Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 597/12
POSTANOWIENIE
Dnia 21 czerwca 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Marta Romańska (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Grzegorz Misiurek
SSN Józef Frąckowiak
w sprawie z wniosku B. Z.
przy uczestnictwie J. Z.
o podział majątku wspólnego,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 21 czerwca 2013 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawczyni
od postanowienia Sądu Okręgowego w W.
z dnia 24 kwietnia 2012 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i sprawę przekazuje Sądowi
Okręgowemu w W. do ponownego rozpoznania, pozostawiając
temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania
kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Wnioskodawczyni – B. Z. wniosła o dokonanie podziału majątku wspólnego
powstałego w trakcie jej związku małżeńskiego z J. Z. Wskazała, że w jego skład
wchodzą dwie niezabudowane działki ewidencyjne nr 93/9 i 93/10 położone w K.,
środki finansowe uzyskane przez J. Z. ze sprzedaży wykupionego wojskowego
lokalu mieszkalnego nr 10 w W. przy ulicy S. […] oraz ruchomości będące
wyposażeniem sprzedanego mieszkania. Wniosła też o ustalenie, że udziały byłych
małżonków w majątku wspólnym są równe.
Uczestnik – J. Z., co do zasady, poparł wniosek. Zarzucił jednak, że
przydzielony mu w trakcie trwania małżeństwa lokal mieszkalny nie wszedł w skład
majątku wspólnego, ponieważ on sam nabył go na własność już po rozwiązaniu
małżeństwa przez rozwód.
Postanowieniem wstępnym z 27 września 2011 r. Sąd Rejonowy w G. ustalił,
że w skład majątku wspólnego stron na dzień 20 października 2004 r. wchodziły
nieruchomości gruntowe stanowiące działki ewidencyjne nr 93/9 i 93/10,
ruchomości stanowiące wyposażenie mieszkania przy ul. S. […] w W. i złota
biżuteria (pkt 1 a, b, c) oraz że udziały byłych małżonków w majątku wspólnym są
równe (pkt 2).
Sąd Rejonowy ustalił, że strony zawarły związek małżeński 5 grudnia 1992 r.
Na podstawie darowizny z 7 czerwca 1994 r. do ich majątku weszły dwie
niezabudowane działki nr 93/9 i 93/10 w K. Decyzją Wojskowej Agencji
Mieszkaniowej z 29 grudnia 2000 r., wydaną na podstawie przepisów ustawy
z 22 czerwca 1995 r. o zakwaterowaniu Sił Zbrojnych RP (jedn. tekst: Dz. U.
z 2010 r. Nr 206, poz. 1367 ze zm. - dalej: „u.z.S.Z.R.P.”), w związku z pełnieniem
przez uczestnika służby wojskowej, przydzielono mu osobną kwaterę stałą nr
10 przy ul. S. […] w W. Przy ustalaniu powierzchni mieszkalnej kwatery
uwzględniono strony, ich córkę A. i córkę wnioskodawczyni S. M.
W toku małżeństwa strony kupiły meble stanowiące wyposażenie
mieszkania, podstawowe sprzęty gospodarstwa domowego oraz złotą biżuterię.
3
Rozwód małżeństwa stron został orzeczony wyrokiem Sądu Okręgowego
w W. z 20 października 2004 r. Umową z 4 października 2006 r, w uwzględnieniu
wniosku uczestnika z 22 maja 2006 r., Wojskowa Agencja Mieszkaniowa sprzedała
mu na własność mieszkanie nr 10 przy ulicy S. […] w W. za 44.139,55 zł. Umową z
22 marca 2007 r. uczestnik sprzedał to mieszkanie S. S.
Sąd Rejonowy przyjął, że przydzielenie żołnierzowi osobnej kwatery stałej
nie spowodowało powstania pomiędzy nim a Skarbem Państwa (wojskowym
organem kwaterunkowym) stosunku najmu lub innego stosunku cywilnoprawnego,
samo zaś prawo do zajmowania takiej kwatery wynikało ze stosunku
administracyjnoprawnego, związanego ze stosunkiem zawodowej służby
wojskowej, mającym taki sam charakter. Stosunek ten nie rozciąga się na
małżonka żołnierza zawodowego, pozostającego z żołnierzem we wspólnym
gospodarstwie domowym, którego tylko uwzględnia się przy ustalaniu
przysługującej żołnierzowi powierzchni mieszkalnej osobnej kwatery stałej.
