Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 633/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 16 maja 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący)
SSN Grzegorz Misiurek
SSN Maria Szulc (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Fundacji "V." P. w S.
przeciwko Gminie D.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 16 maja 2013 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 5 lipca 2012 r.,
oddala skargę kasacyjną.
2
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy w O. wyrokiem z dnia 26 maja 2010 r. zasądził na rzecz
powódki od pozwanej Gminy odszkodowanie w kwocie 43.831,94 zł z ustawowymi
odsetkami od dnia 21 kwietnia 2008 r., a w pozostałej części powództwo oddalił.
Wskutek apelacji obu stron Sąd Apelacyjny zmienił zaskarżony wyrok w ten
sposób, że zasądzoną kwotę obniżył do kwoty 5717 zł. Wyrokiem Sądu
Najwyższego z dnia 23 listopada 2011 r., IV CSK 157/11 powyższy wyrok został
uchylony w części oddalającej apelację powódki i rozstrzygającej o kosztach
procesu, a nadto skarga kasacyjna została odrzucona w zakresie kwoty 38.115,94
zł z uwagi na brak substratu zaskarżenia wobec braku rozstrzygnięcia co do tej
kwoty. Sąd Najwyższy uznał za uzasadnione zarzuty naruszenia art. 378 § 1 zd. 1
w zw. z art. 328 § 2 w zw. z art. 391 k.p.c. oraz art. 328 § 2 w zw. z art. 391 § 1
k.p.c. i wskazał, że Sąd drugiej instancji uchybił obowiązkowi wyjaśnienia czy i w
jakim zakresie zaaprobował ustalenia faktyczne dokonane przez Sąd Okręgowy,
podania podstawy prawnej rozstrzygnięcia i odniesienia się do podstawy prawnej
wskazanej przez Sąd pierwszej instancji, rozważenia wszystkich zarzutów apelacji
oraz wskazania związku wniosku o zasadności wypowiedzenia umowy przez Wójta
- mimo wskazania, że umowa jest bezskuteczna - z treścią rozstrzygnięcia. Z uwagi
na niewyjaśnienie podstawy faktycznej i prawnej wyroku Sądu Apelacyjnego
zarzuty materialnoprawne pozostały poza kontrolą kasacyjną. Ponownie
rozpoznając sprawę Sąd Apelacyjny oddalił apelację powódki od wyroku Sądu
Okręgowego w O.
Sąd drugiej instancji ustalił, że w wyniku otwartego konkursu na realizację zadania
publicznego Wójt Gminy D. dokonał wyboru oferty powodowej Fundacji i zlecił jej
realizację zadania w formie prowadzenia Środowiskowego Domu Samopomocy na
terenie Gminy w 2006 r. udzielając jednocześnie dotacji w wysokości 386.250 zł. W
dniu 30 sierpnia 2006 r. strony zawarły umowę o realizacji powyższego zadania w
okresie od 1 grudnia 2006 r. do 31 grudnia 2011 r., a następnie aneks do umowy,
które nie zostały opatrzone kontrasygnatą skarbnika Gminy. Realizując umowę
powódka poniosła wydatki na prace remontowo – budowlane, zakup wyposażenia
3
ruchomego, kosztorys inwestorski, zorganizowanie przetargu na wykonawcę robót,
nadzór budowlany, a nadto zaciągnęła kredyt na realizację inwestycji, od którego
odsetki na dzień 20 kwietnia 2009 r. wynosiły kwotę 34.770 zł. Roboty remontowe
w budynku nie zostały wykonane w całości i w dniu 1 grudnia 2006 r. Ośrodek nie
rozpoczął działalności, wobec czego Wójt Gminy w dniu 22 grudnia 2006 r.
wypowiedział umowę ze skutkiem natychmiastowym. Powództwo o zwrot tych
wydatków, wniesione przez powódkę ze wskazaniem umowy zawartej pomiędzy
stronami jako podstawy żądania zostało prawomocnie oddalone wobec uznania, że
umowa jest bezskuteczna z uwagi na brak kontrasygnaty skarbnika Gminy.
