Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 76/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 13 września 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Teresa Flemming-Kulesza (przewodniczący)
SSN Zbigniew Korzeniowski (sprawozdawca)
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska
w sprawie z odwołania G.F.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w Z.
o zwrot nienależnie pobranych świadczeń,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 13 września 2013 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonego od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 14 czerwca 2012 r., sygn. akt […]
oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
Sąd Apelacyjny wyrokiem z 14 czerwca 2012 r. oddalił apelację
ubezpieczonego G.F. od wyroku Sądu Okręgowego w G. z 17 czerwca 2011 r.,
który oddalił jego odwołania od decyzji pozwanego z 15 grudnia 2010 r., 21 grudnia
2010 r., 27 grudnia 2010 r. i 7 marca 2011 r. Pozwany tymi decyzjami zobowiązał
2
ubezpieczonego do zwrotu nienależnie pobranej emerytury w latach 2007, 2008,
2009 i 2010. Ubezpieczony w 2001 r. nabył prawo do emerytury górniczej w Polsce.
W spornym okresie swoje centrum życiowe miał w Niemczech, gdzie pracował.
Dochody z pracy za granicą pozwany rozliczył z emeryturą należną w Polsce.
Ubezpieczony kwestionował, że pobrał nienależne świadczenia, gdyż jako
zatrudniony przez pracodawcę zagranicznego nie podlegał obowiązkowym
ubezpieczeniom społecznym w Polsce.
Sąd Okręgowy ustalił, że ubezpieczony do wniosku o emeryturę złożył
oświadczenie, że jego zamiarem jest osiąganie dochodu w wysokości
niepowodującej zawieszenia lub zmniejszenia świadczenia i zobowiązał się
powiadomić organ rentowy o zamiarze osiągania dochodu w innej wysokości.
Decyzją z 4 października 2004 r. przeliczono emeryturę ubezpieczonego i
pouczono, że prawo do emerytury ulega zawieszeniu lub zmniejszeniu w razie
osiągania przychodu, w tym także za granicą z tytułu zatrudnienia. Wskazano
wysokości przychodów, które powodują zawieszenie lub zmniejszenie świadczenia.
Ubezpieczony został zobowiązany do powiadamiania organu rentowego o
osiąganiu przychodu i jego wysokości oraz – w terminie do końca lutego
następnego roku – o łącznej kwocie przychodu osiągniętego w roku
kalendarzowym lub w poszczególnych miesiącach. Ubezpieczony ma obywatelstwo
polskie i niemieckie. W okresie objętym decyzjami świadczył pracę w Niemczech i
tam stale przebywał. Uważał, że „dochody uzyskane za granicą” nie odnoszą się do
jego sytuacji, gdyż ma podwójne obywatelstwo. Ubezpieczony nie informował
pozwanego o przychodach z pracy w Niemczech. Kwoty przychodów nie były
sporne. Pozwany skarżonymi decyzjami rozliczył wypłaconą ubezpieczonemu
emeryturę z przychodami uzyskanymi z pracy w Niemczech na podstawie
przepisów art. 103-106 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS
(dalej jako „ustawa emerytalna”) i zobowiązał ubezpieczonego do zwrotu
nienależnie pobranej emerytury. Sąd Okręgowy decyzje pozwanego uznał za
prawidłowe. Zgodnie z art. 104 ust. 1 ustawy emerytalnej prawo do emerytury ulega
zawieszeniu lub świadczenia ulegają zmniejszeniu, na zasadach określonych w ust.
3-8 oraz w art. 105, w razie osiągania przychodu z tytułu działalności podlegającej
obowiązkowi ubezpieczenia społecznego, o której mowa w ust. 2. Za działalność
3
podlegającą obowiązkowi ubezpieczenia społecznego, o której mowa w ust. 1,
uważa się zatrudnienie, służbę lub inną pracę zarobkową albo prowadzenie
pozarolniczej działalności, z uwzględnieniem ust. 3, zgodnie z którym przepisy ust.
