką. Jedną z przyczyn zawarcia aneksu było
rozstrzygnięcie przetargu i rozpoczęcie prac później, niż strony przewidywały.
Jednak Klub nie podpisał takiego aneksu ze Spółką, obstając przy nierealnym
terminie wykonania inwestycji i w związku z tym wzywając Spółkę w styczniu
2008 r., po upływie pierwotnego terminu wykonania umowy, do przedłożenia
gwarancji należytego wykonania kontraktu. W odpowiedzi na to Spółka wyraziła
gotowość przedłożenia stosownej gwarancji pod warunkiem przedłużenia jej
terminu realizacji prac. Zdaniem Sądu Okręgowego, kwestię tę należy ocenić
z uwzględnieniem stanowiska interwenienta ubocznego, który jako inwestor
5
bezpośredni, przedłużając Klubowi jako inwestorowi zastępczemu termin
wykonania prac, tym samym uznał opóźnienie w wykonaniu prac za uzasadnione.
Niezrozumiały był także sprzeciw Klubu odnośnie do umieszczenia na boisku –
w oparciu o ustalenia techniczne uzgodnione z interwenientem ubocznym - logo
przedsiębiorstwa, finansującego realizację inwestycji w kwocie 300.000 zł. Ponadto
Sąd Okręgowy wskazał, że prowadzenie robót przez 13 dni utrudniały warunki
atmosferyczne, a w okresie od 9 do 18 stycznia 2008 r. boisko zostało zamknięte
przez Klub. Poza tym każda, nawet drobna, decyzja wymagała wielokrotnych
rozmów, a niekiedy spotkań z udziałem interwenienta. Decyzje inspektora nadzoru
były notorycznie kwestionowane przez Klub, który mimo braku zaufania nie zwolnił
go od razu i nie zatrudnił na jego miejsce osoby zaufanej, a po jego rezygnacji nie
był w stanie przez dłuższy czas znaleźć zastępcy. Biorąc pod uwagę te
okoliczności Sąd Okręgowy uznał, że Spółka nie ponosi odpowiedzialności za
opóźnienia w realizacji inwestycji.
W dalszej kolejności Sąd Okręgowy przyjął, że Spółka uprawniona była do
odstąpienia od umowy z Klubem ze względu na wypowiedzenie Klubowi umowy
o zastępstwo inwestycyjne przez interwenienta ubocznego, w sytuacji, gdy
interwenient zapewniał wyłączne finansowanie inwestycji. Chociaż Klub
poinformował Spółkę, że interwenient nie miał podstaw do odstąpienia od umowy,
to trudno oczekiwać, iż Spółka będzie rozważać, kto ma rację w sporze. Skoro zaś
Spółka miała prawo odstąpić od umowy, to Spółce, a nie Klubowi, przysługuje
roszczenie o zapłatę zryczałtowanej kary umownej. Sąd Okręgowy podkreślił,
że Spółka jako przyczynę odstąpienia wskazała dwie okoliczności -
nieprzedstawienie gwarancji zapłaty oraz brak współpracy, wskazując na art. 491
k.c. jako podstawę odstąpienia. W ocenie Sądu Okręgowego przepis ten ma
zastosowanie w sprawie. Jeszcze w lutym 2008 r. Klub zatrzymał część należnego
Spółce wynagrodzenia w kwocie około 95.000 zł, a następnie w marcu 2008 r. nie
zapłacił kolejnej kwoty 16.000 zł. Z tego względu w maju 2008 r. Klub pozostawał
w zwłoce w zapłacie wynagrodzenia należnego Spółce. Zdaniem Sądu
Okręgowego, zgodnie z art. 490 § 1 k.c., Spółka mogła również żądać
zabezpieczenia, a jego brak uzasadniał wypowiedzenie umowy. Nie ulega bowiem
wątpliwości, że po wypowiedzeniu Klubowi umowy o zastępstwo inwestycyjne
6
wątpliwa była obiektywna możliwość spełnienia świadczenia przez Klub.
Z powyższych względów Sąd Okręgowy uznał za niezasadne roszczenie Klubu
o zapłatę kwoty 156.922,57 zł tytułem zapłaty kary umownej za odstąpienie
od umowy.
Sąd Okręgowy uznał również za niezasadne roszczenie powodowe Klubu
o zapłatę odszkodowania w kwotach 132.653,84 zł oraz 83.616,48 zł. Za
podstawę prawną rozstrzygnięcia w części dotyczącej powództwa głównego Sąd
Okręgowy przyjął art. 483 § 1 k.c. oraz art. 471 k.c.
W zakresie powództwa wzajemnego Sąd Okręgowy uwzględnił roszczenie Spółki
o zapłatę kwoty 95.722,77 zł z tytułu wynagrodzenia na podstawie art. 647 k.c.,
skoro potrącenie kary umownej z tą kwotą dokonane przez Klub okazało się
niezasadne, o zapłatę kwoty 78.461,29 zł z tytułu kary umownej za odstąpienie od
umowy na podstawie art. 483 § 1 k.c., skoro Spółka uprawniona była do
odstąpienia od umowy ze względu na odstąpienie przez inwestora bezpośredniego
od umowy z inwestorem zastępczym, oraz o zapłatę kwoty 31.776,07 zł z tytułu
utraconych korzyści w zakresie niewykonanych prac na podstawie art. 471 k.c.,
skoro z opinii biegłego wynikało, że gdyby Spółka wykonała całość umówionych
prac, uzyskałaby dochód nie przekraczający tej kwoty.
