Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 75/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 13 września 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Teresa Flemming-Kulesza (przewodniczący)
SSN Zbigniew Korzeniowski
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania J.P.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
z udziałem zainteresowanej: Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego
Placówce Terenowej w B.
o objęcie ubezpieczeniem społecznym,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 13 września 2013 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 13 lipca 2012 r., sygn. akt […]
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania oraz orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Sąd Apelacyjny – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 13
lipca 2012 r. oddalił apelację organu rentowego od wyroku Sądu Okręgowego –
Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w B. z dnia 5 października 2011 r., którym
zmieniono decyzję Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z dnia 30 czerwca 2011 r. w
ten sposób, że stwierdzono podleganie przez J.P. obowiązkowym ubezpieczeniom
społecznym w okresie od 1 stycznia 1999 r. do 30 września 2001 r. oraz
niepodleganie tym ubezpieczeniom, począwszy od 1 stycznia 2009 r.
Sąd odwoławczy zaakceptował poczynione w sprawie ustalenia faktyczne,
zgodnie z którymi ubezpieczony rozpoczął w dniu 5 czerwca 1984 r. prowadzenie
pozarolniczej działalności gospodarczej, wobec czego został objęty
ubezpieczeniem społecznym. Od dnia 14 stycznia 1986 r. odwołujący się zaczął
prowadzić także gospodarstwo rolne o łącznej powierzchni 2,39 ha, w tym 1,52
hektara przeliczeniowego. W dniu 9 października 2001 r., w związku z dokonanym
przez J.P. wyborem podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników, ZUS wydał
decyzję stwierdzającą niepodleganie przez wnioskodawcę od 1 października 2001
r. ubezpieczeniom społecznym. Decyzją kierownika Biura Powiatowego Agencji
Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa w B. z dnia 8 grudnia 2008 r. przyznano
ubezpieczonemu rentę strukturalną na okres od grudnia 2008 r. do maja 2018 r.,
czyli do osiągnięcia przez niego wieku emerytalnego. Odwołujący się złożył
oświadczenie o chęci podlegania w dalszym ciągu ubezpieczeniu społecznemu
rolników, w czego konsekwencji Prezes Kasy Rolniczego Ubezpieczenia
Społecznego wydał dwie decyzje. Decyzją z dnia 21 stycznia 2009 r. stwierdził
ustanie ubezpieczenia społecznego rolników w zakresie ubezpieczenia emerytalno
– rentowego oraz wypadkowego, chorobowego i macierzyńskiego, począwszy od 1
stycznia 2009 r., natomiast decyzją z dnia 26 stycznia 2009 r. objął odwołującego
się obowiązkowym ubezpieczeniem społecznym rolników (emerytalno – rentowym,
wypadkowym, chorobowym i macierzyńskim) od 1 stycznia 2009 r. Zaskarżoną w
niniejszej sprawie decyzją ZUS stwierdził zaś, między innymi, że od 1 stycznia
2009 r. ubezpieczony podlega obowiązkowo ubezpieczeniom społecznym z tytułu
prowadzonej działalności gospodarczej.
3
Zdaniem Sądu drugiej instancji, Sąd Okręgowy dokonał również prawidłowej
oceny prawnej tego stanu faktycznego, przyjmując że od 1 stycznia 2009 r.
odwołujący się nie podlega obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym z tytułu
prowadzonej działalności gospodarczej. Otrzymując rentę strukturalną i
jednocześnie prowadząc pozarolniczą działalność gospodarczą, nadal posiada on
bowiem możliwość wyboru ubezpieczenia społecznego rolników. Jako osoba
uprawniona do renty strukturalnej jest bowiem objęty z mocy ustawy
ubezpieczeniem społecznym rolników na podstawie art. 16 ust. 1 pkt 3 ustawy z
dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (jednolity tekst:
Dz. U. z 2008 r. Nr 50, poz. 291 ze zm.), wobec czego prowadząc jednocześnie
pozarolniczą działalność gospodarczą, może skorzystać z wyboru rolniczego tytułu
do podlegania ubezpieczeniom na podstawie art. 9 ust. 5 w związku z art. 5 ustawy
z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst:
Dz. U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm.; dalej jako: ustawa systemowa).
