Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 571/12
POSTANOWIENIE
Dnia 24 kwietnia 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Mirosława Wysocka (przewodniczący)
SSN Anna Kozłowska
SSN Maria Szulc (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku R. N.
przy uczestnictwie Gminy Miasta M., R. M.-N., S. N., Z. S., S. S. i B. J.
o ustanowienie służebności drogi koniecznej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 24 kwietnia 2013 r.,
dwóch skarg kasacyjnych wnioskodawcy i uczestników postępowania
R. M.-N. i S. N.
od postanowienia Sądu Okręgowego w O.
z dnia 17 lipca 2012 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i sprawę przekazuje Sądowi
Okręgowemu w O. do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia
o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Okręgowy w O. zmienił postanowienie Sądu
Rejonowego w P. ustalające na nieruchomości Gminy Miasta M. oznaczonej jako
działka nr 5/2 służebność drogi koniecznej na rzecz każdoczesnego właściciela
nieruchomości oznaczonej jako działka nr 5/1 w ten sposób, że wniosek oddalił.
Sąd drugiej instancji ustalił, że decyzją z dnia 16 kwietnia 2009 r. Burmistrz
Miasta M. zatwierdził projekt podziału nieruchomości oznaczonej nr 71, stanowiącej
własność Reginy M. – N. i S. N. /rodziców wnioskodawcy /, na działki o numerach
71/1 i 71/2 pod warunkiem, że przy zbywaniu działki nr 71/2 na rzecz jej
każdoczesnego właściciela zostanie ustanowiona służebność gruntowa polegająca
na prawie przechodu i przejazdu przez działkę 71/1. Wnioskodawca nabył prawo
własności działek nr 5/1 i 71/2 na podstawie umowy darowizny z dnia 26 maja 2009
r., którą to umową została ustanowiona na czas nieograniczony powyższa
służebność gruntowa. Gmina Miasto M. jest właścicielem działki nr 5/2, która
stanowiła drogę wewnętrzną ogólnodostępną. W dniu 28 maja 2009 r. Rada
Miejska w M. podjęła uchwałę wyrażającą zgodę na sprzedaż, w trybie przetargu,
działek nr 6/6 i 5/2, w związku z czym wnioskodawca został poinformowany o
utracie przez działkę nr 5/2 charakteru drogi. Na wniosek małżonków N.
wnioskodawca złożył w dniu 14 grudnia 2010 r. oświadczenie o zrzeczeniu się
służebności, która została wykreślona z księgi wieczystej. Działka nr 5/2 w
ewidencji gruntów jest oznaczona jako droga stanowiąca dojazd do sąsiednich
nieruchomości nr 3/2, 6/4, 6/2, 6/5 i 5/1, a nadto jest wykorzystywana w celu
dojazdu do działki nr 309, na której jest budowany supermarket. Ma kształt
charakterystyczny dla drogi, utwardzoną powierzchnię i przebiegają przez nią sieci
infrastruktury technicznej. Działka nr 71/1 o powierzchni 4344 m 2
jest zabudowana
dwoma budynkami pensjonatowymi, małym budynkiem letniskowym i infrastrukturą
ogrodową, a nadto przebiega przez nią miejska sieć wodociągowa, kanalizacji
sanitarnej i gazowa. Działka nr 5/1 ma powierzchnię 195 m2
i stanowi zaplecze
budowy domu jednorodzinnego wnioskodawcy na działce nr 71/2. Biegły ustalił
przebieg drogi koniecznej przez działkę nr 5/2 i wskazał, że nie jest możliwe jej
przeprowadzenie przez działkę nr 71/1, bo nie spełniałaby wymaganych prawem
parametrów bez naruszenia istniejących elementów zagospodarowania terenu,
3
konieczna byłaby zgoda Zarządu Dróg Wojewódzkich na urządzenie drugiego
zjazdu z ulicy oraz przebudowa istniejących budynków i duże nakłady finansowe na
przebudowę i zabezpieczenie podziemnych sieci uzbrojenia terenu. Pismem z dnia
22 sierpnia 2011 r. Zarząd Dróg Wojewódzkich odmówił wyrażenia zgody na
urządzenie drugiego zjazdu, bowiem proponowana lokalizacja przebiega przez
zatoczkę autobusową. W toku postępowania apelacyjnego materiał dowodowy
został uzupełniony o dokumenty znajdujące się w aktach postępowania
administracyjnego oraz zeznania św. M. wykonującego projekt podziału
nieruchomości.