1 i 2 stosuje się również do emerytów i rencistów osiągających przychód z tytułu
działalności wykonywanej za granicą. Do ubezpieczonego jako obywatela polskiego
mają zastosowanie przepisy polskie, które uwzględniają przychód uzyskiwany za
granicą przy rozliczaniu pobieranego z polskiej instytucji ubezpieczeniowej
świadczenia emerytalnego. Nie ma znaczenia to czy zatrudnienie za granicą
podlega ubezpieczeniu społecznemu w Polsce, gdyż przepisy art. 104 ust. 1 i 2
ustawy emerytalnej stosuje się również do emerytów i rencistów osiągających
przychód z tytułu działalności wykonywanej za granicą – art. 104 ust. 3 ustawy
emerytalnej. Ubezpieczony był pouczony o regulacji wynikającej z art. 138 ust. 1 i 2
ustawy emerytalnej, jak i o warunkach zawieszania/zmniejszania emerytury,
obowiązku powiadamiania organu rentowego o zamiarze uzyskiwania przychodów
powodujących zawieszenie/zmniejszenie świadczenia oraz o uzyskiwanych
przychodach. Ubezpieczony miał świadomość jakie przychody mógł uzyskiwać, a
zatem brak oświadczenia w tym zakresie po rozpoczęciu pracy w Niemczech,
uznać należy za świadome wprowadzenie w błąd organu rentowego, który wypłacał
świadczenie na podstawie oświadczenia z 2001 r.
Sąd Apelacyjny w uzasadnieniu wyroku oddalającego apelację skarżącego
stwierdził, że wniosek, iż przychód z działalności podlegającej obowiązkowi
ubezpieczenia społecznego, osiągany za granicą, podlega rozliczeniu z mocy
przepisu art. 104 ust. 3 ustawy emerytalnej jest prawidłowy. Definicja przychodu
emeryta zawarta jest w art. 104 ust. 1 ustawy emerytalnej, a działalność,
podlegającą obowiązkowi ubezpieczenia społecznego określono w ust. 2 tego
przepisu. Nie jest zatem prawidłowe stosowanie wprost przepisów prawa
podatkowego do przepisu art. 104 ustawy emerytalnej. Istotne jest, że z
„działalności” (zdefiniowanej w art. 104 ust. 2) wykonywanej za granicą, a
stanowiącej tytuł ubezpieczenia społecznego osiągany jest jakikolwiek przychód.
Znaczenie ma zatem nie to, czy dany świadczeniobiorca podlega obowiązkowo lub
dobrowolnie ubezpieczeniom społecznym, lecz fakt, że przychody uzyskiwane są z
działalności objętej obowiązkiem ubezpieczenia. Na mocy art. 104 ust. 4 ustawy
4
emerytalnej uwzględnieniu podlegają również przychody uzyskiwane przez osoby
wyłączone z obowiązku ubezpieczenia ze względu na ustalone prawo do emerytury
lub wykonujące działalność niepodlegającą obowiązkowi ubezpieczenia z uwagi na
podleganie temu obowiązkowi z innego tytułu. Regulacja zawarta w przepisie art. 4
(zapewne w art. 104 ustawy emerytalnej), zwłaszcza w istotnym dla
ubezpieczonego ust. 3, znajduje potwierdzenie w art. 5 rozporządzenia Parlamentu
Europejskiego i Rady z 29 kwietnia 2004 r. w sprawie koordynacji systemów
zabezpieczenia społecznego. Zgodnie z treścią tego przepisu, pkt a – w
przypadkach, w których na podstawie ustawodawstwa właściwego Państwa
Członkowskiego, otrzymywanie świadczeń z zabezpieczenia społecznego i inny
dochód ma pewne skutki prawne, odpowiednie przepisy tego ustawodawstwa mają
zastosowanie także do otrzymywanych świadczeń równoważnych nabytych na
podstawie prawodawstwa innego Państwa Członkowskiego lub dochodów
osiągniętych w innym Państwie Członkowskim. Oznacza to, że do osoby
zatrudnionej w innym Państwie Członkowskim, a pobierającej świadczenie z
ubezpieczenia społecznego według przepisów polskich, mają zastosowanie
wyłącznie przepisy polskiej ustawy emerytalnej.