Organ rentowy wywiódł skargę kasacyjną od wyroku Sądu Apelacyjnego,
zarzucając naruszenie prawa materialnego, tj.:
1. art. 6 ust. 1 pkt 5 i art. 12 ust. 1 ustawy systemowej, przez jego
niezastosowanie wskutek przyjęcia, że osoba prowadząca pozarolniczą
działalność gospodarczą, która pobiera rentę strukturalną, nie podlega
obowiązkowym ubezpieczeniom: emerytalnemu, rentowym i wypadkowemu
z tytułu prowadzenia tej działalności;
2. art. 9 ust. 5 ustawy systemowej, przez jego błędną wykładnię i niewłaściwe
zastosowanie, polegające na przyjęciu, że prawo do renty, o którym mowa w
tym przepisie, dotyczy także prawa do renty strukturalnej;
3. art. 16 ust. 1 pkt 3 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, przez jego
błędne zastosowanie polegające na przyjęciu, że podleganie z mocy ustawy
ubezpieczeniu emerytalno – rentowemu rolników przez osobę pobierającą
rentę strukturalną powoduje, że fakt wykonywania pozarolniczej działalności
gospodarczej pozostaje bez znaczenia dla obowiązku ubezpieczeń
społecznych z systemu powszechnego oraz że ubezpieczeniu temu podlega
ona jako rolnik;
4
4. art. 16 ust. 3 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, przez jego
niezastosowanie polegające na przyjęciu, że nie znajduje on zastosowania w
sprawie i nie reguluje statusu ubezpieczeniowego odwołującego się jako
osoby prowadzącej pozarolniczą działalność gospodarczą, której przyznano
prawo do renty strukturalnej;
5. art. 5a ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, przez przyjęcie, że
przepis ten znajduje zastosowanie w sprawie, a ocena stanu prawnego
sytuacji odwołującego się winna być dokonywana w kontekście oceny jego
statusu jako rolnika.
Opierając skargę na takich podstawach, organ rentowy wniósł o uchylenie
zaskarżonego wyroku wraz z poprzedzającym go wyrokiem Sądu Okręgowego w
części dotyczącej pkt I.2 i pkt II rozstrzygnięcia w tym zakresie i orzeczenie co do
istoty sprawy, a także o zasądzenie kosztów postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna jest uzasadniona.
W żadnym ze wskazanych w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku przepisów
prawa materialnego nie ma normatywnej podstawy dla objęcia ubezpieczeniem
rolniczym osoby, która pobiera rentę strukturalną i nie prowadzi działalności
rolniczej, prowadzi natomiast pozarolniczą działalność gospodarczą. Nie stwarza
takiej podstawy przede wszystkim powołany przez Sąd Apelacyjny art. 9 ust. 5
ustawy systemowej. Zgodnie z tym przepisem, osoby, o których mowa w art. 6,
niewymienione w ust. 4 i 4c, mające ustalone prawo do emerytury lub renty
podlegają dobrowolnie ubezpieczeniu emerytalnemu i rentowym. Odczytanie tego
przepisu w sposób zaprezentowany w zaskarżonym wyroku jako dotyczącego
również prawa do renty strukturalnej nie da się pogodzić przede wszystkim z jego
wykładnią literalną. Charakter prawa ubezpieczeń społecznych, jako zawierającego
zbiór przepisów bezwzględnie obowiązujących, nakazuje nadawanie wskazanym w
art. 9 ust. 5 ustawy systemowej pojęciom tylko takie znaczenie, jakie wypływa z
jego tekstu. Określenie „renta”, którym się posługuje, nie może być uznane za
pojęcie zbiorcze, obejmujące wszystkie świadczenia przyznawane nie tylko z
5
ubezpieczeń rentowych, lecz także w postaci świadczeń z innych systemów, którym
nadano taką samą nazwę. Identyfikacja rent z ubezpieczeń rentowych z rentami
strukturalnymi jest wykluczona z uwagi na odmienne przesłanki i źródło
finansowania tych świadczeń. O ile bowiem renty z powszechnych ubezpieczeń
rentowych przyznawane są osobom podlegającym systemowi ubezpieczeń
społecznych i finansowane z funduszu rentowego wyodrębnionego w ramach
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (art. 55 pkt 2 lit. a ustawy systemowej), o tyle
renty strukturalne przyznawane są rolnikom, czyli osobom pozostającym poza
systemem powszechnego ubezpieczenia społecznego i finansowane przede
wszystkim ze środków pochodzących z Sekcji Gwarancji Europejskiego Funduszu
Orientacji i Gwarancji Rolnej (por. art. 1 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia z dnia 28
listopada 2003 r. o wspieraniu rozwoju obszarów wiejskich ze środków
pochodzących z Sekcji Gwarancji Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji
Rolnej; Dz. U. Nr 229, poz. 2273 ze zm.) lub ze środków pochodzących z
Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (por.