Sąd Okręgowy nie podzielił stanowiska Sądu Rejonowego, iż ustanowienie
drogi koniecznej dla działki nr 5/1 przez działkę nr 5/2 spełnia przesłanki określone
w art. 145 k.c. Wskazał, że zgodnie z art. 99 i 93 ust. 3 ustawy o gospodarce
nieruchomościami, warunkiem podziału nieruchomości jest istnienie dostępu do
drogi publicznej, a w jego braku ustanowienie służebności gruntowej. Obowiązek
spełnienia warunku aktualizuje się w momencie zbycia wydzielonej działki na rzecz
innej osoby. Organ orzekający o podziale ocenia spełnienie ustawowego wymogu
istnienia faktycznych możliwości zapewnienia dostępu do drogi publicznej, a zatem
zanim doszło do zbycia wydzielonych działek ustanowienie służebności musiało
być co najmniej możliwe do wykonania i wnioskujący musieli się na to godzić.
W ocenie Sądu drugiej instancji oświadczenie o ustanowieniu drogi koniecznej
złożone w akcie notarialnym darowizny działek nr 71/2 i 5/1 jest oświadczeniem
pozornym i w świetle art. 83 § 1 k.c. nieważnym, bowiem małżonkowie N.w istocie
nie dopuszczali faktycznego wykonywania służebności na rzecz wydzielonych
nieruchomości kosztem nieruchomości nr 71/1. Powoływane przez nich
okoliczności przeczące możliwości ustanowienia służebności świadczą, że w chwili
składania wniosku o wydzielenie mieli świadomość, iż faktyczna sytuacja
nieruchomości uniemożliwia ustanowienie służebności gruntowej i świadomość tę
miał także wnioskodawca. Wskazując na treść art. 58 § 3 k.c., art. 93 ust. 3 i 99
u.g.n. oraz stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone w uchwale z dnia 4 czerwca
2009 r., III CZP 34/09 Sąd Okręgowy stwierdził, że czynność prawna polegająca
na darowiźnie nieruchomości objętej wnioskiem o podział bez spełnienia warunku
ustanowienia służebności jest nieważna, a w konsekwencji wnioskodawca, jako
4
osoba, która nie nabyła ważnie nieruchomości stanowiącej działki nr 71/2 i 5/1 nie
posiada legitymacji do wystąpienia z wnioskiem o ustanowienie służebności drogi
koniecznej.
W skardze kasacyjnej opartej na drugiej podstawie kasacyjnej (art. 3983
§ 1
pkt 2 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.) wnioskodawca wniósł o uchylenie
zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu w O. do
ponownego rozpoznania. Zarzucił naruszenie: - art. 382 k.p.c. w zw. z art. 3 ust. 1
ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. ustawy o księgach wieczystych i hipotece przez
bezzasadne obalenie domniemania płynącego z treści księgi wieczystej 33768/2 o
przysługującym mu prawie własności działki nr 5/1; - art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art.
391 § 1 k.p.c. poprzez brak uzasadnienia podstawy orzeczenia, wskazania faktów i
dowodów, na których oparł się przyjmując własną odmienną, niż Sąd pierwszej
instancji ocenę materiału dowodowego; - art. 510 § 2 k.p.c. w zw. z art. 626 § 1
k.p.c. przez brak wezwania do udziału w sprawie właścicieli wszystkich
nieruchomości, które zamykają wnioskodawcy dostęp do drogi publicznej.