Powodowy Klub wniósł apelację od wyroku Sądu Okręgowego oddalającego
powództwo główne i uwzględniającego powództwo wzajemne. Sąd Apelacyjny
oddalając apelację Klubu uznał za prawidłowe ustalenia Sądu Okręgowego oraz
uzupełnił je własnymi ustaleniami. Wskazał, że umowa o zastępstwo inwestycyjne
między Klubem a interwenientem ubocznym została zawarta w dniu 12 września
2007 r. Umowa ta została zawarta na okres do dnia 10 grudnia 2007 r. Następnie
strony dwukrotnie przedłużyły jej obowiązywanie odpowiednio do dnia 20 grudnia
2007 r. oraz do 13 czerwca 2008 r. Z kolei w dniu 7 listopada 2007 r. między
Klubem a Spółką została zawarta umowa o wykonanie zadania inwestycyjnego
dotyczącego bliżej określonych obiektów sportowych. Termin rozpoczęcia prac
ustalono na dzień 12 listopada 2007 r., a ich zakończenia - na 45 dzień licząc od
podpisania umowy. Strony ustaliły wynagrodzenie zryczałtowane w kwocie
1.569.255,74 zł netto. W umowie przewidziano także kary umowne, które
7
wykonawca miał zapłacić za zwłokę w oddaniu przedmiotu umowy, za zwłokę w
usunięciu wad stwierdzonych przy odbiorze lub w okresie rękojmi i gwarancji oraz
za odstąpienie od umowy z przyczyn niezawinionych przez zamawiającego.
Natomiast względem zamawiającego przewidziano zapłatę kar umownych za
odstąpienie od umowy z przyczyn niezawinionych przez wykonawcę, a leżących po
stronie zamawiającego oraz za odstąpienie od umowy z powodu opóźnienia w
zapłacie faktur trwającego ponad trzy miesiące. W umowie strony zastrzegły także
możliwość dochodzenia odszkodowania uzupełniającego. Ponadto ustalone
zostały podstawy odstąpienia każdej ze stron od umowy. Oprócz przypadków
określonych w Kodeksie cywilnym, wykonawca mógł odstąpić od umowy, jeśli
zamawiający odmawia odbioru robót zanikających bez uzasadnionych przyczyn,
zwleka z zapłatą faktur przez czas dłuższy niż trzy miesiące lub nie wywiązuje się
ze swoich zobowiązań umownych. Z kolei zamawiający mógł odstąpić od umowy,
gdy zostanie ogłoszona upadłość wykonawcy, gdy wykonawca przerwie
wykonywanie robót i nie realizuje ich przez okres 7 dni, gdy opóźnienie
w wykonawstwie przekracza 14 dni, gdy wykonawca bez uzasadnionych przyczyn
nie rozpoczął robót i nie kontynuuje ich pomimo dodatkowego wezwania, gdy
wykonawca nie wywiązuje się ze swoich zobowiązań umownych, gdy wykonawca
prowadzi roboty w sposób wadliwy lub sprzeczny z umową i pomimo wezwania nie
usunie wad lub ich przyczyn w wyznaczonym terminie.
Sąd Apelacyjny ustalił ponadto, że dwa dni po rozpoczęciu robót wpisem do
dziennika budowy z dniu 14 listopada 2007 r. kierownik budowy M. K. zwrócił się o
uzgodnienie możliwości zastosowania przy wykonaniu podbudowy kruszywa z
recyklingu zamiast kruszywa kamiennego. Wpisem z dnia 19 listopada 2007 r.
projektant J. D. wyraził na to zgodę, pod warunkiem przedstawienia stosownych
certyfikatów i dokumentów dopuszczających kruszywo stosowania w celach
budowalnych. Podobną zgodę wyraził inspektor nadzoru J. S. wpisem z dnia 20
listopada 2007 r.
Następnie Sąd Apelacyjny ustalił, że pismem z dnia 7 stycznia 2008 r. Klub
wstrzymał wykonywanie prac na płycie boiska, podając jako przyczynę wykonanie
drenażu i podbudowy niezgodnie z projektem. Polecił także usunięcie z placu
budowy żużla oraz powiadomił o rezygnacji J. S. z funkcji inspektora nadzoru z
8
dniem 19 grudnia 2007 r. Do dnia 18 stycznia 2008 r. Klub uniemożliwiał także
wjazd na teren budowy.
W piśmie z dnia 9 stycznia 2008 r. interwenient uboczny wezwał Klub do usunięcia
nieprawidłowości w wykonywaniu obowiązków wynikających z umowy
o zastępstwo inwestycyjne. Zaakceptował również zastosowane kruszywo i wyraził
zgodę na rozpoczęcie realizacji robót dodatkowych. Sąd Apelacyjny ustalił, że ze
względów technologicznych i organizacyjnych roboty dodatkowe nie musiały być
wykonywane jednocześnie z pracami objętymi umową.
