Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 642/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 12 czerwca 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Wojciech Katner (przewodniczący)
SSN Krzysztof Pietrzykowski
SSN Krzysztof Strzelczyk (sprawozdawca)
Protokolant Anna Banasiuk
w sprawie z powództwa Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji
Rolnictwa w W.
przeciwko P. G.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 12 czerwca 2013 r.,
skargi kasacyjnej pozwanego
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 24 maja 2012 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę do ponownego
rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu pozostawiając temu Sądowi
rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Wyrokiem z dnia 1 lutego 2012 r. Sąd Okręgowy w Z. uwzględniając zarzuty
pozwanego P. G. uchylił wydany przeciwko niemu, na żądanie Agencji
Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, nakaz zapłaty kwoty 82.776,04 złotych z
odsetkami w wysokości stopy procentowej jak dla zaległości podatkowych oraz
oddalił powództwo i zniósł wzajemnie koszty procesu.
Jak ustalił Sąd Okręgowy, strony zawarły dnia 11 marca 2005 r. umowę
o dofinansowanie projektu, na której podstawie powódka udzieliła pozwanemu
pomocy w wysokości 50.000 złotych. Pozwany, który w dniu złożenia wniosku
o dofinansowanie realizacji projektu nie spełniał wymagań dotyczących kwalifikacji
zawodowych, zobowiązał się między innymi do uzupełnienia wykształcenia
rolniczego i przedłożenia w oddziale regionalnym dokumentów potwierdzających
wypełnienie tego zobowiązania przed upływem pięciu lat od rozpoczęcia
prowadzenia gospodarstwa rolnego. W przypadku niewypełnienia wskazanego
wymagania, pozwany zobowiązał się do zwrotu pomocy wraz z odsetkami
w wysokości określonej jak dla zaległości podatkowych. Pozwany ukończył
w 1999 r. Politechnikę W., kierunek inżynier telekomunikacji a następnie w 2002 r.
zaocznie ukończył studia magisterskie, kierunek zarządzanie przedsiębiorstwem.
Po dwóch latach pracy w swoim zawodzie zrezygnował z tej pracy i skupił się na
pracy w gospodarstwie rolnym swoich rodziców. W grudniu 2004 r. na podstawie
umowy cesji, za zgodą powódki, ojciec przeniósł na pozwanego wszelkie
przysługujące mu prawa oraz ciążące na nim obowiązki wynikające z umowy
dzierżawy nieruchomości rolnej o pow. 7,56 ha. Starając się o dofinansowanie
pozwany uzyskał informację, iż wykształcenie rolnicze może uzyskać na
eksternistycznych kursach rolniczych trwających cztery miesiące. Zaplanował je
ukończyć w latach 2008 – 2009. Środki otrzymane w ramach pomocy przeznaczył
na rozwój gospodarstwa. W 2008 r. pozwany powziął wiadomość o zmianie
przepisów oświatowych, polegających na likwidacji eksternistycznych kursów w
zawodzie technik – rolnik. W związku z tym, w 2009 r. rozpoczął naukę w
Technikum Rolniczym w M., które ukończył 16 czerwca 2010 r. w ramach
indywidualnego toku nauczania. Pismem z dnia 3 lutego 2010 r. powódka
poinformowała pozwanego, że w dniu 17 grudnia 2009 r. upłynął termin do złożenia
3
dokumentów dotyczących uzupełnienia wykształcenia w celu spełnienia wymagań
dotyczących kwalifikacji zawodowych. Następnie dnia 16 listopada 2010 r. powódka
wezwała pozwanego do zapłaty sumy wekslowej w kwocie 82.776,04 złotych z
weksla stanowiącego zabezpieczeni należności z tytułu umowy.