Uczestnicy postępowania Regina M. – N. i S. N. skargę kasacyjną oparli na
obu podstawach kasacyjnych (art. 398 § 1 pkt 1 i 2 k.p.c.) i zarzucili naruszenie
prawa materialnego poprzez błędne zastosowanie art. 58 § 3 k.c. w zw. z art. 99 i
93 ust. 3 ustawy o gospodarce nieruchomościami do oceny ważności umów w
sytuacji, gdy warunek ustanowienia służebności gruntowej wynikał z błędnej decyzji
Burmistrza Miasta M. o podziale nieruchomości oraz naruszenie przepisów
postępowania – art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. polegające na
przyjęciu innych ustaleń w stosunku do tych, na których się oparł Sąd pierwszej
instancji bez jednoczesnego pełnego uzasadnienia podstawy faktycznej. Wnieśli o
uchylenie zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu
do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skuteczny zarzut naruszenia przepisów postępowania musi zmierzać do
wykazania, że naruszenie to miało istotny wpływ na wynik sprawy. Wnioskodawca
wskazuje, że Sąd Okręgowy z urzędu nie wezwał do udziału w sprawie wszystkich
właścicieli nieruchomości zamykających wnioskodawcy dostęp do drogi publicznej,
co w jego ocenie uzasadnia naruszenie art. 510 § 2 k.p.c. w zw. z art. 626 § 1 k.p.c.
5
Nie wykazuje natomiast, jaki wpływ miało to uchybienie na wynik sprawy,
a zwłaszcza, czy i w jaki sposób służebność drogi koniecznej mogłaby być
ustanowiona na innej nieruchomości. Ponadto Sąd Okręgowy nie mógł naruszyć
wskazanych przepisów skoro wniosek oddalił uznając, że wnioskodawca nie
posiada legitymacji czynnej, czego konsekwencją było odstąpienie od rozważania
przesłanek ustanowienia służebności drogi koniecznej w świetle art. 145 k.c.
Zasadne są natomiast zarzuty naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391
§ 1 k.p.c. i art. 382 k.p.c. w zw. z art. 3 ust. 1 u.k.w.h.
Stosownie do art. 328 § 2 k.p.c., uzasadnienie wyroku powinno zawierać
wskazanie podstawy faktycznej rozstrzygnięcia, a mianowicie ustalenie faktów,
które sąd uznał za udowodnione, dowodów, na których się oparł i przyczyn, dla
których innym dowodom odmówił wiarygodności i mocy dowodowej, oraz
wyjaśnienie podstawy prawnej wyroku z przytoczeniem przepisów prawa.
W związku z art. 391 § 1 k.p.c. przepis ten ma odpowiednie zastosowanie
w postępowaniu apelacyjnym. Odpowiednie stosowanie art. 328 § 2 k.p.c. do
uzasadnienia orzeczenia sądu drugiej instancji oznacza, że uzasadnienie to nie
musi zawierać wszystkich elementów uzasadnienia wyroku sądu pierwszej instancji
ale sąd odwoławczy obowiązany jest zamieścić w uzasadnieniu takie elementy,
które ze względu na treść apelacji i zakres rozpoznania, są potrzebne do
rozstrzygnięcia sprawy. Jeżeli sąd odwoławczy dokonuje odmiennej, niż sąd
pierwszej instancji oceny prawnej, obowiązany jest wskazać ustalenia faktyczne
stanowiące jej podstawę. Dokonanie ustaleń własnych innych, niż stanowiące
podstawę zaskarżonego orzeczenia, wymaga wszechstronnego rozważenia
dowodów, dokonania ich oceny oraz wskazania faktów stanowiących podstawę
ustaleń (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 9 grudnia 2009 r., II PK 151/09,
z dnia 6 lipca 2011 r., I CSK 67/11, nie publ. oraz orzecznictwo przytoczone w jego