W piśmie z dnia 14 stycznia 2008 r., powołując się na upływ ważności
gwarancji ubezpieczeniowej należytego wykonania robót, spowodowany
przekroczeniem terminu ich wykonania, Klub zwrócił się do Spółki
o przedstawienie gwarancji do czasu planowanego zakończenia prac.
W odpowiedzi na to Spółka wyraziła gotowość przedstawienia takiej gwarancji,
o ile podpisany zostanie aneks do umowy ustalający termin zakończenia robót
na dzień 30 czerwca 2008 r. Następnie w piśmie z dnia 14 marca 2008 r. Spółka
wezwała Klub do konstruktywnej współpracy, w tym do formalnego uregulowania
robót dodatkowych, warunkujących w jej ocenie prawidłowe wykonanie robót
będących przedmiotem umowy i wyraziła obawy o możliwość kontynuacji
umowy. W przypadku niespełnienia tych warunków Spółka zagroziła
odstąpieniem od umowy z winy Klubu.
W piśmie z dnia 17 marca 2008 r. interwenient uboczny zarzucił Klubowi
dalszy brak współpracy z wykonawcą oraz z przedstawicielami interwenienta
nadzorującymi wykonanie zadania, polegający na wymuszaniu na wykonawcy
robót dodatkowych bez formalnego ich zlecania, narzucaniu własnej interpretacji
dokumentów przetargowych, umów i przepisów prawa, uniemożliwiających
uzgodnienie kwestii spornych, częstych zmian inspektora nadzoru
i dopuszczenie do pełnienia tej funkcji osoby nieumocowanej. W przypadku
niezastosowania się do wezwania interwenient zagroził Klubowi odstąpieniem
od umowy o zastępstwo inwestycyjne.
W dalszej kolejności Sąd Apelacyjny ustalił, że w piśmie z dnia 3 kwietnia
2008 r. interwenient uboczny złożył oświadczenie o odstąpieniu od umowy z dnia
9
12 września 2007 r. o zastępstwo inwestycyjne, powołując się na wykonanie przez
Klub tej umowy w sposób nienależyty i brak poprawy w wykonaniu obowiązków
przez Klub, pomimo dodatkowego wezwania. W uzasadnieniu oświadczenia
interwenient podał, że Klub nie przystąpił do konstruktywnej współpracy
z wykonawcą i przedstawicielami interwenienta nadzorującymi wykonanie zadania,
nie dotrzymał terminów sporządzenia protokołów konieczność w odniesieniu do
robót dodatkowych. W piśmie z dnia 4 kwietnia 2008 r. interwenient powiadomił
Spółkę o swym odstąpieniu od umowy o zastępstwo inwestycyjnej zawartej
z Klubem i oświadczył, że z dniem odstąpienia przejęła obowiązki inwestora
w zakresie określonym umową z dnia 7 listopada 2007 r. o realizację zadania
inwestycyjnego.
W kolejnym piśmie z dnia 7 kwietnia 2008 r. pozwana Spółka, powołując się
na odstąpienie interwenienta od umowy o zastępstwo inwestycyjne, poinformowała
Klub o wstrzymaniu robót do czasu uzgodnienia z inwestorem bezpośrednim
kwestii niezbędnych do zakończenia prac budowlanych. Następnie w odpowiedzi
na wezwanie Klubu do kontynuowania robót, w piśmie z dnia 10 kwietnia 2008 r.
Spółka zażądała przedstawienia gwarancji zapłaty za wykonane roboty i roboty
dodatkowe w terminie 7 dni, powołując się na art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 9 lipca
2003 r. o gwarancji zapłaty za roboty budowlane (Dz. U. Nr 180, poz. 1758 ze zm. -
dalej jako u.g.z.), uzasadniając swe żądanie skomplikowanym stanem prawnym.
Żądanie to Spółka ponowiła w piśmie z dnia 14 kwietnia 2008 r.
Ostatecznie w piśmie z dnia 12 maja 2008 r. Spółka złożyła oświadczenie
o odstąpieniu od umowy z dnia 7 listopada 2007 r. o realizację zadania
inwestycyjnego w zakresie niewykonanym do dnia złożenia tego oświadczenia,
powołując się na niewykonanie przez Klub zobowiązania przedłożenia gwarancji
zapłaty za wykonane roboty budowlane i roboty dodatkowe, wynikającego z art. 4
ust. 1 wspomnianej ustawy z dnia 9 lipca 2003 r., oraz na notoryczną odmowę
współdziałania. Jako podstawę odstąpienia Spółka wskazała niewywiązywanie się
przez Klub z zobowiązań umownych oraz art. 491 § 1 i 2 Kodeksu cywilnego.
