Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V KZ 43/13
POSTANOWIENIE
Dnia 25 czerwca 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Włodzimierz Wróbel
w sprawie R. R. i B. R.
po rozpoznaniu w Izbie Karnej na posiedzeniu w dniu 25 czerwca 2013 r.,
zażalenia pełnomocnika legitymującego się pełnomocnictwem E. R. oraz K. R.
działającej imieniem małoletniego T. R.
na zarządzenie Przewodniczącego IV Wydziału Karnego Odwoławczego Sądu
Okręgowego w W. z dnia 8 marca 2013 r. o odmowie przyjęcia kasacji złożonej w
imieniu T. R. i E. R. od wyroku Sądu Okręgowego z dnia 3 grudnia 2012 r., którym
utrzymano w mocy wyrok Sądu Rejonowego z dnia 1 czerwca 2012 r.
p o s t a n o w i ł
uchylić zaskarżone zarządzenie i sprawę przekazać do
ponownego rozpoznania Prezesowi Sądu Okręgowego w W.
UZASADNIENIE
Zarządzeniem z dnia 8 marca 2013 r. Przewodniczący IV Wydziału Karnego
Odwoławczego Sądu Okręgowego odmówił przyjęcia kasacji pełnomocnika
złożonej w imieniu T. R. i E.R. od wyroku Sądu Okręgowego z dnia 3 grudnia 2012
r., którym utrzymano w mocy wyrok Sądu Rejonowego z dnia 1 czerwca 2012 r.
jako złożonej przez osoby nieuprawnione. W uzasadnieniu zarządzenia wskazano,
że postanowieniem z dnia 21 lipca 2011 r. (sygn. akt III Nsm …/11) dla (wówczas)
małoletnich E. i T. R. w sprawie o sygn. akt 1 Ds. …/10 ustanowiono kuratora w
osobie D. H. dla potrzeb postępowania karnego. Kurator ten nie był zawiadamiany
o terminach rozpraw odbywających się przed Sądem pierwszej instancji w sprawie
o sygnaturze II K …/11, w szczególności nie kurator otrzymał pouczenia
2
informującego o uprawnieniach pokrzywdzonych, w tym o prawie małoletnich
przystąpienia do sprawy w charakterze oskarżycieli posiłkowych. W konsekwencji,
na rozprawie w dniu 16 września 2011 r., na której doszło do otwarcia przewodu
sądowego w sprawie, oświadczenie w trybie art. 54 § 1 k.p.k. o zamiarze działania
w charakterze oskarżyciela posiłkowego w imieniu małoletnich nie zostało złożone.
Oświadczenie takie złożył natomiast, w imieniu matki małoletnich, która również
występowała w sprawie jako pokrzywdzona, jej pełnomocnik. Ponieważ małoletni
nie uzyskali w tej sytuacji statusu oskarżycieli posiłkowych, a zatem – zdaniem
Przewodniczącego IV Wydziału Karnego Odwoławczego Sądu Okręgowego– nigdy
nie uzyskali statusu stron postępowania toczącego się przed sądem I i II instancji,
co wykluczało możliwość przyznania im takiego statusu na etapie składania kasacji.
Na powyższe zarządzenie kasację wniósł pełnomocnik występujący w
imieniu E. R. i T. R., zarzucając temu zarządzeniu naruszenie przepisów
postępowania, w szczególności art. 16 § 2 k.p.k. w związku z art. 54 § 1 k.p.k.
przez uznanie, że pokrzywdzeni E. R. i T. R. nie uzyskali w toku postępowania
statusu oskarżycieli posiłkowych, i w konsekwencji nie są uprawnieni do wniesienia
kasacji, podczas gdy taka sytuacja procesowa pokrzywdzonych ujawniona została
przez Sąd dopiero po uprawomocnieniu się wyroku i jest konsekwencją szeregu
uchybień procesowych Sądu orzekającego w sprawie w I i II instancji, w
szczególności niepouczenia kuratora o prawie do przystąpienia w imieniu
małoletnich pokrzywdzonych do sprawy w charakterze oskarżycieli posiłkowych.
Zarzucił także błąd w ustaleniach faktycznych przyjętych za podstawę orzeczenia,
który miał wpływ na jego treść, a polegający na przyjęciu, że K. R. jako
przedstawiciel ustawowy E. R. nie mogła wykonywać praw małoletniej
pokrzywdzonej ponieważ oskarżonym był drugi rodzic – R. R., podczas gdy
oskarżony w istocie nie jest biologicznym ojcem E. R. i nie przysługują mu
względem niej prawa rodzicielskie, a zatem nie istnieje przeszkoda procesowa, na
którą powoływał się Sąd. Formułując te zarzuty, pełnomocnik pokrzywdzonych
wniósł o uchylenie zaskarżonego orzeczenia i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania Prezesowi Sądu Okręgowego w S.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Zażalenie pełnomocnika pokrzywdzonych okazało się częściowo zasadne.