uzasadnieniu). Podstawę rozstrzygnięcia Sądu Okręgowego stanowiło ustalenie, że
złożenie oświadczenia woli o ustanowieniu służebności drogi koniecznej było
pozorne. Pozorność oświadczenia woli jest okolicznością faktyczną, a zatem skoro
ten fragment podstawy rozstrzygnięcia został po raz pierwszy ustalony
w postępowaniu odwoławczym, uzasadnienie wyroku powinno odpowiadać w tym
zakresie wyżej wskazanym zasadom. Tylko pozytywne ustalenia faktyczne
6
uprawniają do przyjęcia sankcji bezwzględnej nieważności umowy (wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 3 marca 2006 r., II CK 428/05, niepubl.). Tymczasem Sąd
drugiej instancji wskazał, że dokonał własnej samodzielnej oceny materiału
dowodowego zgromadzonego w postępowaniu przed Sądem Rejonowym oraz
uzupełnionego w postępowaniu apelacyjnym, ale rozważania dotyczą jedynie
skutków prawnych decyzji o podziale nieruchomości, natomiast brak jest wskazania
dowodów stanowiących podstawę ustalenia faktu pozorności oświadczenia woli
i ich oceny w świetle art. 233 § 1 k.p.c., w tym również dowodu osobowego
przeprowadzonego w postępowaniu apelacyjnym. Nie jest wystarczające
ogólnikowe stwierdzenie, że na takie ustalenie pozwoliła analiza materiału
dowodowego lub powołanie się na aktualne stanowisko uczestników i wskazywane
przez nich okoliczności utrudniające ustanowienie służebności przez działkę nr
71/1. Pozorność oświadczenia woli musi zachodzić w chwili jego składania co
oznacza, że oświadczenie jest składane świadomie bez zamiaru wywołania
skutków prawnych, a druga strona o tym wie i na to się zgadza. W uzasadnieniu nie
zostało wyjaśnione jaka jest podstawa faktyczna ustalenia, że strony umowy
darowizny w chwili jej zawarcia miały pełną świadomość istnienia wszystkich
okoliczności utrudniających w istotnym stopniu urządzenie drogi koniecznej,
stwierdzonych w niniejszej sprawie przez biegłego oraz wynikających z pisma
Zarządu Dróg Wojewódzkich z dnia 22 sierpnia 2011 r. oraz ustalenia, że
wnioskujący o podział nie dopuszczali faktycznego wykonywania służebności.
Pominięte zostało zarówno wskazanie konkretnych elementów stanowiska
prezentowanego przez wnioskodawcę świadczących o jego świadomości
niemożności urządzenia drogi i złożenia przez darczyńców oświadczenia woli bez
zamiaru wywołania skutków prawnych jak i ocena okoliczności faktycznych
z okresu zawarcia umowy ustalonych w postępowaniu przed Sądem Rejonowym
takich jak fakt ustanowienia służebności, a następnie zrzeczenia się jej przez
wnioskodawcę na podstawie art. 295 k.c. i przyczyny takiego postępowania. Brak
jest także wyjaśnienia podstawy ustalenia, że wskazywane przez uczestników
okoliczności uniemożliwiały już w dacie wydania decyzji o podziale ustanowienie
służebności gruntowej, skoro zarówno wnioskodawca jak i uczestnicy nie twierdzili,
że przeprowadzenie drogi koniecznej przez działkę nr 71/1 jest niemożliwe ale
7
wskazywali na nadmierne, a nawet niewspółmierne koszty urządzenia tej drogi.
Powyższe uchybienia czynią niemożliwym kontrolę kasacyjną w zakresie
dokonanej oceny ważności oświadczenia woli o ustanowieniu służebności drogi
koniecznej, a w konsekwencji ważności umowy darowizny działek nr 71/2 i 5/1.