Sąd Apelacyjny, zważywszy na zakres zaskarżenia oraz prawomocne
odrzucenie części skargi kasacyjnej stwierdził, że rozpoznaniu na tym etapie
postępowania podlega jedynie roszczenie powódki o zapłatę odszkodowania
w zakresie prac remontowych, połowy kwoty odsetek od zaciągniętego kredytu
oraz połowy zakupu wyposażenia. Odnosząc się do podstawy prawnej
odpowiedzialności pozwanej wskazał, że ani art. 417 k.c. ani art. 415 k.c. takiej
podstawy stanowić nie mogą, bowiem przepisy regulujące odpowiedzialność
deliktową nie obejmują obowiązku naprawienia szkody wyrządzonej w ramach
istniejącego już między stronami stosunku prawnego. Wprawdzie zawarta przez
strony umowa – wobec braku kontrasygnaty skarbnika - jest bezskuteczna, a więc
jej postanowienia nie powodują powstania uprawnień i obowiązków, ale zgodnie
ze stanowiskiem Sądu Najwyższego wyrażonym w wyrokach z dnia 27 marca
2000 r., III CKN 608/98 i z dnia 17 lipca 2009 r., IV CSK 117/09, w razie zawarcia
takiej umowy wzajemnej jednostka samorządowa powinna, zgodnie z art. 354 § 1
i 2 k.c. powiadomić drugą stronę o braku kontrasygnaty skarbnika, zwalniając się
od skutków zwłoki wierzyciela i wszcząć postępowanie przewidziane w art. 46 ust.
4 ustawy o samorządzie gminnym. Drugiej stronie przysługuje natomiast, z mocy
art. 490 § 1 k.c., uprawnienie do powstrzymania się od świadczenia bez narażenia
na skutki zwłoki. Sąd uznał, że wprawdzie pozwana nie wywiązała się z tych
obowiązków, co rodzi jej odpowiedzialność odszkodowawczą na podstawie art. 491
§ 1 k.c., ale powódka nie poniosła szkody. Wskutek wykonania prac remontowych
niewątpliwie powiększyły się pasywa w majątku powódki, bo nakłady zostały
poczynione na nieruchomość nie stanowiącą jej własności, ale dokonano ich
4
w interesie powódki, skoro wykorzystywane są przez Fundację jako baza obecnie
prowadzonej działalności w ramach współpracy z Powiatem S. Za niewątpliwe
także uznał, że „uszczerbek” ten nie wynikł ze zwłoki strony przeciwnej.
Powódka zaskarżyła powyższy wyrok w zakresie punktu I i II lit. a oraz
punktu III i wniosła o jego uchylenie w zaskarżonej części i orzeczenie co do istoty
poprzez zasądzenie dalszej kwoty 285.650,52 zł z ustawowymi odsetkami od kwot
i dat szczegółowo wymienionych. Zarzuciła, w ramach podstawy określonej w art.
3983
§ 1 pkt 1 k.p.c., naruszenie prawa materialnego: - art. 354 § 2 k.c. w zw. z art.
491 k.c. w zw. z art. 46 ust. 4 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie
gminnym (t.j. Dz. U. z 2001 r., Nr 142, poz. 1591 ze zm.; dalej ustawa
o samorządzie) poprzez przyjęcie, że koszty prac remontowych nie są szkodą
wynikłą ze zwłoki mimo uznania, iż pozwana pozostawała w zwłoce wobec
niezawiadomienia powódki o braku możliwości spełnienia świadczenia z uwagi
na brak kontrasygnaty skarbnika; - art. 491 § 1 w zw. z art. 471 § 1 i art. 361 § 1
k.p.c. przez przyjęcie, że niepoinformowanie powódki o braku kontrasygnaty
umowy aż do dnia odmowy wypłaty świadczenia przez skarbnika nie powoduje
zwłoki po stronie pozwanej i w konsekwencji koszt prac adaptacyjnych budynku nie
jest szkodą powódki; - art. 491 § 1 w zw. z art. 471 w zw. z art. 361 § 1 k.p.c. przez
przyjęcie, że pasywa powódki nie są szkodą pozostającą w adekwatnym związku
przyczynowo – skutkowym z niewypłaceniem dotacji z uwagi na bezskuteczność
umowy oraz przez przyjęcie, że między zaniechaniem pozwanej a kosztem prac
adaptacyjnych nie ma adekwatnego związku przyczynowego; - art. 361 § 2 k.p.c.