W skardze kasacyjnej ubezpieczony zarzucił naruszenie: 1) art. 104 ust. 1
ustawy emerytalnej przez uznanie, że osiągał przychód z tytułu działalności
podlegającej obowiązkowi ubezpieczenia społecznego powodujący zawieszenie
prawa do świadczeń z tej ustawy lub zmniejszenie ich wysokości określony w
ustawie emerytalnej, podczas gdy art. 7 pkt 3 ustawy z 13 października 1998 r. o
systemie ubezpieczeń społecznych wskazuje, że wynagrodzenie za pracę
świadczoną w Niemczech jest przychodem z tytułu działalności podlegającym
dobrowolnemu ubezpieczeniu społecznemu; 2) art. 3 ust. 1 ustawy z 26 lipca
1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych w związku z art. 18 ust. 1
ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych przez
uznanie, że zarobek uzyskany przez ubezpieczonego w Niemczech powinien być
traktowany w Polsce jako dochód, podczas gdy art. 14 ust. 1 umowy z 18 grudnia
1972 r. między Polską Rzeczpospolitą Ludową a Republiką Federalną Niemiec w
sprawie zapobieżenia podwójnemu opodatkowaniu w zakresie podatku od dochodu
5
i majątku stanowi, że zarobek uzyskany przez ubezpieczonego w Niemczech nie
powinien być traktowany w Polsce jako dochód.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzuty skargi kasacyjnej nie uzasadniają jej wniosków. W sprawie – przy
niespornym stanie faktycznym - znaczenie kluczowe miał przepis art. 104 ust. 3
ustawy emerytalnej, a nie przepis art. 104 ust. 1 tej ustawy. Skarżący w podstawie
kasacyjnej poprzestaje na zarzucie naruszenia art. 104 ust. 1 ustawy emerytalnej,
który łączy z tezą, że zawieszenie lub zmniejszenie emerytury wynika tylko z
osiągania przychodu z tytułu działalności podlegającej obowiązkowi ubezpieczenia
społecznego w Polsce. Pomija natomiast przepis art. 104 ust. 3 ustawy
emerytalnej, który wcale nie wymaga, iżby przynosząca przychód działalność
wykonywana za granicą podlegała ubezpieczeniom społecznym, obowiązkowym
albo dobrowolnym w Polsce, podobnie nie ma znaczenia czy przychód z tej
działalności podlega podatkowi w Polsce. Regulacja dotycząca zawieszenia lub
zmniejszenia emerytury ze względu na osiąganie przychodu ma samodzielne
znaczenie na gruncie prawa ubezpieczeń społecznych, a w tym przypadku w
odniesieniu do prawa do emerytury. Świadczenie z ubezpieczenia społecznego
jakim jest emerytura wynika z potrzeby ubezpieczenia ryzyka niemożności
zarobkowania ze względu na mniejszą zdolność do pracy po osiągnięciu wieku
emerytalnego. Świadczenie emerytalne w systemie powszechnych ubezpieczeń
społecznych może być zawieszone albo zmniejszone, gdy emeryt osiąga dochody
z określonej pracy lub działalności. Skarżący nie kwestionuje takiego systemowego
uzasadnienia okresowego wyłączenia ochrony emerytalnej (zawieszenia lub
zmniejszenia emerytury w związku z uzyskiwaniem przychodu). Ogólnie można
więc tylko zauważyć, że Trybunał Konstytucyjny szereg razy wypowiadał się w
kwestii dopuszczalności zawieszania lub ograniczania świadczeń emerytalnych
(zob. choćby sprawy o sygn.: K 14/91, K 12/92, U 11/97, K 4/99). Ograniczenie
prawa do uzyskania świadczeń emerytalnych w sytuacji uzyskiwania innych
przychodów co do zasady nie jest niezgodne z ustawą zasadniczą.