W ocenie Sądu Okręgowego, pomimo bezspornego niewykonania przez
pozwanego wynikającego z umowy obowiązku uzupełnienia wykształcenia, żądanie
powódki nie zasługuje na uwzględnienie ze względu na treść art. 5 k.c. Zdaniem
tego Sądu, szczególne okoliczności sprawy, a zwłaszcza dalsze prowadzenie
gospodarstwa rolnego przez pozwanego, uzyskanie, chociaż po upływie
umówionego terminu, tytułu zawodowego rolnika, nie miało znaczenia dla istoty
celu dofinansowania. Najważniejsze w sprawie jest to, że główny cel programu,
o którym mowa w umowie został zrealizowany. Pozwany wykorzystał przyznaną
dotację zgodnie z programem tj. powiększył gospodarstwo, zmodernizował je,
wyremontował, osiągnął założone parametry dochodowości.
Na skutek apelacji powódki Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 24 marca 2012 r.
zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że utrzymał w mocy nakaz zapłaty wydany
dnia 28 lipca 2011 r. przez Sąd Okręgowy w Z. W uzasadnieniu tego
rozstrzygnięcia wskazał, że umowa stron została zawarta w ramach Sektorowego
Programu Operacyjnego „Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego
oraz rozwoju obszarów wiejskich 2004 – 2006” stanowiącego załącznik do
rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 3 września 2004 r. w
sprawie przyjęcia wymienionego Sektorowego Programu oraz Uzupełnienia tego
Programu – stanowiącego załącznik do rozporządzenia Ministra Rolnictwa i
Rozwoju Wsi w sprawie uzupełnienia Sektorowego Programu Operacyjnego
„Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów
wiejskich 2004 – 2006”. W związku z tym, że programy te finansowane były z
publicznych środków krajowych lub współfinansowane z publicznych środków
wspólnotowych, również przepisy prawa wspólnotowego regulowały kwestię
warunków dotyczących pomocy w podejmowaniu działalności przez młodych
rolników – rozporządzenie Rady (WE) nr 1257/1999 z dnia 17 maja 1999 r. w
sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich z Europejskiego Funduszu Orientacji
i Gwarancji Rolnej (EFOGR) oraz zmieniające i uchylające niektóre rozporządzenia
4
(Dz. U. UE L. 1999.160.80 dalej jako rozporządzenie Rady (WE) nr 1257/1999)
oraz rozporządzenie Komisji (WE) nr 817/2004 z dnia 29 kwietnia 2004 r.
ustanawiające szczegółowe zasady stosowania Rozporządzenia Rady (WE) nr
1257/1999 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich z Europejskiego
Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej (EFOGR) (Dz. U. UE L. 2004.153.30 dalej
jako rozporządzenie Komisji (WE) nr 817/2004). W tych aktach prawnych,
posiadających bezpośrednią skuteczność w polskim systemie prawnym, warunkiem
udzielenia pomocy młodym rolnikom było między innymi posiadanie przez nich
wiedzy i umiejętności zawodowych w chwili przyznawania pomocy. Jako wyjątek
przewidziano okres dostosowawczy, nieprzekraczający pięć lat od daty rozpoczęcia
działalności ( art. 8 ust. 1 rozporządzenia nr 1257/1999). Podobna regulacja
znalazła się w rozporządzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju wsi z dnia 3 września
2004 r.
Nie ulega wątpliwości, że pozwany zobowiązał się do uzupełnienia
wykształcenia w celu spełnienia wymagania posiadania kwalifikacji zawodowych
i powinien to zobowiązanie wypełnić do dnia 17 grudnia 2009 r. Możliwość
uzyskania kwalifikacji zawodowych w systemie egzaminów eksternistycznych
została wyłączona z dniem 1 lipca 2007 r. na skutek zmiany ustawy o systemie
oświaty, w zakresie art. 10, ustawą z dnia 11 kwietnia 2007 r. o zmianie ustawy
o systemie oświaty i niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2007 r., Nr 80, poz. 542).
Zgodnie z § 6 ust. 1 pkt 3 i ust. 2 umowy, w przypadku niewypełnienia co najmniej
jednego z zobowiązań, a więc także zobowiązania do uzupełnienia wykształcenia
w zakreślonym w umowie terminie, pozwany – beneficjent był zobowiązany do
zwrotu pomocy wraz z odsetkami. Według Sądu Apelacyjnego, w przedmiotowej
sprawie nie zaszły okoliczności, które uprawniałyby stwierdzenie, że dochodzenie
roszczenia zwrotu udzielonej pomocy jest działaniem sprzecznym z zasadami
współżycia społecznego lub społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa. Sąd
Apelacyjny odwołał się do przyjmowanej w orzecznictwie sądowym zasady, że na
art. 5 k.c. może powoływać się tylko ten, kto sam swego prawa nie nadużywa.