w zw. z art. 363 k.c. przez niewłaściwe zastosowanie i kompensowanie szkody
powódki w postaci wydatków na prace adaptacyjne i zakup wyposażenia, podczas
gdy zdarzenia te nie były dla powódki źródłem korzyści oraz poprzez niewłaściwe
zastosowanie konstrukcji comensatio lucri cum damno z pominięciem reguł
obowiązujących przy jej zastosowaniu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
5
Brak zarzutów dotyczących drugiej podstawy kasacyjnej rodzi skutek
związania Sądu Najwyższego ustaleniami faktycznymi stanowiącymi podstawę
zaskarżenia (art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c., art. 39813
§ 2 k.p.c.).
Odnosząc się do zarzutów prawa materialnego wskazać należy, przede
wszystkim, na oczywistą bezzasadność zarzutu naruszenia art. 491 § 1 w zw. z art.
471 § 1 i art. 361 § 2 k.p.c. przez przyjęcie, że niepoinformowanie powódki o braku
kontrasygnaty umowy aż do dnia odmowy wypłaty świadczenia przez skarbnika nie
powoduje zwłoki po stronie pozwanej i w konsekwencji koszt prac adaptacyjnych
budynku nie jest szkodą powódki. Po pierwsze, ustalenie pozostawania wierzyciela
w zwłoce należy do sfery ustaleń faktycznych, a więc pozostaje poza kognicją Sądu
Najwyższego, a pod drugie Sąd Apelacyjny ustalił wprost, że pozwana, wbrew
obowiązkowi określonemu w art. 354 § 1 i 2 k.p.c., pozostawała w zwłoce wskutek
niewywiązania się z obowiązku poinformowania powódki o braku kontrasygnaty
umowy.
Nie można także podzielić argumentów skarżącego podniesionych w celu
wykazania zarzutu naruszenia art. 354 § 2 k.c. w zw. z art. 491 k.c. w zw. z art. 46
ust. 4 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie. W ich konkluzji stwierdza
bowiem, że Sąd drugiej instancji wywiódł, iż do chwili definitywnego braku
udzielenia kontrasygnaty pozwana nie pozostawała w zwłoce. Taka konstatacja ma
źródło w błędnym odczytaniu motywów zaskarżonego wyroku, z których (str. 10)
wynika, że początek terminu pozostawania pozwanej w zwłoce nie był
wiązany z definitywnym brakiem kontrasygnaty - odmową wypłaty świadczenia
przez skarbnika. W ocenie Sądu definitywny brak kontrasygnaty powodował
bezskuteczność umowy i dopiero od tej daty można ocenić niewykonanie
przez Gminę obowiązku powiadomienia o tym braku jako zwłokę. Stanowisko
to jest uzasadnione, bowiem mimo braku kontrasygnaty umowa była skuteczna
i w okresie do jej ubezskutecznienia mogła być sanowana, a zatem dokonanie
oceny, czy pozwana w okresie od zawarcia umowy do czasu jej bezskuteczności
była w zwłoce, jest możliwe dopiero od daty bezskuteczności umowy.
Uzasadnienie zarzutu pozostaje zresztą w sprzeczności z jego treścią, w której
podnosi przyjęcie przez Sąd pozostawania pozwanej w zwłoce od dnia zawarcia
umowy.
6
Pozostałe zarzuty skargi kasacyjnej zmierzają do zakwestionowania
stanowiska Sądu drugiej instancji w przedmiocie uznania, że powódka wskutek
powyższej zwłoki pozwanej nie poniosła szkody.