Nie uznając skuteczności oświadczenia o odstąpieniu złożonego przez
Spółkę, w dniu 16 maja 2008 r. Klub złożył oświadczenie od odstąpieniu od tej
10
umowy, powołując się na przerwanie robót i ich nierealizowanie przez okres 7 dni,
opóźnienie w wykonawstwie przekraczające 14 dni, niewywiązywanie się
wykonawcy z zobowiązań umownych, prowadzenie robót w sposób wadliwy lub
sprzeczny z umową i nieusunięciu wad w wyznaczonym terminie pomimo
wezwania, oraz na brak współpracy wykonawcy z zamawiającym.
W ramach oceny prawnej powyższych ustaleń Sąd Apelacyjny przyjął, że Klub,
działając jako inwestor zastępczy, zawarł umowę o realizację inwestycji w swoim
imieniu i dlatego do niego należy dochodzenie roszczeń wynikłych z niewykonania
lub nienależytego wykonania umowy o realizację inwestycji. Podstawę do tego
stanowi umocowanie zawarte w umowie o zastępstwo inwestycyjne. Jednak
sytuacja ta uległa zmianie, gdy doszło do odstąpienia od umowy o zastępstwo
inwestycyjne. Sąd Apelacyjny podkreślił, że bez względu na to, czy doszło do
skutecznego odstąpienia, czy też wypowiedzenia umowy o zastępstwo
inwestycyjne, dla rozstrzygnięcia niniejszej sprawy znaczenie ma jedynie to,
że stosunek prawny między interwenientem a Klubem ustał w następstwie
oświadczenia złożonego w dniu 3 kwietnia 2008 r.
W sytuacji, gdy interwenient uboczny jako inwestor bezpośredni odstąpił od
umowy zawartej Klubem jako inwestorem zastępczym i powiadomił o tym fakcie
Spółkę, zaznaczając, że przejął wszystkie funkcje inwestorskie, w ocenie Sądu
Apelacyjnego obawy Spółki związane z możliwością wywiązania się przez Klub
z obowiązku zapłaty wynagrodzenia znajdowały usprawiedliwienie. Nie mogło to
pozostać bez wpływu na wykonanie umowy o realizację inwestycji, tym bardziej,
że wyłącznie interwenient finansował inwestycję. Wstrzymanie robót i żądanie
przedstawienia przez Klub gwarancji zapłaty wykonane roboty na podstawie art. 4
ust. 1 u.g.z. należało uznać za uzasadnione.
Przywołując art. 5 ust. 3 u.g.z., w myśl którego brak wystarczającej
gwarancji zapłaty stanowił przeszkodę w wykonaniu robót z przyczyn dotyczących
zamawiającego, Sąd Apelacyjny podkreślił, że Spółka dwukrotnie wzywała Klub do
przedstawienia gwarancji ze względu na zaistniały stan prawny, stąd złożone przez
nią w piśmie z dnia 12 maja 2008 r. oświadczenie o odstąpieniu od umowy z dnia
7 listopada 2007 r. należy ocenić jako skuteczne w świetle art. 491 § 1 i 2 k.c.
11
W dalszej kolejności Sąd Apelacyjny podzielił ocenę Sądu Okręgowego co
do braku zasadności roszczeń Klubu z tytułu kar umownych za opóźnienie.
Ustalone w sprawie okoliczności nie stanowiły podstaw do przyjęcia, że Spółka
ponosi odpowiedzialność za nienależyte wykonanie umowy polegające na
opóźnieniu w wykonaniu zadania inwestycyjnego. Sąd Apelacyjny podzielił także
ocenę Sądu Okręgowego co do niezasadności dochodzonych przez Klub roszczeń
odszkodowawczych.
Sąd Apelacyjny podzielił również ocenę Sądu Okręgowego o zasadności roszczeń
Spółki objętych powództwem wzajemnym. Roszczenie o zapłatę wynagrodzenia
nie było kwestionowane i należało je uwzględnić, skoro niezasadne okazało się
dokonane przez Klub potrącenie z tym wynagrodzeniem kary umownej za
opóźnienie. Na przeszkodzie do jego uwzględnienia nie stało odstąpienie Spółki od
umowy, ponieważ dotyczyły jedynie niewykonanej części umowy. Zasadne
uwzględniono też roszczenie Spółki o zapłatę kary umownej za odstąpienie od
umowy, biorąc pod uwagę, że do odstąpienia doszło z przyczyn leżących po
stronie Klubu. Interwenient odstąpił bowiem od umowy zawartej z Klubem, wobec
czego zaistniała obawa o dalsze finansowanie inwestycji, a Klub nie przedstawił
wspomnianej gwarancji zapłaty na żądnie Spółki. Trafnie w ocenie Sądu
Apelacyjnego uwzględniono także roszczenie Spółki z tytułu utraconych korzyści
w zakresie niewykonanych prac, skoro na Klubie spoczywa odpowiedzialność za
szkodę polegającą na utracie przez Spółkę zysku, jaki osiągnęłaby, gdyby do
odstąpienia od umowy nie doszło i pozostałe do wykonania roboty zostałyby
wykonane.
