Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UZP 4/13
UCHWAŁA
Dnia 4 lipca 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jerzy Kuźniar (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Roman Kuczyński
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska
Protokolant Ewa Wolna
w sprawie z wniosku L. J.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o prawo do emerytury,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw
Publicznych w dniu 4 lipca 2013 r.,
zagadnienia prawnego przekazanego postanowieniem Sądu Apelacyjnego w […] z
dnia 28 lutego 2013 r.:
"czy ubezpieczonemu, ur. przed 31.12.1948 r., mającemu
ustalone-po 31.12.2008 r.-prawo do emerytury na podstawie art. 29
ustawy z dn. 17.12.1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych (tekst jednolity: Dz. U. 2009, nr 153, poz.
1227), której wypłata była zawieszona z uwagi na dalsze zatrudnienie
i wysokość osiąganego przychodu i występującemu o emeryturę na
podstawie art. 27 powołanej wyżej ustawy również po dniu 31.12.2008
r. (w sytuacji, gdy po ukończeniu 65 roku życia wnioskodawca nadal
kontynuuje zatrudnienie), przysługuje prawo do obliczenia wysokości
emerytury z art. 27 FUS na podstawie art. 55 tej ustawy?"
podjął uchwałę:
Ubezpieczony urodzony przed dniem 31 grudnia 1948 r., który
po osiągnięciu powszechnego wieku emerytalnego kontynuował
ubezpieczenie i wystąpił o emeryturę po dniu 31 grudnia 2008 r.,
ma prawo do jej wyliczenia na podstawie art. 26 w związku z art.
2
55 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz. U. z
2009 r., nr 153, poz. 1227 ze zm.), niezależnie od tego czy
wcześniej złożył wniosek o emeryturę w niższym wieku
emerytalnym lub o emeryturę wcześniejszą.
UZASADNIENIE
Przytoczone w sentencji uchwały zagadnienie prawne powstało na tle
następującego stanu faktycznego:
Decyzją z dnia 13 stycznia 2012 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych
odmówił wnioskodawcy L. J. prawa do emerytury obliczonej zgodnie z art. 55
ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych (jednolity tekst: Dz. U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze zm. - dalej
ustawa emerytalna, albo ustawa o emeryturach i rentach), wskazując w
uzasadnieniu, że możliwość skorzystania z ustalenia wysokości emerytury na
podstawie tego przepisu mają jedynie osoby, które spełniając warunki dotyczące
wieku i stażu pracy, kontynuują ubezpieczenie emerytalne i rentowe po osiągnięciu
65 lat życia (w przypadku mężczyzn) i z wnioskiem o emeryturę wystąpią po raz
pierwszy po dniu 31 grudnia 2008 r. Natomiast wnioskodawca miał ustalone prawo
do wcześniejszej emerytury przyznane na podstawie art. 29 ustawy emerytalnej.
W odwołaniu od powyższej decyzji wnioskodawca wskazał na błędną
wykładnię art. 55 ustawy emerytalnej dokonaną przez organ rentowy, gdyż przepis
ten – w jego ocenie - nie zawiera zapisu ograniczającego możliwość ustalenia
wysokości emerytury na podstawie art. 26 przedmiotowej ustawy (o ile będzie to
korzystniejsze niż przy zastosowaniu zasad określonych w art. 53 tej ustawy), tylko
do pierwszego wniosku o świadczenie.
W ustalonym stanie faktycznym wnioskodawca (ur. 25 października 1946 r.),
w dniu 7 stycznia 2009 r. złożył wniosek o wcześniejszą emeryturę, dołączając
dokumenty dotyczące zatrudnienia i wynagrodzenia, a także oświadczenie o
pozostawaniu w zatrudnieniu i osiąganiu przychodów powodujących zawieszenie
3
świadczenia. W dniu 14 stycznia 2009 r. organ rentowy wydał decyzję o przyznaniu
wnioskodawcy, od 1 stycznia 2009 r., emerytury i zawieszeniu jej wypłaty - zgodnie
z wnioskiem. Z kolei w dniu 16 grudnia 2011 r. wnioskodawca złożył wniosek o
ustalenie prawa do emerytury na podstawie art. 27 ustawy o emeryturach i rentach i
określenie jej wysokości na podstawie art. 26 powołanej ustawy, wobec spełnienia -
jego zdaniem - przesłanek z art. 55 ustawy (ukończone 65 lat, kontynuowanie
ubezpieczenia emerytalnego i rentowego po osiągnięciu wieku emerytalnego i
wystąpienie z wnioskiem o emeryturę po dniu 31 grudnia 2008 r.). Zaskarżoną
decyzją organ rentowy odmówił ubezpieczonemu prawa do emerytury obliczonej
według nowych zasad z uwagi na to, że ustalenie wysokości emerytury na
podstawie art. 27 ustawy emerytalnej w oparciu o art. 26 tej ustawy dotyczy tylko
tych osób, które z wnioskiem o emeryturę wystąpią po raz pierwszy po dniu 31
grudnia 2008 r. Wnioskodawca do dnia 25 kwietnia 2012 r. pozostawał w
zatrudnieniu, a wypłata emerytury podjęta została od 1 kwietnia 2012 r.