Prawo małżonka żołnierza zawodowego do zamieszkiwania w osobnej kwaterze
stałej przydzielonej żołnierzowi zawodowemu jest uprawnieniem pochodnym
w stosunku do prawa żołnierza zawodowego, a małżonek ten nie staje się z mocy
prawa osobą współuprawnioną do osobnej kwatery stałej.
Wojskowa kwatera stała przydzielona uczestnikowi w trakcie trwania
małżeństwa nie weszła zatem w skład majątku wspólnego stron. Uczestnik nabył
ten lokal na własność już po ustaniu wspólności majątkowej i przez to lokal ten stał
się składnikiem jego majątku osobistego. Taki jest też charakter uzyskanych przez
uczestnika środków finansowych ze sprzedaży lokalu, zwłaszcza, że uczestnik
wykupił mieszkanie za środki uzyskane już po rozwodzie tytułem odprawy
w związku z zakończeniem służby wojskowej.
Postanowieniem z 24 kwietnia 2012 r. Sąd Okręgowy w W. oddalił apelację
wnioskodawczyni od postanowienia wstępnego Sądu Rejonowego z 27 września
2011 r.
Sąd Okręgowy zaakceptował i przyjął za własne zarówno ustalenia
faktyczne, jak i rozważania prawne Sądu Rejonowego. Za błędny uznał też pogląd
skarżącej o powstaniu ekspektatywy nabycia lokalu na korzystnych warunkach już
4
z chwilą przydziału uczestnikowi kwatery stałej, tak samo jak jej stanowisko
o konieczności rozliczenia się z nią przez uczestnika z kwoty uzyskanej
ze sprzedaży.
W skardze kasacyjnej od postanowienia Sądu Okręgowego z 24 kwietnia
2012 r. wnioskodawczyni zarzuciła, że orzeczenie to zapadło z naruszeniem prawa
materialnego (art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.), to jest: - art. 31 k.r.o. przez jego błędne
zastosowanie i niezaliczenie w skład majątku wspólnego stron prawa do kwatery
stałej uzyskanej przez uczestnika, a co za tym idzie pieniędzy w kwocie 234.000 zł
pochodzących z jej sprzedaży; - art. 33 k.r.o. poprzez jego błędne zastosowanie
i zaliczenie prawa do kwatery stałej, a co za tym idzie pieniędzy pochodzących
ze sprzedaży wykupionej kwatery do majątku osobistego uczestnika, chociaż
prawo to nie zostało wyliczone w tym przepisie jako wchodzące w skład majątku
osobistego; - art. 56 i 58 ustawy o zakwaterowaniu sił zbrojnych RP poprzez ich
niezastosowanie i nieuwzględnienie przy orzekaniu prawa wnioskodawczyni
do nabycia lokalu, które istniało pomimo orzeczenia rozwodu pomiędzy stronami.
Wnioskodawczyni wniosła o uchylenie zaskarżonego postanowienia
w całości i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania
z pozostawieniem mu rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uczestnik wniósł o oddalenie skargi kasacyjnej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Oceniając charakter prawa do kwatery nabytego przez uczestnika oraz
rozstrzygając o ewentualnej jego przynależności do majątku wspólnego, Sądy
obu instancji odwoływały się do poglądu wyrażonego w uchwale składu siedmiu
sędziów Sądu Najwyższego z 16 listopada 1979 r., III CZP 48/79 (OSNC 1980,
nr 6, poz. 107), której nadana została moc zasady prawnej, podjętej w stanie
prawnym stworzonym ustawą z 20 maja 1976 r. o zakwaterowaniu Sił Zbrojnych,
Dz. U. Nr 19, poz. 121. W uzasadnieniu tej uchwały, będącej odpowiedzią
na pytanie o dopuszczalność drogi sądowej w sprawie z powództwa
rozwiedzionego małżonka o eksmisję drugiego małżonka ze wspólnie
zajmowanego dotąd lokalu stanowiącego stałą kwaterę wojskową w rozumieniu
przepisów ustawy z 20 maja 1976 r. o zakwaterowaniu Sił Zbrojnych oraz o to,
5
czy rozwiedzionemu małżonkowi przysługuje roszczenie o eksmisję byłego
małżonka, któremu taka kwatera została przydzielona, Sąd Najwyższy stwierdził,
że przyznanie kwatery stałej wiąże się bezpośrednio ze służbą zawodowego
żołnierza. Uwzględnienie w decyzji o przydziale kwatery małżonki i innych członków
rodziny żołnierza, nie wiąże się z przyznaniem im prawa do kwatery, lecz
z określeniem jej powierzchni, która jest ustalana w związku z wielkością rodziny,
która zamieszkuje z żołnierzem. Prawo małżonki żołnierza do zamieszkiwania
z nim jest prawem pochodnym w stosunku do prawa do kwatery przysługującego
samemu żołnierzowi, a małżonka nie staje się z mocy prawa osobą
współuprawnioną do osobnej kwatery stałej i kwatera ta nie stanowi majątku
wspólnego małżonków.