Powodowy Uczniowski Klub Sportowy „W." z siedzibą w K. wniósł skargę
kasacyjną od wyroku Sądu drugiej instancji oddalającego apelację skierowaną do
wyroku oddalającego powództwo główne oraz uwzględniającego powództwo
wzajemne. W ramach skargi kasacyjnej odnoszącej się do ostatecznie
uwzględnionego powództwa wzajemnego powodowy Klub zarzucił naruszenie
zarówno przepisów postępowania jak i przepisów prawa materialnego. Pierwszą
podstawę skargi kasacyjnej (art. 398 3
§ 1 pkt 2 k.p.c.) wypełnił zarzut naruszenia
art. 233 § 1 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c. przez przekroczenie zasady
swobodnej oceny dowodów. Ponadto na podstawie określonej w art. 3983
§ 1 pkt 1
12
k.p.c. skarżący Klub zarzucił naruszenie art. 471 k.c. przez niewłaściwe
zastosowanie, art. 491 § 1 i 2 k.c. przez błędną wykładnię oraz art. 484 § 1 k.c.
przez jego niezastosowania i przyjęcie, że wykonawca jest uprawniony do
równoczesnego dochodzenia kary umownej i odszkodowania.
Na tych podstawach powodowy Klub wniósł o uchylenie zaskarżonego
wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
I. Zmiana sposobu prowadzenia postępowania upadłościowego wobec
spółki U., do której doszło na etapie postępowania kasacyjnego ma bezpośredni
wpływ na dalszy tok tego postępowania. Z treści art. 398 12
k.p.c. wynika,
że w postępowaniu przed Sądem Najwyższym aktualne jest zawieszenie
postępowania w wypadkach określonych w art. 173 - 175 1
k.p.c., a zatem także
w wypadku określonym w art. 174 § 1 pkt 4 k.p.c., gdy ogłoszono upadłość
obejmującą likwidację majątku strony. Wprawdzie początkowo została ogłoszona
upadłość spółki Unipol z opcją zawarcia układu, to jednak w dalszym toku
postępowania upadłościowego postanowieniem Sądu Rejonowego z dnia 16 maja
2012 r. opcja ta zastała zmieniona na upadłość obejmującą likwidację majątku. Na
równi z ogłoszeniem upadłości likwidacyjnej (art. 91 u.p.n.) należy traktować
wydanie postanowienia o zmianie sposobu prowadzenia postępowania
upadłościowego z możliwością zawarcia układu na postępowanie obejmujące
likwidację majątku dłużnika.
Z tych względów w obecnym stanie sprawy skarga kasacyjna powodowego
Klubu (pozwanego wzajemnie) podlega rozpoznaniu w odniesieniu do orzeczenia
Sądu drugiej instancji jedynie co do oddalenie apelacji powoda (pozwanego
wzajemnie) w zakresie uwzględnionego powództwa wzajemnego syndyka masy
upadłości spółki U., który stosownie do treści art. 174 § 3 k.p.c., złożył
oświadczenie o wstąpieniu do postępowania.
II. Oceniając w tych ramach zarzucane naruszenie art. 233 § 1 w zw. z art.
391 § 1 k.p.c. trzeba podnieść, że treść oraz konstrukcja art. 3983
k.p.c. wskazują,
iż choć generalnie dopuszczalne jest oparcie skargi kasacyjnej na podstawie
naruszenia przepisów postępowania, to jednak z wyłączeniem zarzutów
13
dotyczących ustalenia faktów lub oceny dowodów, choćby naruszenie odnośnych
przepisów mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy. Wobec tego
niedopuszczalne jest oparcie skargi kasacyjnej na podstawie, którą wypełniają
takie właśnie zarzuty. W art. 3983
§ 3 k.p.c. wprawdzie nie wskazuje się expressis
verbis konkretnych przepisów, których naruszenie, w związku z ustalaniem faktów
i przeprowadzaniem oceny dowodów, nie może być przedmiotem zarzutów
wypełniających drugą podstawę kasacyjną, nie ulega jednak wątpliwości,
że obejmuje on art. 233 k.p.c., albowiem właśnie ten przepis określa kryteria
oceny wiarygodności i mocy dowodów (wyroki Sądu Najwyższego: z dnia
19 października 2010 r., II PK 96/10, niepubl., z dnia 24 listopada 2010 r., I UK
128/10, niepubl., czy też z dnia 24 listopada 2010 r., I PK 107/10, niepubl.).
Dlatego podnoszony w skardze kasacyjnej zarzut naruszenia art. 233 k.p.c. nie
może być rozpatrywany przez Sąd Najwyższy.