Według Sądu, pozwany nie dołożył należytej staranności w wykonaniu swoich
obowiązków, bowiem, pomimo posiadania wiedzy w 2008 r. o wyłączeniu
możliwości uzyskania kwalifikacji zawodowych w systemie eksternistycznym, podjął
5
naukę dopiero w 2009 r. Dalsze prowadzenie gospodarstwa rolnego, ostateczne
uzupełnienie wykształcenia przez pozwanego nie uprawnia w ocenie Sądu
Apelacyjnego do zastosowania art. 5 k.c.
Pozwany P. G. wniósł skargę kasacyjną od wyroku Sądu Apelacyjnego.
Zarzucił w niej naruszenie art. 5 k.c. przez jego błędną wykładnię
i niezastosowanie ze względu na przyjęcie, iż dochodzenie przez powódkę swoich
uprawnień z tytułu zawartej umowy i żądanie od pozwanego zwrotu udzielonej mu
pomocy nie mogą być uznane za sprzeczne ze społeczno – gospodarczym
przeznaczeniem prawa ani zasadami współżycia społecznego albowiem Agencja
jedynie korzysta ze swojego prawa wynikającego z zawartej umowy, a pozwany nie
może się na ten artykuł powołać z uwagi na to, że naruszył warunki umowy. Na tej
podstawie pozwany wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i oddalenie w całości
apelacji powódki, ewentualnie o uchylenie wyroku i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Wobec podniesienia w skardze kasacyjnej zarzutu naruszenia art. 5 k.c.,
rozważania dotyczące zastosowania zawartej w tym przepisie klauzuli generalnej
należy poprzedzić stwierdzeniem, iż nie wchodzą w rachubę inne regulacje, które
pozwalałyby wyłączyć odpowiedzialność beneficjenta udzielonej pomocy
finansowej.
Jak słusznie przyjął Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 21 marca
2013 r. w podobnej sprawie ,sygn. akt II CSK 241/12 r. (niepubl.), taką regulacją
jest art. 39 ust. 1 rozporządzenia Komisji (WE) NR 814/2004. Brzmienie tego
przepisu jest następujące: „Bez uszczerbku dla rzeczywistych okoliczności, które
należy uwzględnić w indywidualnych przypadkach, Państwa Członkowskie mogą
uznać, w szczególności, następujące kategorie siły wyższej”, i dalej następuje
wyliczenie sześciu kategorii siły wyższej w punktach od a do f. Wystąpienie
którejkolwiek z nich jest podstawą do zwolnienia beneficjenta udzielonej pomocy
od obowiązku zwrotu przyznanych mu środków, mimo niewywiązania się z
przewidzianych w umowie wymagań warunkujących przyznanie tych środków.
Sformułowanie „bez uszczerbku dla rzeczywistych okoliczności, które należy
6
uwzględnić w indywidualnych przypadkach” trzeba rozumieć w ten sposób, że
mogą zaistnieć takie indywidualne okoliczności (przypadki), które usprawiedliwią
niewywiązanie się przez rolnika z umowy, mimo niewystąpienia którejkolwiek z
kategorii siły wyższej, wymienionych w katalogu zawartym w tym przepisie. Innymi
słowy, katalog przyczyn wymienionych jako siła wyższa nie wyczerpuje wszystkich
przyczyn usprawiedliwiających zwolnienie od obowiązku zwrotu w całości lub w
części otrzymanego świadczenia, gdyż mogą wystąpić jeszcze inne, niewymienione
w nim okoliczności, które także mogą uzasadniać zwolnienie od tego obowiązku.