Po podjęciu uchwały z 16 listopada 1979 r., III CZP 48/79, weszła w życie
ustawa o zakwaterowaniu sił zbrojnych RP, a uregulowania prawne dotyczące
kwater wojskowych istotnie się zmieniły, między innymi w związku
z wprowadzeniem możliwości nabywania na własność mieszkań przydzielonych
wcześniej żołnierzom zawodowym jako kwatery wojskowe. Te kierunki zmian
legislacyjnych zostały dostrzeżone w nowszym orzecznictwie Sądu Najwyższego
dotyczącym statusu prawnego wojskowej kwatery stałej i przynależności prawa do
takiej kwatery do majątku wspólnego żołnierza i jego małżonka.
Skoro chwilą miarodajną dla oceny, co wchodzi w skład majątku wspólnego
małżonków jest z jednej strony stan prawny obowiązujący w dacie nabycia
określonej rzeczy lub prawa przez małżonków wspólnie lub każdego z nich osobno
ale w czasie trwania małżeństwa, a z drugiej strony stan prawny obowiązujący
w dniu uprawomocnienia się wyroku rozwodowego, to oceny czy prawo
do przydzielonej uczestnikowi kwatery stałej weszło w skład majątku wspólnego
stron należy dokonać według stanu prawnego obowiązującego grudniu 2000 r.
(data przydziału kwatery) i w październiku 2004 r. (data rozwodu).
2. Podstawą nabycia przez uczestnika i członków jego rodziny tytułu
prawnego do mieszkania nr 10 przy ulicy S. […] w W. było przydzielenie mu tego
mieszkania jako stałej kwatery wojskowej, na podstawie decyzji Dyrektora
Wojskowej Agencji Mieszkaniowej z 29 grudnia 2000 r., wydanej na podstawie
6
ustawy z 22 czerwca 1995 r. o zakwaterowaniu Sił Zbrojnych RP, w brzmieniu
pierwotnym tej ustawy opublikowanym w Dz. U. z 1995 r. Nr 86, poz. 433. Ustawa
ta przewidywała, że stała kwatera jest przeznaczona na zakwaterowanie stałe
żołnierza zawodowego i jego rodziny, a przy ustalaniu powierzchni kwatery
przysługującej żołnierzowi należało uwzględnić między innymi jego stan rodzinny
(art. 26 ust. 1 u.z.S.Z.R.P.). Członkiem rodziny żołnierza, którego uwzględniało się
przy ustalaniu przysługującej mu powierzchni użytkowej był między innymi
małżonek (art. 26 ust. 2 pkt 1 u.z.S.Z.R.P.).
W świetle powyższego nie ma wątpliwości, że przydzielona żołnierzowi
kwatera stała miała zaspokajać potrzeby rodziny żołnierza, co prowadzi do
wniosku, iż przydział kwatery stałej jest prawem podmiotowym żołnierza
zawodowego oraz że podmiotem tego prawa jest również jego małżonek,
a w konsekwencji prawo do korzystania z takiej kwatery stanowi składnik majątku
wspólnego małżonków (por. uzasadnienie uchwały z 21 grudnia 2006 r. III CZP
131/06, OSNC 2007, nr 10, poz. 152 oraz postanowienia z 26 listopada 2009 r.