Wobec bezzasadności tego zarzutu podniesionego w ramach kasacyjnej
podstawy naruszenia przepisów postępowania i konsekwencji tego wobec
związania Sądu Najwyższego ustaleniami Sądu drugiej instancji (art. 39813
§ 3
k.p.c.) odnośnie do okoliczności, które doprowadziły do przekroczenia terminu
wykonania robót budowlanych, należy podzielić stanowisko Sądu drugiej instancji,
iż brak było podstaw do uznania, że pozwana spółka ponosi odpowiedzialność za
opóźnienie w realizacji inwestycji, a wobec tego powodowemu Klubowi nie
przysługiwała wierzytelność z tytułu kary umownej za opisane opóźnienie, która
nadawałaby się do potrącenia z wierzytelnością pozwanego wykonawcy z tytułu
należnego mu na podstawie art. 647 k.c. wynagrodzenia za wykonane prace, które
zostało zatrzymane przez inwestora zastępczego. Ponieważ powodowy Klub poza
potrąceniem własnej wierzytelności oraz zgłoszeniem roszczeń w ramach
powództwa głównego nie kwestionował przysługującej wykonawcy zatrzymanej
części jego należnego wynagrodzenia, Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c. oddalił skargę kasacyjną pozwanego wzajemnie Klubu w tej części.
III. W pozostałej części wyrok Sądu drugiej instancji oddalający apelację
powodowego Klubu skierowaną do uwzględnionego powództwa wzajemnego
podlega uchyleniu, a sprawa w tym zakresie zostaje przekazana do ponownego
rozpoznania Sądowi drugiej instancji.
14
Odstąpienie od umowy, uregulowane między innymi w art. 394 § 1, 395, 491,
492, 636 § 1, 640, 649 § 1 k.c., oznacza jednostronne oświadczenie woli strony
zobowiązanej, na mocy którego dochodzi do rozwiązania umowy (zob. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 25 stycznia 2007 r., V CSK 411/06, niepubl.). W ten sposób
strona umowy wykonując prawno kształtujące uprawnienie doprowadza do ustania
stosunku prawnego, pomimo że co do zasady powinien on mieć charakter trwały,
a ewentualna zmiana treści stosunku prawnego albo jego zniesienie może
nastąpić tylko za zgodą obu stron tego stosunku. Do skutecznego wykonania
uprawnienia dochodzi jedynie wtedy, gdy strona odstępująca od umowy zachowała
termin do jego dokonania, a ponadto wystąpiły okoliczności uzasadniające, według
przepisów prawa materialnego lub treści stosunku prawnego, wykonanie tego
uprawnienia. Dlatego niezbędnym elementem oświadczenia woli stanowiącego
wykonanie uprawnienia kształtującego powinno być wskazanie okoliczności, które
usprawiedliwiały odstąpienie od umowy. Jedynie w wyjątkowych przypadkach brak
wskazania tych okoliczności nie będzie powodował nieskuteczności odstąpienia od
umowy, gdy z okoliczności poprzedzających (np. z prowadzonej przez strony
korespondencji) albo towarzyszących wykonaniu uprawnienia prawno
kształtującego będzie wynikała jednoznaczna podstawa faktyczna stanowiąca
przyczynę wykonania przez stronę tego uprawnienia (tak Sąd Najwyższy w wyroku
z dnia 1 kwietnia 2011 r., III CSK 220/10, niepubl.).
Powyższe wyjaśnienia są istotne, albowiem pozwana spółka, poza
żądaniem zasądzenia świadczenia tytułem wynagrodzenia za wykonane roboty,
swoje roszczenia objęte powództwem wzajemnym wywodzi ze skutecznego
odstąpienia od umowy.
Według ustaleń Sądu pierwszej instancji, które podzielił Sąd Apelacyjny,
pozwana spółka U. jako przyczynę odstąpienia od umowy o roboty budowlane
dokonanego na piśmie z dnia 12 maja 2008 r. podała nieprzedstawienie gwarancji
zapłaty i brak współpracy oraz jednocześnie jako podstawę prawną odstąpienia
wskazała art. 491 k.c.. Ustalając i oceniając te same okoliczności i zasądzając od
pozwanego wzajemnie kwotę 78.461,29 złotych tytułem kary umownej za
odstąpienie od umowy oraz kwotę 31.776,07 złotych tytułem utraconych korzyści
w zakresie prac niewykonanych, Sąd Apelacyjny wskazał, że do odstąpienia od
15
umowy doszło z przyczyn leżących po stronie powodowego Klubu. Sąd drugiej
instancji wymienił wskazane w § 24 umowy stron przypadki uprawniające do
odstąpienia od umowy. Podniósł, że spółka U. miała prawo żądać od inwestora
zastępczego nie tylko stosowania się do zobowiązań umownych i realizacji zasady
współdziałania, ale także domagać się gwarancji zapłaty. Skoro powodowy klub nie
reagował na żądania wykonawcy, był on według sądu uprawniony do
wypowiedzenia umowy.
Przytoczone ustalenia faktyczne i brak jednoznacznego wskazania
rzeczywistej przyczyny uprawniającej pozwaną spółkę U. do odstąpienia od umowy
nie pozwala w postępowaniu kasacyjnym na dokonanie oceny, czy doszło do
zarzucanego naruszenia art. 491 § 1 i 2 k.c., jak również, czy były inne,
uzasadnione podstawy do odstąpienia od umowy o roboty budowlane przez
wykonawcę.
Niezbędną przesłanką umownego zastrzeżenia prawa odstąpienia od
umowy jest określenie terminu, którym strony mogą z tego prawa skorzystać.