Wyrokiem z dnia 28 czerwca 2012 r., Sąd Okręgowy w G. oddalił odwołanie,
uznając, że wnioskodawca nie spełnił przesłanek do uzyskania emerytury
określonych w art. 55 ustawy o emeryturach i rentach, gdyż wniosek o emeryturę,
jaki złożył po ukończeniu 65 roku życia, nie był pierwszym jego wnioskiem o
świadczenie emerytalne, ma on bowiem ustalone prawo do emerytury na podstawie
art. 29 w związku z art. 53 ustawy emerytalnej. W ocenie Sądu, art. 55 ustawy
emerytalnej „ma zastosowanie tylko do tych ubezpieczonych, którzy mają
ukończony wymagany wiek i posiadają wymagany staż pracy, a ponadto
kontynuują ubezpieczenie emerytalne i rentowe po osiągnieciu wieku 65 lat w
przypadku mężczyzn i nie mając ustalonego prawa do emerytury, z wnioskiem o
emeryturę wystąpią po raz pierwszy po dniu 31. 12. 2008 r.”
W apelacji od powyższego wyroku, wnioskodawca, zarzucając naruszenie
prawa materialnego przez błędną wykładnię art. 55 i art. 26 ustawy o emeryturach i
rentach oraz przepisów postępowania - art. 328 § 2, art. 233 § 1, wniósł o zmianę
zaskarżonego wyroku i zobowiązanie organu rentowego do obliczenia i przyznania
emerytury na podstawie art. 26 i art. 55 ustawy emerytalnej, ewentualnie uchylenie
zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu do
ponownego rozpoznania, wraz z orzeczeniem o kosztach postępowania.
4
Sąd Apelacyjny powziął przy rozstrzyganiu apelacji wątpliwości prawne,
którym dał wyraz w przedstawionym w trybie art. 390 § 1 k.p.c. zagadnieniu
prawnym. W uzasadnieniu postanowienia z dnia 28 lutego 2013 r. Sąd ten wskazał,
że art. 55 ustawy emerytalnej stanowi, że ubezpieczonemu spełniającemu warunki
do uzyskania emerytury na podstawie art. 27, który kontynuował ubezpieczenia
emerytalne i rentowe po osiągnięciu przewidzianego w tym przepisie wieku
emerytalnego i wystąpił z wnioskiem o przyznanie emerytury po dniu 31 grudnia
2008 r., może być obliczona emerytura na podstawie art. 26, jeżeli jest wyższa od
obliczonej zgodnie z art. 53 ustawy. W ocenie Sądu podstawowa wątpliwość
wynikająca z interpretacji art. 55 ustawy emerytalnej, sprowadza się do tego, czy
przesłanka „wystąpił z wnioskiem o przyznanie emerytury po dniu 31 grudnia
2008 r.”, odnosi się do żądania prawa do emerytury przyznawanej na podstawie art.