Pojęcie szkody, którym ustawodawca posługuje się w art. 361 § 1 k.c., nie
zostało zdefiniowane. W doktrynie podkreśla się, że szkodą w ścisłym znaczeniu
jest uszczerbek majątkowy, który może polegać na zmniejszeniu majątku
(zmniejszenie aktywów) albo na powstaniu nowych lub zwiększeniu się istniejących
zobowiązań (zwiększenie pasywów). Szkoda według dominującej metody
dyferencyjnej polega na różnicy pomiędzy obecnym stanem majątkowym
poszkodowanego a stanem jaki byłby, gdyby nie wystąpiło zdarzenie wywołujące
szkodę. Skarżąca upatruje szkody w zwiększeniu się pasywów w jej majątku
z uwagi na poniesienie wydatków na prace remontowe i adaptacyjne, zakup
wyposażenia i drewna. Słusznie podnosi, że w razie prawidłowego wykonania
umowy przez pozwaną Fundacja otrzymałaby dotację, która rekompensowałaby
poniesione wydatki, ale pomija fakt, że nakłady zostały dokonane w budynku
położonym na nieruchomości stanowiącej własność osoby trzeciej
(fundatora) a nie pozwanej Gminy i są one równoważne poniesionym na ten cel
wydatkom oraz wierzytelności o ich zwrot służącej do właściciela nieruchomości.
Nie można pomijać, że podstawową zasadą odpowiedzialności odszkodowawczej
jest zakaz bogacenia się poszkodowanego na własnej szkodzie (ne quis ex damno
suo lucrum faciat). Wynika ona pośrednio z zasady pełnej kompensacji i jest
akceptowana zarówno w doktrynie, jak i orzecznictwie (por. np. uchwała Sądu
Najwyższego z dnia 10 lipca 2008 r., III CZP 62/08, OSNIC z 2009 r., nr 7-8,
poz. 106). Przemawia to za przyjęciem stanowiska, że w sytuacji, w której
poszkodowanemu służy roszczenie o zwrot nakładów poniesionych, w wyniku
zwłoki Gminy w poinformowaniu o braku kontrasygnaty umowy, na nieruchomość
osoby trzeciej, brak jest podstaw do przyjęcia, że wydatki na te nakłady stanowią
szkodę w rozumieniu art. 361 § 1 k.c. Dotyczy to także innych wydatków powódki
objętych żądaniem na obecnym etapie postępowania, skoro wprawdzie powódka
nie uzyskała ich zwrotu, ale wydatki te zostały poczynione na przedmioty, które są
wykorzystywane przez powódkę do prowadzenia jej aktualnej działalności.
Nie mogą być zatem skuteczne argumenty odnoszące się do przesłanek
7
zastosowania zasady compensatio lucri cum damno zwłaszcza, że Sąd Apelacyjny
nie czynił wywodów w tym zakresie i nie dokonywał analizy przesłanek jej
zastosowania. Zważywszy na powyższe nie ma podstaw do uwzględnienia zarzutu
naruszenia art. 361 § 2 k.p.c. w zw. z art. 363 k.c. Bezprzedmiotowe staje się
również rozważanie zagadnienia związku przyczynowego w ramach zarzutu
naruszenia art. 491 § 1 k.c. w zw. z art. 471 § 1 k.c. i art. 361 § 1 k.c. Związek
przyczynowy jest przedmiotową przesłanką odpowiedzialności odszkodowawczej -
warunkuje powstanie tej odpowiedzialności (361 § 1 k.c.) i określa jej granice
(art. 362 § 1 k.c.), a jego istnienie determinowane jest określonymi okolicznościami
faktycznymi konkretnej sprawy. Ocena, czy taki związek zachodzi jest możliwa
jednak tylko w razie pozytywnego ustalenia, że miało miejsce zdarzenie
wyrządzające szkodę i poszkodowany ją poniósł. Ustalenie natomiast,
że poszkodowany szkody nie poniósł wyłącza dopuszczalność analizy tej
przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej.
Zważywszy na powyższe orzeczono jak w sentencji na podstawie art. 39814
k.p.c.