III CZP 96/09, niepubl.). W nawiązaniu do tych poglądów w wyroku z 4 kwietnia
2012 r., I CSK 8/12 (Lex nr 1157531), Sąd Najwyższy wprost stwierdził, że prawo
do korzystania z takiej kwatery stanowi składnik majątku wspólnego małżonków.
Stanowisko to należy podzielić.
3. Obowiązujący w dacie przydzielenia uczestnikowi kwatery stałej art. 28
ust. 1 i 2 u.z.S.Z.R.P. regulował uprawnienia małżonka żołnierza zajmującego
wspólnie z nim kwaterę po rozwiązaniu małżeństwa przez rozwód. Przepis ten
stanowił, że w razie orzeczenia rozwodu małżonkowie zajmujący kwaterę mogą
w niej nadal zamieszkiwać, z wyjątkiem kwater w budynkach, w których kwatery
takie oraz lokale mieszkalne nie podlegają sprzedaży. Gdyby rozwiedzeni
małżonkowie zajmowali kwaterę w takim budynku, to w związku z rozwodem
żołnierzowi przysługiwała inna kwatera, a jego byłemu małżonkowi – lokal
zamienny w rozumieniu przepisów o najmie lokali mieszkalnych i dodatkach
mieszkaniowych.
Art. 28 u.z.S.Z.R.P. został uchylony ustawą z 16 kwietnia 2004 r. o zmianie
ustawy o zakwaterowaniu Sił Zbrojnych RP (Dz. U. Nr 116, poz. 1203).
7
W uzasadnieniu uchwały z 21 grudnia 2006 r. III CZP 131/06, Sąd Najwyższy
wyjaśnił jednak, że uchylenie tego przepisu nie wiązało się ze zmianami co do
sposobu uregulowania stosunku prawnego powstałego w wyniku przydzielenia
żołnierzowi kwatery i również po uchyleniu art. 28 u.z.S.Z.R.P. rozwiedziony
małżonek żołnierza nie może być uznany za osobę zajmującą kwaterę bez tytułu
prawnego. Przepis ten bezpośrednio dotyczył bowiem obowiązków Wojskowej
Agencji Mieszkaniowej wobec byłych małżonków w sytuacji rozwodu żołnierza,
któremu przydzielono kwaterę stałą, a jego uchylenie nie może mieć wpływu na
ocenę przynależności do majątku wspólnego prawa do kwatery stałej przydzielonej
żołnierzowi w czasie trwania małżeństwa.
4. Art. 23 ust. 1 ustawy z 16 kwietnia 2004 r. nowelizującej ustawę
o zakwaterowaniu Sił Zbrojnych RP stanowił, że osoby, którym do dnia wejścia
w życie tej ustawy (1 lipca 2004 r.) przydzielono osobną kwaterę stałą, zachowują
nabyte do tego dnia uprawnienia na czas jej zajmowania, przy czym przez użyte
w tym przepisie określenie „osoby”, należy rozumieć wszystkie osoby brane pod
uwagę przy przydziale kwatery, a więc także małżonka żołnierza (art. 26 ust. 2
u.z.S.Z.R.P.).
Zarówno przed nowelizacją z 2004 r. ustawy o zakwaterowaniu Sił Zbrojnych
RP, jak i po tej nowelizacji, prawo do nabycia kwatery stałej przysługiwało między
innymi osobom „uprawnionym, które zajmują kwaterę na podstawie decyzji
o przydziale” (przed nowelizacją z 2004 r.) lub „osobom posiadającym tytuł prawny
do zamieszkiwania w tym lokalu mieszkalnym” (po nowelizacji z 2004 r.). W obu
wypadkach wykładnia tych pojęć musi uwzględniać regulacje zawarte w art. 58
u.z.S.Z.R.P., który zarówno przed, jak i po nowelizacji z 2004 r. rozróżniał sytuacje
sprzedaży kwatery żołnierzowi zawodowemu i innym osobom uprawnionym,
w tym członkom rodziny i małżonkowi, przewidując różne bonifikaty w każdym
wypadku. Nie ulega zatem wątpliwości, że przepis art. 56 u.z.S.Z.R.P. zarówno
przed, jak i po nowelizacji z 2004 r., przewidywał prawo do nabycia kwatery
na preferencyjnych zasadach również dla małżonka żołnierza zawodowego,
któremu przydzielono kwaterę. Małżonek był bowiem „osobą uprawnioną”
zajmującą kwaterę na podstawie decyzji o przydziale (przed nowelizacją z 2004 r.),
jak również był „osobą posiadającą tytuł prawny do zamieszkiwania w tym lokalu”
8
(po nowelizacji z 2004 r.) i w art. 58 u.z.S.Z.R.P. przewidziano sytuację, gdy to
małżonek był nabywcą lokalu, ustalając wówczas inne ceny niż wtedy, gdy
nabywcą był żołnierz.