27 ustawy emerytalnej, czy też np. emerytury wcześniejszej opartej na regulacji
przewidzianej w art. 29 przedmiotowej ustawy. Zdaniem Sądu Apelacyjnego nie jest
uprawnione prezentowane przez organ rentowy i Sąd pierwszej instancji
stanowisko, w myśl którego wystąpienie z wnioskiem o emeryturę i ustalenie prawa
do emerytury np. na podstawie art. 29 ustawy emerytalnej (nawet po 31 grudnia
2008 r.), pozbawia wnioskodawcę możliwości obliczenia świadczenia w oparciu o
art. 27 ustawy w myśl zreformowanych zasad określonych w art. 26 tej ustawy. Jest
to bezzasadne w sytuacji, gdy ubezpieczony po ustaleniu prawa do wcześniejszej
emerytury, nie zrealizował tego prawa, podlegał w dalszym ciągu ubezpieczeniu
emerytalnemu i rentowym aż do osiągnięcia 65 roku życia i nadal po spełnieniu
tego wymogu (tj. osiągnięciu wieku określonego w art. 27 ustawy emerytalnej),
pozostawał w zatrudnieniu. Ponadto, w rozpatrywanej sprawie różnica w kwocie
należnego wnioskodawcy świadczenia emerytalnego, w zależności od sposobu
obliczania (według art. 53 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, bądź art. 26
ustawy emerytalnej) wynosi 948,12 zł. Świadczenia emerytalne, do których prawo
zostało w niniejszej sprawie ustalone, jakkolwiek jednorodzajowe (emerytury),
wymagały spełnienia przez ubezpieczonego odmiennych przesłanek (inny wiek,
inny staż pracy - okresy składkowe i nieskładkowe). Możliwość wystąpienia z
wnioskiem o emeryturę na podstawie art. 27 ustawy emerytalnej zdeterminowana
była ukończeniem przez wnioskodawcę 65 roku życia, (co nastąpiło w dniu 25
5
października 2011 r.), a zatem wniosek o tę emeryturę złożony w dniu 16 grudnia
2011 r. - jako wniosek o nowe świadczenie podlegał rozpoznaniu według zasad
wynikających z art. 27 jak i art. 55 ustawy emerytalnej (Sąd powołał się na wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 5 października 2006 r., I UK 82/06). W ocenie Sądu
drugiej instancji wnioskodawca spełnił kryteria warunkujące ustalenie należnej mu
emerytury w oparciu o art. 26 w związku z art. 55 ustawy emerytalnej: jest urodzony
przed 1 stycznia 1949 r., ma ukończone 65 lat życia, ma wymagany staż (okres
składkowy - 41 lat 18 dni i nieskładkowy - 5 lat 7 miesięcy i 21 dni), kontynuował
ubezpieczenie emerytalne i rentowe po ukończeniu 65 roku życia (pracował do dnia
25 kwietnia 2012 r.) i wystąpił z wnioskiem o przyznanie prawa do emerytury na
podstawie art. 27 ustawy emerytalnej - po dniu 31 grudnia 2008 r. Fakt ustalenia
przez organ rentowy, w następstwie złożonego przez wnioskodawcę wniosku o
wcześniejszą emeryturę, prawa do tego świadczenia nie wyklucza - zdaniem Sądu
Apelacyjnego - późniejszego ustalenia emerytury z art. 27 ustawy emerytalnej,
według art. 26 w związku z art. 55 ustawy, szczególnie w sytuacji, gdy
wnioskodawca nie uszczuplił zgromadzonych środków ze składek na
ubezpieczenie emerytalne i rentowe, ponieważ wypłata świadczenia była
zawieszona z uwagi na pozostawanie w zatrudnieniu i osiąganie przychodu
powodującego zawieszenie prawa do emerytury.
Sąd Najwyższy miał na uwadze co następuje:
Stosownie do art. 55 ustawy emerytalnej, ubezpieczonemu spełniającemu
warunki do uzyskania emerytury na podstawie art. 27 (a więc po osiągnięciu wieku
emerytalnego wynoszącego co najmniej 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn oraz
legitymowaniu się okresami składkowymi i nieskładkowymi wynoszącymi co
najmniej 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn), który kontynuował ubezpieczenia
emerytalne i rentowe po osiągnięciu przewidzianego w tym przepisie wieku
emerytalnego i wystąpił z wnioskiem o przyznanie emerytury po dniu 31 grudnia
2008 r., może być obliczona emerytura na podstawie art. 26, jeżeli jest wyższa od
obliczonej zgodnie z art. 53.
6
Należy w tym miejscu przypomnieć, że ustawa emerytalna początkowo - do
końca czerwca 2000 r. nie wymagała dla przyznania prawa do tego świadczenia
rozwiązania stosunku pracy. Powyższe uległo zmianie po wejściu w życie art. 103
ust. 2a ustawy, zawieszającego prawo do emerytury do czasu rozwiązania umowy
o pracę. Przepis ten dodany został przez art. 2 ustawy z dnia 21 stycznia 2000 r. o
zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz ustawy o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. Nr 9, poz. 118) i wszedł w
życie z dniem 1 lipca 2000 r. Stanowi on, że „prawo do emerytury ulega
zawieszeniu bez względu na wysokość przychodu uzyskiwanego przez emeryta z
tytułu zatrudnienia kontynuowanego bez uprzedniego rozwiązania stosunku pracy z
pracodawcą, na rzecz którego wykonywał je bezpośrednio przed dniem nabycia
prawa do emerytury, ustalonym w decyzji organu rentowego”.