6
Takie rozwiązanie prawne jak w art. 104 ust. 3 ustawy emerytalnej nie
stanowi żadnego novum w polskim systemie emerytalnym. Było przyjęte już w
ustawie z 23 stycznia 1968 r. o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym
pracowników i ich rodzin – art. 65 (Dz.U. Nr 3, poz. 6). Przepisy wykonawcze do tej
ustawy przewidywały zawieszenie prawa do emerytury w przypadku pobytu
emeryta za granicą, jeśli osiągał tam zarobki lub dochody (§ 1, § 9, § 10
rozporządzenia Rady Ministrów z 9 stycznia 1969 r. w sprawie niezawieszania
prawa do emerytury lub renty, Dz.U. Nr 3, poz. 16); odnosiło się ono również do
emerytur górniczych (§ 10 rozporządzenia Rady Ministrów z 2 kwietnia 1977 r. w
sprawie zawieszania prawa do emerytury lub renty, Dz.U. Nr 11, poz. 46 ze zm. w
związku z art. 10 ust. 3 ustawy z 28 maja 1957 r. o zaopatrzeniu emerytalnym
górników i ich rodzin, Dz.U. z 1968 r. Nr 3, poz. 19 ze zm.). Już wówczas nie miało
znaczenia, czy zatrudnienie lub działalność za granicą były objęte ubezpieczeniem
społecznym w Polsce oraz to czy zarobki lub dochód z tytułu zatrudnienia za
granicą podlegały opodatkowaniu w Polsce. Nawet gdyby takie zatrudnienie lub
działalność za granicą uzasadniało ubezpieczenie społeczne a także objęcie
zarobków lub dochodów podatkiem w Polsce, to byłaby to materia odrębna, czyli
rozpatrywana w aspekcie podlegania ubezpieczeniom społecznym lub
opodatkowaniu. Aktualnie emeryt w przypadku wyjazdu za granicę nie traci prawa
do wypłaty świadczenia (art. 132 ustawy emerytalnej), jednak nadal nie jest
obojętne czy za granicą osiąga przychód z tytułu działalności lub zatrudnienia (art.
104 ust. 3 ustawy emerytalnej). W odniesieniu do emerytów i rencistów
osiągających przychód z tytułu działalności wykonywanej za granicą ustawa
emerytalna nie wprowadza zastrzeżenia, że znaczenie ma tylko działalność
podlegająca obowiązkowi ubezpieczenia społecznego w Polsce. Gdyby przyjąć
takie zastrzeżenie, to regulacja z art. 104 ust. 3 ustawy emerytalnej byłaby w istocie
bezprzedmiotowa, albowiem zatrudniony za granicą z reguły podlega
ubezpieczeniu społecznemu w kraju, w którym pracuje, na zasadzie wyłączności
ubezpieczenia społecznego kraju, w którym świadczy pracę. Na takiej zasadzie
oparta jest koordynacja systemów ubezpieczenia w Unii Europejskiej. O
ubezpieczeniu społecznym co do zasady decyduje prawo kraju zatrudnienia (art. 11
rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 883/2004 w sprawie
7
koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego, Dz.U. UE.L. 2004.166.1).
Jednak regulacji z art. 104 ust. 3 ustawy emerytalnej nie można zawężać tylko do
dochodów z tytułu zarobkowania w krajach Unii Europejskiej. Zgodnie z treścią art.
104 ust. 3 ustawy emerytalnej, przepisy ust. 1 i 2, czyli o zawieszeniu lub
zmniejszeniu świadczenia mają zastosowanie do emerytów i rencistów
osiągających przychód z tytułu działalności wykonywanej za granicą.