3
Nie ulega najmniejszych wątpliwości, że w postępowaniu sądowym przed
Sądem instancji w sprawie o sygnaturze akt II K …/11, mimo że dla małoletnich
pokrzywdzonych ustanowiono kuratora dla ochrony ich interesów w postępowaniu
karnym, kurator ten nie został zawiadomiony o terminie pierwszej rozprawy, na
której mógłby, w imieniu pokrzywdzonych, złożyć ewentualnie oświadczenie o
wzięciu przez nich udziału w sprawie w charakterze oskarżycieli posiłkowych. Po
ustanowieniu kuratora, oświadczenia takiego nie mogła złożyć matka
pokrzywdzonych, jako przedstawiciel ustawowy, bowiem takie konsekwencje w
zakresie postępowania karnego ma ustanowienie kuratora na podstawie art. 99
k.r.o. Fakt, że ustanowienie takiego kuratora w stosunku do małoletniej wówczas E.
R. było wątpliwe z uwagi na to, że oskarżony (w sprawie o sygnaturze akt II K
…/11) R. R. nie był ojcem małoletniej, nie zmienia skutków prawnych ustanowienia
takiego kuratora. Konsekwencją wydania stosownego postanowienia przez Sąd
Rejonowy w W. z dnia 21 lipca 2011 r. (sygn. akt III Nsm …/11) było ograniczenie
możliwości reprezentacji E. i T. R. przez matkę, będącą ich przedstawicielem
ustawowym w zakresie uprawnień przysługujących im jako pokrzywdzonym w
postępowaniu karnym prowadzonym przeciwko R. R.
Nie ulega także wątpliwości, że z uwagi na brak złożenia stosownego
oświadczenia przed wszczęciem przewodu sądowego przed Sądem I instancji, E. i
T. R. nie uzyskali wówczas statusu oskarżycieli posiłkowych, a tym samym
uprawnień stron postępowania. Nie nastąpiło to także w postępowaniu przed
Sądem II instancji, jakkolwiek – na co zwraca autor zażalenia – w treści wyroku i
uzasadnienia Sąd II instancji używa niekiedy liczby mnogiej: „oskarżyciele
posiłkowi” co sugeruje, że per facta concludentia uznał taki właśnie status
małoletnich pokrzywdzonych. Inne fragmenty owego wyroku i uzasadnienia przeczą
wszakże tej tezie, zaś używaną niekiedy przez Sąd II instancji liczbę mnogą należy
uznać za oczywisty błąd pisarski.
Nie oznacza to wszakże, że wykluczone jest przyznanie pokrzywdzonym
statusu oskarżycieli posiłkowych w późniejszej fazie postępowania obejmującej
postępowanie kasacyjne. Zgodnie z treścią art. 16 § 1 k.p.k., który ma
zastosowanie także w przypadku określonym w art. 16 § 2 k.p.k., brak pouczenia
lub mylne pouczenie uczestników postępowania o przysługujących im
4
uprawnieniach, nie może wywoływać ujemnych dla nich skutków procesowych. Nie
ulega wątpliwości, że takim ujemnym skutkiem procesowym jest brak uzyskania
statusu strony, co w sprawie będącej przedmiotem tego rozpoznania wynikało z
faktu braku pouczenia kuratora małoletnich pokrzywdzonych o możliwości złożenia
oświadczenia o wzięciu przez nich udziału w sprawie jako oskarżyciele posiłkowi.
Należy przy tym pamiętać, że uprawnienie pokrzywdzonego do uzyskania takiego
statusu stanowi wyraz przysługującego mu konstytucyjnego prawa do sądu (por.
wyrok TK z dnia 25 września 2012 r., sygn. akt SK 28/10, OTK A 2012, nr 6, poz.
96). Stąd pozbawienie pokrzywdzonego prawa do udziału w postępowaniu
sądowym przez brak stosownego pouczenia lub brak zawiadomienia o terminie
pierwszej rozprawy, na której mógłby złożyć stosowne oświadczenie, o którym
mowa w art. 54 § 1 k.p.k., należy traktować jako szczególne naruszenie prawa
procesowego, które nie może w konsekwencji całkowicie pozbawić go możliwości
udziału w postępowaniu. W szczególności, w przypadku wyrażenia przez
pokrzywdzonego woli udziału w postępowaniu w charakterze oskarżyciela
posiłkowego w późniejszej fazie postepowania, nie można wobec niego stosować
ujemnych konsekwencji wynikających z braku dochowania warunku temporalnego
wynikającego z art. 54 § 1 k.k. (niezłożenie stosownego oświadczenia do czasu
rozpoczęcia przewodu sądowego), jeżeli niedochowanie tego warunku było
konsekwencją rażącego naruszenia prawa procesowego, przez organ prowadzący
postępowanie przybierającego postać – tak jak w niniejszej sprawie - braku
jakiegokolwiek pouczenia kuratora ustanowionego dla małoletnich pokrzywdzonych
oraz braku zawiadomienia tego kuratora o terminie pierwszej rozprawy.