art. 1 i art. 5 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 7 marca 2007 r. o wspieraniu rozwoju
obszarów wiejskich z udziałem środków Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz
Rozwoju Obszarów Wiejskich; jednolity tekst: Dz. U. z 2013 r., poz. 173).
Rezultat wykładni językowej potwierdza wykładnia systemowa,
uwzględniająca brak związku normatywnego między systemami ubezpieczeń
społecznych i rolniczym, a także zasady techniki prawodawczej, wskazujące, że w
ustawie nie zamieszcza się przepisów, które regulowałyby sprawy wykraczające
poza wyznaczony przez nią zakres podmiotowy, czyli regulowane w niej stosunki
oraz krąg podmiotów, do których się odnosi (por. § 3 ust. 2 załącznika do
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 20 czerwca 2002 r. w sprawie „Zasad
techniki prawodawczej”, Dz. U. Nr 100, poz. 908). Wykluczone jest więc, by
ustawodawca w ustawie regulującej stosunki ubezpieczenia społecznego,
odwołując się do pojęcia „renty”, sięgał do jakiejkolwiek innej definicji świadczenia
przysługującego na podstawie innych przepisów, niż określenie renty w art. 4 pkt 10
ustawy dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych (jednolity tekst: Dz. U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze zm.), jako renty
z tytułu niezdolności do pracy i renty rodzinnej.
6
Zgodnie z art. 16 ust. 1 pkt 3 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników,
ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu podlega z mocy ustawy osoba pobierająca
rentę strukturalną współfinansowaną ze środków pochodzących z Sekcji Gwarancji
Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej lub ze środków
pochodzących z Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów
Wiejskich. Z art. 16 ust. 3 tej ustawy wynika zaś, że przepisów, między innymi,
ust. 1 nie stosuje się do osoby, która podlega innemu ubezpieczeniu społecznemu
lub ma ustalone prawo do emerytury lub renty, lub ma ustalone prawo do
świadczeń z ubezpieczeń społecznych. Przepis ten wyłącza więc podleganie
ubezpieczeniu społecznemu rolników przez rolnika podlegającego innemu
ubezpieczeniu społecznemu, wyrażając zasadę pierwszeństwa ubezpieczenia w
systemie powszechnym przed ubezpieczeniem w systemie rolniczym. W myśl art. 6
pkt 12 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, pod pojęciem innego
ubezpieczenia społecznego rozumie się bowiem obowiązkowe ubezpieczenia
emerytalne i rentowe określone w przepisach o systemie ubezpieczeń społecznych
lub zaopatrzenie emerytalne określone w odrębnych przepisach.
Zgodnie z art. 6 ust. 1 pkt 5 w związku z art. 8 ust. 6 pkt 1 i art. 12 ust. 1
ustawy systemowej, osoba prowadząca pozarolniczą działalność gospodarczą
podlega obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu, rentowym i wypadkowemu.