Innymi słowy sformułowanie „kontynuował ubezpieczenie” użyte w art. 55
ustawy emerytalnej, w istocie oznacza „nie rozwiązał stosunku pracy”, niezależnie
od tego czy wystąpił o przyznanie emerytury (wcześniejszej lub w niższym wieku
emerytalnym).
Oznacza to po pierwsze, że zawarta w art. 55 ustawy emerytalnej przesłanka
kontynuowania ubezpieczenia do dnia zgłoszenia wniosku o emeryturę w
powszechnym wieku emerytalnym mogłaby zostać spełniona także w sytuacji
gdyby wniosek o emeryturę został złożony przed osiągnięciem powszechnego
wieku emerytalnego, a po drugie z przepisu tego nie wynika, aby wniosek o
emeryturę w powszechnym wieku musiał być pierwszym wnioskiem o świadczenie.
Biorąc pod uwagę, że ten sposób wyliczania emerytury zaczął obowiązywać
dopiero od 1 stycznia 2009 r. należy stwierdzić, że warunek kontynuowania
ubezpieczenia i wystąpienia z wnioskiem po 31 grudnia 2008 r., miał umożliwić
wyliczenie emerytury w tzw. formule zdefiniowanej składki, której podstawę
wymiaru stanowi suma składek składanych na indywidualnym koncie
ubezpieczonego. Ratio legis tego przepisu jest więc kontynuowanie opłacania
składek, nie zaś ubieganie się o emeryturę wcześniejszą lub w niższym wieku
emerytalnym. Konstatacja ta, nie pozwala na stwierdzenie czy wniosek o emeryturę
po ukończeniu powszechnego wieku emerytalnego musiał być pierwszym
wnioskiem o emeryturę, czy też mógł to być kolejny wniosek (np. poprzedzony tak
7
jak w okolicznościach sprawy wnioskiem o emeryturę wcześniejszą), tyle że
złożony po dniu 31 grudnia 2008 r. Wymóg pierwszego wniosku nie byłby
niezbędny przy założeniu, że na emeryturę przechodzi się tylko raz w życiu. Przy
tej konstrukcji bowiem, każdy następny wniosek byłby wnioskiem o podwyższenie
świadczenia w związku z kontynuowaniem zatrudnienia i ubezpieczenia, czyli
skorzystanie z możliwości przejścia na emeryturę przed osiągnięciem
powszechnego wieku, oznaczałoby ustalenie kwoty emerytury dożywotniej z
możliwością tylko jej waloryzacji lub podwyższenia z tytułu dalszego ubezpieczenia
- opłacania składek. Założenie to jednak nie może być podzielone, gdy się zważy
treść art. 21 ust. 2 ustawy emerytalnej, w którym ustawodawca określił sposób
ustalania podstawy wymiaru świadczenia, w sytuacji gdy wcześniej była pobierana
(„inna”) emerytura, innymi słowy z przepisu tego wynika, że dopuszcza on
kilkakrotne realizowanie się ryzyka emerytalnego. Stosując ten przepis można było
przejść na emeryturę bez względu na wiek, potem osiągając wiek 50/55 lat
wystąpić o emeryturę w niższym wieku emerytalnym, potem o wcześniejszą
emeryturę (5 lat przed osiągnięciem wieku 60/65 lat), a na koniec o emeryturę w
powszechnym wieku emerytalnym, co wiązało się z każdorazowym podwyższeniem
kwoty świadczenia (choćby w wyniku stosowania za każdym razem wyższej kwoty
bazowej). W utrwalonych poglądach judykatury, przyjmuje się, że emerytura w
niższym i w powszechnym wieku emerytalnym to odrębne rodzaje emerytur. W
wyroku Sądu Najwyższego z dnia 5 października 2006 r., I UK 82/06
(niepublikowany) przywołanym przez Sąd Apelacyjny w uzasadnieniu
postanowienia, wyrażono trafny pogląd, że nie ma przeszkód prawnych, aby
ubezpieczony pobierający emeryturę przyznaną mu w niższym wieku emerytalnym
dla pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym
charakterze - art. 32 ustawy emerytalnej, domagał się przyznania emerytury
przysługującej w tzw. powszechnym wieku emerytalnym na podstawie art. 27 tej
ustawy, ponieważ ze względu na odmienne przesłanki nabycia prawa do obu tych
świadczeń organ ubezpieczeń społecznych powinien wydać decyzje w oparciu o
różne podstawy prawne przysługujących ubezpieczonemu świadczeń emerytalnych,
a następnie wypłacać świadczenie wyższe lub wybrane przez ubezpieczonego - art.