Dopuszczenie pokrzywdzonego do udziału w postępowaniu w charakterze
oskarżyciela posiłkowego w późniejszej fazie postępowania, w zakresie, w jakim
zezwala na to prokonstytucyjna wykładnia art. 16 § 1 k.p.k., nie oznacza, że w
sposób automatyczny retroaktywnie przywraca się temu pokrzywdzonemu
możliwość podjęcia czynności procesowych przypisanych wcześniejszym fazom
postępowania, a których termin podjęcia już upłynął. Uprawnienia te aktualizują się
jedynie pro futuro, co nie wyłącza możliwości podniesienia zarzutu naruszenia
uprawnień do udziału we wcześniejszych fazach postępowania, jeżeli istnieje
jeszcze możliwość złożenia środka zaskarżenia, w których zarzut taki może zostać
5
podniesiony. Brak natomiast jest w takim wypadku uprawnienia o przywrócenie
terminu do wykonania danej czynności, jeżeli termin miał charakter zawity, a dana
czynność była zarezerwowana dla stron postępowania. Dopuszczenie
pokrzywdzonego do postępowania w charakterze oskarżyciela posiłkowego nie
tworzy, bowiem fikcji posiadania uprawnień związanych ze statusem strony także
przed momentem takiego dopuszczenia. Z wnioskiem o przywrócenie terminu do
wykonania danej czynności może natomiast zwrócić się wyłącznie strona
postępowania, która ten status posiadała w chwili, gdy biegł termin zawity do
wykonania danej czynności.
W sprawie będącej przedmiotem niniejszego postępowania za oświadczenie
wskazujące na chęć udziału w sprawie w charakterze oskarżyciela posiłkowego
przez pokrzywdzoną E. R. należy przyjąć kasację sporządzoną w jej imieniu przez
adwokata K. W. Pokrzywdzona w czasie udzielenia pełnomocnictwa do
sporządzenia kasacji była już osobą pełnoletnią i w sposób jednoznaczny wyraziła
wolę pojęcia czynności prawnej zastrzeżonej dla strony postępowania.
W odniesieniu do T. R., nie dokonano dostatecznych ustaleń pozwalających
na stwierdzenie, czy istotnie i w jego imieniu w sposób skuteczny kasacja
sporządzona przez adwokata K. W. może być uznana za takie oświadczenie.
Sporządzając, bowiem kasację imieniem małoletniego T. R., adwokat K. W. działał
na mocy pełnomocnictwa udzielonego w imieniu małoletniego przez jego matkę K.
R. Nie wyjaśniono wszakże, czy nadal do podejmowania czynności w imieniu
małoletniego upoważniony jest wyłącznie kurator D. H., co wymaga rozważeniu
zakresu obowiązywania postanowienia Sąd Rejonowy z dnia 21 lipca 2011 r. (sygn.
akt III Nsm …/11) ustanawiającego D. H. kuratorem małoletniego T.R. W
przypadku, gdyby umocowanie kuratora do reprezentowania małoletniego było
nadal aktualne, wyklucza to możliwość udzielenia pełnomocnictwa do wystąpienia
w imieniu małoletniego z kasacją od wyroku Sądu Okręgowego w W. z dnia 3
grudnia 2012 r przez inna osobę. W każdym jednak przypadku zachowuje
aktualność uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 30 września
2010 r., sygn. I KZP 10/19 (LEX nr 602769), zgodnie z którą art. 98 § 2 pkt 2 k.r.o.
wyklucza możliwość reprezentowania małoletniego w postępowaniu karnym przez
jednego z rodziców w sytuacji, w której oskarżonym jest drugi rodzic. Tym samym
6
matka małoletniego T. R., K. R. nie jest uprawniona do udzielenia pełnomocnictwa
w imieniu swojego dziecka T. R. do sporządzenia i wniesienia kasacji w sprawie, w
której oskarżonym był ojciec małoletniego, R. R.
Kwestie te muszą być przedmiotem oceny Prezesa Sądu Okręgowego, który
ponownie badając, czy spełnione są warunki do przyjęcia kasacji złożonej w imieniu
T. R. i E. R., uwzględni konsekwencje wynikające z treści art. 16 § 1 k.p.k. oraz
ustali osoby, które w chwili sporządzania kasacji uprawnione były do
reprezentowania małoletniego pokrzywdzonego T. R. w zakresie czynności
podejmowanych w postępowaniu karnym.