Z kolei do skutecznego wykonania ustawowego uprawnienia do odstąpienia od
umowy przewidzianego w art. 491 § 1 i 2 k.c. konieczne jest wyznaczenie drugiej
stronie dodatkowego terminu do wykonania zobowiązania z umowy wzajemnej
z jednoczesnym zagrożeniem odstąpienia od umowy w razie bezskutecznego
upływu wyznaczonego terminu. Tak jak nieważne jest (art. 58 § 1 i 3 k.c.)
zastrzeżenie umownego prawa odstąpienia nieograniczone żadnym terminem
(zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 grudnia 2010 r., V CSK 177/2010,
niepubl.), tak również nieskuteczne będzie wykonanie ustawowego prawa
odstąpienia od umowy na podstawie art. 491 k.c., które nie zostało poprzedzone
wyznaczeniem odpowiedniego terminu do wykonania zobowiązania z zagrożeniem
wykonania prawa do odstąpienia. Skuteczne odstąpienie od umowy wzajemnej
uregulowane w art. 491 k.c. wymaga od wierzyciela dokonania dwóch oddzielnych
czynności. Pierwszą jest wyznaczenie odpowiedniego terminu do wykonania
zobowiązania z zagrożeniem odstąpienia. Drugą czynnością jest złożenie samego
oświadczenia woli o odstąpieniu od umowy (zob. wyroki Sądu Najwyższego z dnia
25 czerwca 2000 r., II CKN 287/00, niepubl.; z dnia 29 czerwca 2004 r., II CK
398/03, niepubl.).
16
Jednocześnie trzeba mieć na względzie, że zwłoka w wykonaniu
zobowiązania z umowy wzajemnej o której mowa w art. 491 § 1 i 2 k.c. odnosi się
zarówno do zobowiązań określonych w umowie stron jak również do zobowiązań
określonych w przepisach, które mają zastosowanie do umowy łączącej strony.
Oznacza to, że w stanie prawnym w jakim była zawarta umowa i w jakim była
wykonywana, do skutecznego odstąpienia od umowy ze względu na zwłokę
w udzieleniu przez zamawiającego wystarczającej gwarancji zapłaty niezbędne
było uprzednie wyznaczenie odpowiedniego, dodatkowego terminu do wykonania
tego zobowiązania z zagrożeniem, iż w razie bezskutecznego upływu
wyznaczonego terminu wykonawca będzie uprawniony do odstąpienia od umowy.
Pomimo przyjęcia przez Sąd drugiej instancji art. 491 § 1 i 2 k.c. jako
podstawy skutecznego odstąpienia od umowy przez wykonawcę, brak jest
niezbędnych ustaleń tym zakresie, które pozwalałyby ocenić, czy zostały spełnione
wszystkie wymienione w tych przepisach przesłanki odstąpienia od umowy.
Wniosek ten jest aktualny także w odniesieniu do uznanej na podstawie art.
491 k.c. przez Sąd pierwszej instancji i aprobowanej przez Sąd Apelacyjny
przyczyny odstąpienia od umowy, związanej z brakiem przedstawienia przez
inwestora gwarancji zapłaty. Także i w tym przypadku, wobec zastosowania art.
491 k.c., przed złożeniem oświadczenia woli o odstąpieniu od umowy, niezbędne
było uprzednie wyznaczenie inwestorowi odpowiedniego terminu do przedstawienia
gwarancji zapłaty z zagrożeniem odstąpienia od umowy w razie bezskutecznego
upływu tego terminu. W stanie prawnym obowiązującym w chwili podjętych przez
strony czynności zmierzających do zniesienia łączącego ich stosunku prawnego
brak było ustawowej podstawy do bezpośredniego odstąpienia od umowy w razie
nieuzyskania przez wykonawcę żądanej gwarancji zapłaty. Dotyczący tej kwestii
art. 5 ust. 1 i 2 u.g.z. utracił moc obowiązującą z dniem 30 czerwca 2007 r.
na skutek wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 27 listopada 2006 r. (sygn. akt
K 47/04, OTK-A 2006/10/153). Warto jedynie zwrócić uwagę, że niezbędną
przesłanką odstąpienia wykonawcy od umowy o roboty budowlane na podstawie
art. 5 ust. 2 u.g.z. było skuteczne wykonanie przez niego uprawnienia
wynikającego z art. 5 ust. 1 tej ustawy (zob. też wyrok Sądu Najwyższego z dnia
29 listopada 2006 r., II CSK 254/06, OSNC- ZD 2008/1/10, Biul. SN 2007/2/13).
17
Dopiero art. 6494
§ 1, wprowadzony do Kodeksu cywilnego z dniem 16 kwietnia
2010 r., który ma zastosowanie do umów o roboty budowlane zawartych po tym
dniu (art. 1 pkt 2, 2 ustawy z dnia 8 stycznia 2010 r. o zmianie ustawy - Kodeks
cywilny Dz. U. Nr 40, poz. 222 ), dopuścił możliwość odstąpienia od umowy, jeżeli
wykonawca nie uzyska żądanej zapłaty w wyznaczonym przez siebie terminie, nie
krótszym niż 45 dni.