95 ust. 1 ustawy). Podobne stanowisko było prezentowane w orzecznictwie na tle
8
ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich
rodzin (Dz. U. Nr 40, poz. 267 ze zm. – por. wyrok z dnia 20 stycznia 2005 r., I UK
120/04 - OSNP 2005 r. Nr 16, poz. 257 i orzecznictwo w nim powołane ). W wyroku
tym wskazano, że „prawo do emerytury z tytułu osiągnięcia wieku emerytalnego nie
jest tożsame przedmiotowo z prawem do emerytury z tytułu osiągnięcia wieku
wynoszącego 55 lat, bowiem po pierwsze - podstawy prawne tych roszczeń są
różne, po drugie - przesłanki nabycia prawa do tych roszczeń są odmienne, jeśli
chodzi o wymagany wiek. Są to zatem dwa odrębne świadczenia emerytalne w
rozumieniu art. 95 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych, które podlegają odmiennym reżimom prawnym”).
Tak więc nabycie prawa do emerytury przyjęte w ustawie emerytalnej,
uwzględniając także treść wskazanego wyżej art. 21 ust. 2 ustawy emerytalnej,
uzasadnia twierdzenie, że na emeryturę można przechodzić kilka razy. W sytuacji
zatem gdy dopuszczalne jest kilkakrotne przechodzenie na emeryturę, byłoby
niezbędne zaznaczenie w art. 55 ustawy o emeryturach i rentach, że wyliczenie
emerytury w powszechnym wieku emerytalnym możliwe byłoby tylko wówczas
gdyby był to pierwszy wniosek o emeryturę (nabycie statusu emeryta). Takiego
zastrzeżenia nie można jednak z treści tego przepisu wywnioskować, co oznacza,
że ubezpieczony urodzony przed dniem 1 stycznia 1949 r., który osiągnął
powszechny wiek emerytalny, kontynuował ubezpieczenie i wystąpił o emeryturę
dopiero po dniu 31 grudnia 2008 r., może złożyć wniosek o wyliczenie tego
świadczenia niezależnie od tego, czy wcześniej złożył wniosek o emeryturę w
niższym wieku emerytalnym lub o emeryturę wcześniejszą. Przepis art. 55 tej
ustawy, umożliwiając ubezpieczonym urodzonym przed 1 stycznia 1949 r.
wyliczenie emerytury w wieku powszechnym według jej art. 26, „zrównuje” w
pewnym sensie sytuacje tych osób (urodzonych przed 1 stycznia 1949 r.) z
sytuacją osób urodzonych po 31 grudnia 1948 r., które (jeśli nabyły prawo do
emerytury w niższym wieku emerytalnym albo do tzw. emerytury wcześniejszej)
mogą, osiągając powszechny wiek emerytalny złożyć wniosek o ustalenie prawa do
emerytury w powszechnym wieku emerytalnym wyliczanej według art. 24 ustawy
emerytalnej.
9
Jeżeli więc nie może być kwestionowana możliwość kilkakrotnego
przechodzenia na emeryturę, a w treści art. 55 ustawy brak zastrzeżenia, że
wniosek o przejście na emeryturę w powszechnym wieku przez osoby objęte art. 27
ma być pierwszym wnioskiem o przejście na emeryturę (o nabycie statusu emeryta),
przepis ten (art. 55 ustawy emerytalnej) należy rozumieć jako przyznający prawo do
złożenia wniosku o wyliczenie emerytury w powszechnym wieku emerytalnym jeżeli
ubezpieczenie było kontynuowane po osiągnięciu wieku 60/65 lat, a wniosek został
złożony po dniu 31 grudnia 2008 r. niezależnie od faktu przejścia przez te osoby na
emeryturę wcześniejszą lub w niższym wieku emerytalnym.
Tym się kierując orzeczono jak w uchwale.