5. Rozważając, czy prawo do kwatery stałej przydzielonej żołnierzowi
zawodowemu w czasie trwania małżeństwa wchodzi do majątku wspólnego trzeba
stwierdzić, że ponieważ żaden z przepisów ustawy o zakwaterowaniu Sił Zbrojnych
RP nie przesądza wprost tej kwestii, mają w tym względzie zastosowanie ogólne
zasady przewidziane w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym dotyczące
przynależności prawa do majątku wspólnego lub osobistego (odrębnego).
Wymieniony w przepisach k.r.o. katalog składników majątku osobistego jest
zamknięty, a zatem wszystkie prawa, które do niego nie należą, wchodzą w skład
majątku wspólnego. Ponieważ w tym wypadku nie chodzi o prawa wskazane w art.
33 pkt 1-4 i 6-10 k.r.o., ocenie podlegać może jedynie to, czy prawo do kwatery
stałej jest prawem niezbywalnym w rozumieniu art. 33 pkt 5 k.r.o. Tylko bowiem
w tym przypadku stanowiłoby ono odrębny majątek małżonka będącego żołnierzem
i nie wchodziło w skład majątku wspólnego. W literaturze jednolicie przyjmuje się,
że przepisu tego nie można odnosić do wszystkich praw niezbywalnych i nie są
objęte jego hipotezą te prawa niezbywalne, które ze swej natury mogą być prawem
wspólnym obojga małżonków (np. spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu).
Za prawa niezbywalne w rozumieniu tego przepisu, należy uznać tylko te prawa,
które są ściśle związane z osobą uprawnionego małżonka i nie wchodzą w skład
spadku po nim (np. użytkowanie, służebność osobista, prawo do alimentacji).
Wszystkie inne prawa, też niezbywalne, ale niegasnące wraz ze śmiercią
uprawnionego, mogą wchodzić w skład majątku wspólnego. Jak wynika
z przepisów u.z.S.Z.R.P. dotyczących losu prawa do kwatery stałej, po śmierci
żołnierza, któremu ją przydzielono (np. art. 29 ust. 3 u.z.S.Z.R.P.), prawo to nie
wygasa wraz ze śmiercią żołnierza. Poza tym, jak wskazano wyżej, prawo do
zamieszkiwania w kwaterze przysługuje niewątpliwie obojgu małżonkom, a zatem
prawo do kwatery stałej nie jest prawem niezbywalnym, w rozumieniu art. 33 pkt 5
k.r.o., a skoro tak, to zgodnie z ogólną zasadą przewidzianą w art. 32 § 1 k.r.o.,
jeżeli zostało nabyte w czasie trwania wspólności ustawowej, stanowi dorobek
małżonków, podobnie jak prawo najmu czy spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu
9
mieszkalnego, od których nie różni się w istotny sposób.
Skoro zatem prawo do kwatery zostało przydzielone uczestnikowi w czasie
trwania wspólności ustawowej z wnioskodawczynią, weszło ono do ich majątku
wspólnego i wnioskodawczyni była współuprawniona nie tylko do korzystania z tego
prawa, lecz także do nabycia go na preferencyjnych zasadach przewidzianych
w art. 56 i 58 u.z.S.Z.R.P.
Z uwagi na to, że Sąd Okręgowy w wyniku błędnej wykładni wskazanych
wyżej przepisów u.z.S.Z.R.P., w szczególności art. 56 tej ustawy, pominął
uprawnienia wnioskodawczyni wynikające z wejścia do majątku wspólnego
przydzielonego uczestnikowi prawa do kwatery stałej, obejmującego też prawo do
preferencyjnego nabycia tej kwatery w trybie i na zasadach przewidzianych
w ustawie, Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
k.p.c. uchylił zaskarżone
postanowienie i przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu do ponownego
rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego (art. 108 § 2
w zw. z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c.).