Podzielić należy pogląd wyrażony przez Sąd Okręgowy, iż w świetle art. 93
ust. 3 i art. 99 u.g.n. w wypadku wydania decyzji o podziale nieruchomości
zawierającej warunek ustanowienia służebności drogi koniecznej w razie zbycia
podzielonych działek, umowa przeniesienia prawa własności wydzielonej działki
bez spełnienia tego warunku jest nieważna. Zgodnie z ustaleniem dokonanym
w postępowaniu apelacyjnym decyzja o podziale dotyczyła działki nr 71 a warunek
ustanowienia służebności wydzielonych działek nr 71/1 i 71/2. Decyzja ta w ogóle
nie dotyczyła działki o numerze 5/1, która jest objęta wnioskiem w niniejszej
sprawie. Żaden z uczestników postępowania nie wystąpił z zarzutem, że wpis
w dziale II księgi wieczystej 33768/2 odnośnie do prawa własności tej działki nie
jest zgodny z rzeczywistym stanem prawnym. Wpis ten objęty jest domniemaniem
zgodności z rzeczywistym stanem prawnym (art. 3 ust. 1 u.k.w.h.), które nie mogło
być obalone w wyniku wzięcia przez Sąd Okręgowy z urzędu pod uwagę zarzutu
niezgodności. W świetle ustalonego stanowiska judykatury obalenie domniemania
może nastąpić nie tylko w sprawie o uzgodnienie treści księgi wieczystej, ale
również w każdym innym postępowaniu, w którym ocena prawdziwości wpisu ma
znaczenie dla rozstrzygnięcia. Konieczne jest jednak istnienie interesu prawnego,
który jako konstrukcja prawa cywilnego nie dotyczy sądu, który ponadto nie jest
władny wszcząć postępowania w tym zakresie z urzędu (wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 21 marca 2011 r., III CKN 325/00, niepubl.). Służebność drogi koniecznej jest
ustanawiana dla nieruchomości, którą zgodnie z art. 46 § 1 k.c. i art. 24 u.k.w.h. są
wszystkie działki wyodrębnione geodezyjnie objęte jedną księgą wieczystą.
Bezsporne jest, że nieruchomość wnioskodawcy składała się z dwóch działek
geodezyjnych 71/2 i 5/2. Sąd drugiej instancji nie wyjaśnił w motywach
zaskarżonego wyroku dlaczego skutek nieważności umowy darowizny z powodu
naruszenia art. 93 ust. 3 i art. 99 u.g.n. rozciągnął również na część nieruchomości
oznaczoną numerem 5/2. Jeżeli podstawą przyjęcia, że umowa jest nieważna
również w tej części, było ustalenie pozorności oświadczenia woli o ustanowieniu
8
drogi koniecznej i uznanie, że w świetle art. 58 § 3 k.c., że bez postanowień
dotkniętych nieważnością umowa w tej części nie zostałaby zawarta, to stanowisko
to nie zostało w żaden sposób umotywowane, a zatem nie poddaje się kontroli
kasacyjnej w zakresie legitymacji czynnej wnioskodawcy.
Brak jest natomiast podstaw, by podzielić zarzut naruszenia art. 58 § 3 k.c.
w zw. z art. 99 i 93 ust. 3 u.g.n. podniesiony przez uczestników postępowania
małżonków N. Twierdzenie, że decyzja Burmistrza Miasta M. o podziale
nieruchomości zawierająca warunek ustanowienie drogi koniecznej była błędna,
bowiem warunek ten był niemożliwy do wykonania, nie może być skuteczne,
bowiem prawidłowość decyzji administracyjnej może być badana tylko we
właściwym postępowaniu administracyjnym, natomiast sąd powszechny w sprawie
cywilnej jest związany jej treścią. Błędne wnioski skarżący wywodzą także z faktu,
że wniosek dotyczył wyłącznie działki 5/1, skoro nieruchomością władnącą mogła
być tylko nieruchomość hipoteczna.
Zważywszy na powyższe orzeczono jak w sentencji na podstawie art. 39815
k.p.c.