Rzecz jasna, muszą to być okoliczności wyjątkowe, zbliżone w swojej istocie do
kategorii wymienionych we wspomnianym katalogu, a więc takie, których, pomimo
podjętych przez zobowiązanego starań, nie dało się przezwyciężyć. Trzeba dodać,
że w załączniku nr 9 do Rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia
8 września 2004 r. w sprawie Uzupełnienia Sektorowego Programu Operacyjnego
„Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów
wiejskich 2004 – 2006”, (Dz. U. Nr 207, poz. 2117), w którym wymieniono
okoliczności o charakterze siły wyższej, uznane za takie przez państwo polskie,
podany tam katalog ma charakter otwarty, co wynika z poprzedzających go słów
„w szczególności”. Oznacza to, że również na gruncie tego przepisu można uznać
także inne okoliczności za przyczyny usprawiedliwiające niewypełnienie warunków
umowy o przyznanie świadczeń. (zob. też podobne stanowisko w uzasadnieniu
wyroku Sądu Najwyższego z dnia 27 marca 2013 r., sygn. akt V CSK 112/13).
Sąd Apelacyjny nie podejmując rozważań w tym zakresie przedwcześnie
dokonał oceny wykonywania przez powoda prawa podmiotowego przez pryzmat art.
5 k.c. Jednocześnie należy mieć na względzie, że w dotychczasowym
orzecznictwie w sprawach o zwrot świadczeń wypłaconych rolnikom w ramach
wsparcia obszarów wiejskich z Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji
Rolnej (zob. wymienione wyroki z dnia 21 i 27 marca 2013 r.) Sąd Najwyższy
dopuszcza w określonych okolicznościach faktycznych możliwość stosowania art. 5
k.c. w związku z naruszeniem obowiązku uzupełnienia wykształcenia przez
młodych rolników uzyskujących wspólnotową pomoc inwestycyjną. Chociaż
podkreśla się w nim konieczność powściągliwego stosowania tego przepisu
z uwagi na pochodzenie środków pomocowych i zasad nimi dysponowania,
7
to jednak zarazem zastrzega się, że także podmioty prawa publicznego, od których
wymaga się troski o ochronę interesów państwa, powinny dbać o to, by kierując się
interesem powszechnym, nie krzywdzić nikogo swoim postępowaniem. Wyrażając
ten pogląd w wyroku z dnia 24 kwietnia 2013 r. (sygn. akt IV CSK 621/12, niepubl.)
Sąd Najwyższy uznał za właściwe, w ramach konstrukcji nadużycia prawa
podmiotowego, położenie akcentu na celu przepisów i treści społecznej
i gospodarczej stosunku prawnego łączącego strony. W rozpoznawanej sprawie
wymaga to uwzględnienia nie tylko przyczyn i rozmiaru naruszenia umownego
obowiązku, ale także, czy pomimo tego naruszenia, polegającego tylko na
przekroczeniu terminu uzupełnienia kwalifikacji zawodowych, przy jednoczesnym
przeznaczeniu przez beneficjenta całej uzyskanej pomocy na modernizację
gospodarstwa rolnego, zrealizowany został cel pomocy, udzielonej w ramach
wspólnotowej pomocy inwestycyjnej, jednoznacznie określony w pkt 18 i 20
preambuły do rozporządzenia Rady (WE) nr 12157/1999. Wynika z nich, że celem
tej pomocy jest zmodernizowanie gospodarstw rolnych i poprawa ich rentowności,
a przyznanie szczególnych korzyści młodym rolnikom miało ułatwić im nie tylko
założenie gospodarstw ale także ich strukturalne dostosowanie. Dlatego słusznie
zarzuca się w skardze kasacyjnej za wadliwe uznanie przez Sąd Apelacyjny, że
zrealizowanie przez pozwanego wszystkich innych obowiązków, zwłaszcza
przeznaczenie uzyskanych środków na zmodernizowanie gospodarstwa rolnego
oraz dalsze jego prowadzenie, nie mają znaczenia dla oceny działania powódki pod
kątem nadużycia prawa podmiotowego i to tylko dlatego, że strony same przyjęły
w umowie konieczność zwrotu uzyskanej pomocy w razie niespełnienia w terminie
chociażby jednego z nałożonych obowiązków w tym obowiązku uzupełnienia
w określonym terminie wykształcenia.
Z tych wszystkich względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c.
orzekł, jak wyżej.
es
8