Podobny zarzut, braku odpowiednich ustaleń, można postawić w związku
z ewentualnym rozważeniem możliwości zastosowania w sprawie art. 492 k.c.,
który, w razie zwłoki jednej strony, zastrzega drugiej stronie prawo bezzwłocznego
odstąpienia od umowy, bez wyznaczania dodatkowego terminu do wykonania
zobowiązania, jeżeli uprawnienie do odstąpienia zostało zastrzeżone w umowie na
wypadek niewykonania zobowiązania w terminie ściśle określonym (tzw. klauzula
lex commissoria), jak również wtedy, gdy wykonanie zobowiązania przez jedną ze
stron po terminie nie ma dla drugiej znaczenia ze względu na właściwości
zobowiązania albo ze względu na niemożliwość osiągnięcia przez tę stronę
zamierzonego celu umowy (por. wyroki Sądu Najwyższego z 5 czerwca 2002 r.,
sygn. akt II CKN 701/00, OSP 2003, nr 10, poz. 124; z dnia 6 maja 2004 r., sygn.
akt II CK 261/03, niepubl.; z dnia 5 października 2006 r., sygn. akt IV CSK 157/06,
OSNC 2007, nr 7-8, poz. 114). W obu stanach faktycznych odstąpienie od umowy
uzależnione jest od zwłoki drugiej strony w wykonaniu zobowiązania z umowy
wzajemnej, a zatem dotyczy to takich przypadków, gdy niewykonanie zobowiązania
jest następstwem okoliczności, za które strona ta ponosi odpowiedzialność.
Strona, którą odstępuje od umowy wzajemnej, obowiązana jest zwrócić
drugiej stronie wszystko, co otrzymała od niej na mocy umowy, może żądać nie
tylko zwrotu tego, co świadczyła, lecz również naprawienia szkody wynikłej
z niewykonania zobowiązania (art. 494 k.c.). Do tej odpowiedzialności stosuje się
art. 471 k.c. Dłużnik zobowiązany jest do naprawienia szkody
wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, chyba
że niewykonanie lub nienależyte wykonanie jest następstwem okoliczności,
za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi. Odpowiedzialność kontraktowa
oparta jest na winie dłużnika i to winie domniemanej (zob. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 12 maja 2005 r., III CSK 586/04, niepubl.). Zakres obowiązku
18
odszkodowawczego określa art. 361 § 2 k.c. i obejmuje on straty, które
poszkodowany poniósł oraz korzyści, które mógłby osiągnąć, gdyby mu szkody nie
wyrządzono. Wprawdzie na skutek odstąpienia od umowy wykonawca zostaje
zwolniony od dalszego wykonywania robót budowlanych ale nie oznacza to, że nie
podlega rekompensacie szkoda z tytułu utraconych korzyści, jakie ten wykonawca
osiągnąłby, gdyby umowa została w całości wykonana. Jednocześnie wymaga
podkreślenia, iż inny charakter ma roszczenie określone w art. 6494
§ 3 k.c.
a wcześniej w art. 5 ust. 3 u.g.z. (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
15 listopada 1990 r., II CR 184/90. Pr. Gosp. 1993, z. 3, s. 20).
Dlatego co do zasady, przy spełnieniu przesłanek określonych w art. 471
k.c., rozważań, nie można wykluczyć poniesienia przez wykonawcę szkody
w związku z odstąpieniem przez niego od umowy o roboty budowlane z przyczyn
leżących po stronie inwestora.
Słusznie natomiast podnosi się w skardze kasacyjnej, że ewentualne
zasądzenie odszkodowania z tego tytułu na rzecz spółki U. narusza art. 484 § 1
k.c. albowiem w braku odmiennych postanowień umownych niedopuszczalne jest
żądanie odszkodowania przenoszącego wysokość zastrzeżonej kary umownej.
Jednocześnie trafnie wskazuje się w uzasadnieniu tego zarzutu, że w umowie stron
brak jest stosownego zastrzeżenia uprawniającego wykonawcę do dochodzenia
odszkodowania uzupełniającego.
IV. Z tych wszystkich względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1
k.p.c. uchylił zaskarżony wyrok w części oddalającej apelację powodowego Klubu
od wyroku Sądu pierwszej instancji uwzględniającego powództwo o zapłatę kary
umownej z tytułu odstąpienia od umowy (78.461,29 złotych z odsetkami
ustawowymi) oraz z tytułu odszkodowania (31.776,07 złotych z odsetkami
ustawowymi) i w tym zakresie przekazał sprawę Sądowi drugiej instancji do
ponownego rozpoznania.
Jak wynika z wcześniejszych rozważań, w związku z zawieszeniem z dniem
16 maja 2012 r. postępowania kasacyjnego (postanowienie Sądu Najwyższego
z dnia 9 stycznia 2013 r.) pozostaje do rozpoznania skarga kasacyjna
powodowego Uczniowskiego Klubu Sportowego „W." skierowana do wyroku Sądu
19
Apelacyjnego z dnia 17 października 2011 r. oddalającego apelację powoda od
wyroku Sądu pierwszej instancji oddalającego powództwo główne.
es