Sytuację zbiegu dwóch różnych tytułów ubezpieczeń społecznych, tj. ubezpieczenia
społecznego rolników i ubezpieczenia z tytułu prowadzenia pozarolniczej
działalności gospodarczej na podstawie przepisów o działalności gospodarczej,
reguluje art. 5a ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, a zachowanie
ubezpieczenia rolniczego w takiej sytuacji następuje na warunkach określonych w
tym przepisie.
Podleganie nadal ubezpieczeniu rolniczemu pomimo prowadzenia
pozarolniczej działalności gospodarczej traci swą źródłową normatywną podstawę
w razie ustania stanu rzeczy, z którym ustawa łączy możliwość podlegania nadal
ubezpieczeniu społecznemu rolników. Jednym z warunków podlegania nadal
ubezpieczeniu społecznemu rolników w okresie prowadzenia przez tę osobę
pozarolniczej działalności gospodarczej jest, by rolnik (domownik) jednocześnie
nadal prowadził działalność rolniczą lub stale pracował w gospodarstwie rolnym,
7
obejmującym obszar użytków rolnych powyżej 1 ha przeliczeniowego lub w dziale
specjalnym (por. art. 5a ust. 1 pkt 2 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników).
Osoba mająca prawo do renty strukturalnej tego warunku nie spełnia. Przesłankami
umożliwiającymi nabycie prawa do tego świadczenia są bowiem, między innymi,
przekazanie gospodarstwa rolnego i zaprzestanie prowadzenia działalności
rolniczej (por. § 4 pkt 4 i 5 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 kwietnia
2004 r. w sprawie szczegółowych warunków i trybu udzielania pomocy finansowej
na uzyskiwanie rent strukturalnych objętej planem rozwoju obszarów wiejskich;
Dz. U. Nr 114, poz. 1191 ze zm.). Z takiego ukształtowania warunków prawa do
renty strukturalnej, że może z niej korzystać rolnik, który przekazał swe
gospodarstwo rolne następcy i zaprzestał prowadzenia działalności rolnej, ale
prowadzi pozarolniczą działalność gospodarczą, wynikają określone konsekwencje
w zakresie statusu ubezpieczeniowego; w szczególności – co dla zagadnienia
wynikającego z podstawy skargi kasacyjnej jest rozstrzygające – że prowadząca
pozarolniczą działalność gospodarczą osoba pobierająca rentę strukturalną
wyłączona jest z ubezpieczenia rolniczego na podstawie art. 16 ust. 3 ustawy o
ubezpieczeniu społecznym rolników, bo podlega ubezpieczeniu społecznemu z
tytułu prowadzenia tej działalności i nie może korzystać z wyboru ubezpieczenia
przysługującego rolnikowi na warunkach art. 5a ustawy o ubezpieczeniu
społecznym rolników, gdyż nie spełnia przesłanki prowadzenia nadal działalności
rolniczej (por. też wyroki Sądu Najwyższego z dnia: 9 marca 2012 r., I UK 341/11,
LEX nr 1212054 i 27 marca 2012 r., III UK 68/11, OSNP 2013 nr 5-6, poz. 66).
Trafnie zatem skarżący podniósł, że w związku z przyznaniem prawa do
renty strukturalnej ubezpieczony prowadzący pozarolniczą działalność gospodarczą
utracił możliwość pozostania w ubezpieczeniu rolniczym po myśli art. 5a ustawy o
ubezpieczeniu społecznym rolników, wobec czego podlegał obowiązkowym
ubezpieczeniom społecznym z tytułu prowadzenia tej działalności, a przeciwne
stanowisko wyrażone zaskarżonym wyrokiem narusza wykazane w podstawach
skargi przepisy prawa materialnego.
Mając to na uwadze, Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji (art. 39815
§ 1
k.p.c. i art. 39821
w związku z art. 108 § 2 k.p.c.).
8
/tp/