Zarzuty i argumentację skarżącego może tłumaczyć uzasadnienie
zaskarżonego wyroku, które nie oddzieliło należycie działalności (zatrudnienia)
emeryta za granicą od przedmiotu regulacji (frazy) z ust. 1 i 2 art. 104 ustawy
emerytalnej, łączącej przychód z działalnością podlegającą obowiązkowi
ubezpieczenia w Polsce. Niemniej Sąd Apelacyjny wcale nie stwierdził, że z tytułu
zatrudnienia w Niemczech skarżący podlegał ubezpieczeniom społecznym w
Polsce i już choćby z tej przyczyny zarzut naruszenia art. 104 ust. 1 ustawy jest
nieadekwatny do ustaleń stanu faktycznego i rozstrzygnięcia. Decyduje regulacja z
art. 104 ust. 3 ustawy emerytalnej, którą pełniej przywołał Sąd Okręgowy. W
sprawie ma ona samodzielne znacznie, gdyż dotyczy przychodu z tytułu
działalności wykonywanej za granicą, która wcale nie musi podlegać ubezpieczeniu
czy opodatkowaniu w Polsce. W konsekwencji skarżący niezasadnie przez słowo
„przychód” argumentuje, że chodzi o przychód podlegający opodatkowaniu w
Polsce i stanowiący tu podstawę składek na ubezpieczenia społeczne. Traci więc
na znaczeniu odwołanie się w podstawie kasacyjnej do art. 7 pkt 3 ustawy z 13
października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych; poza tym trudno byłoby
założyć, iżby emeryt pracujący za granicą działał na swoją niekorzyść, tzn. zgłaszał
się do dobrowolnego ubezpieczenia społecznego w Polsce i spełniał tym samym
warunek (według skarżącego) stosowania reguł zawieszania lub zmniejszania
emerytury określonych w art. 104 ust. 1 i ust. 2 ustawy emerytalnej. Tak jak
zauważono, reguły te odnoszą się do zatrudnionego za granicą emeryta bez
względu na to, czy podlega ubezpieczeniom społecznym w kraju. Oczywiście
zawieszenie albo zmniejszenie emerytury w Polsce ze względu na zarobki
(dochody) za granicą nie powinno pomijać przepisów prawa wspólnotowego o
koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego, przykładowo ze względu na
8
prawo do emerytury w Niemczech, jednak do takiej sytuacji i zarzutów skarżący w
ogóle się nie odwołuje.
Reasumując - ze względu na odrębność przedmiotu regulacji z art. 104 ust.
3 ustawy emerytalnej, zarobek uzyskiwany w Niemczech przez ubezpieczonego
trafnie został ujęty jako przychód (dochód) w aspekcie ustawowych reguł o
zawieszaniu lub zmniejszaniu emerytury określonych w art. 104 ust. 1 i 2 ustawy
emerytalnej. Regulacja ta ma zastosowanie do ubezpieczonego, niezależnie od
tego, czy przychód ten podlega opodatkowaniu w Polsce. Nie ma zatem znaczenia
zarzut o wyłączeniu przychodu uzyskanego w Niemczech z opodatkowania w
Polsce, czyli zarzut naruszenia art. 3 ust. 1 ustawy z 26 lipca 1991 r. o podatku
dochodowym od osób fizycznych oraz art. 14 ust. 1 umowy dwustronnej z 18
grudnia 1972 r. o zapobieganiu podwójnego opodatkowania.
Sąd Najwyższy rozpoznaje skargę kasacyjną w granicach jej zarzutów (art.
39813
§ 1 k.p.c.). Skarżący nie zarzuca naruszenia art. 138 ust. 1 i 2 ustawy
emerytalnej. Traci więc na znaczeniu argumentacja uzasadnienia skargi o
wadliwym pouczeniu skarżącego, gdyż w sprawie nie zostało to pominięte
(uzasadnienie Sądu Okręgowego). Ustalono, że pouczenie było prawidłowe oraz iż
to ubezpieczony deklarował określony przychód a nawet, że wprowadził
pozwanego w błąd.
Z tych motywów orzeczono jak w sentencji, stosownie do art. 39814
k.p.c.
/tp/