Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 36/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 11 września 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec (przewodniczący,
sprawozdawca)
SSN Zbigniew Korzeniowski
SSN Romualda Spyt
w sprawie z wniosku A. P.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
z udziałem A. P. Sp. z o.o. w W.
o ubezpieczenie społeczne,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 11 września 2013 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 3 lipca 2012 r.,
oddala skargę kasacyjną.
UZASADNIENIE
Sąd Okręgowy - Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 7
października 2010 r. oddalił odwołanie A. P. od decyzji Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych z dnia 25 maja 2010 r. stwierdzającej, że wnioskodawca nie podlega
2
ubezpieczeniom społecznym jako pracownik A. P. Spółki z o.o. (dalej:
„zainteresowana”) od 19 grudnia 2001 r. mimo zgłoszenia do ubezpieczenia oraz
podlega obowiązkowym ubezpieczeniom emerytalnemu, rentowym i wypadkowemu
jako osoba prowadząca pozarolniczą działalność w okresie od 1 czerwca 2002 r. do
30 listopada 2002 r. i od 1 stycznia 2003 r. do nadal.
Wyrokiem z dnia 14 marca 2011 r. Sąd Apelacyjny uchylił powyższy wyrok i
przekazał sprawę Sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania.
Wyrokiem z dnia 22 grudnia 2011 r. Sąd Okręgowy zmienił zaskarżoną
decyzję organu rentowego w ten sposób, że przyjął za możliwe uznanie
pracowniczego tytułu ubezpieczenia wnioskodawcy w okresie od 19 grudnia 2001 r.
do 31 grudnia 2002 r. na podstawie art. 6 ust. 1 pkt 1 oraz art. 8 ust. 1 i art. 12 ust.
ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych
(jednolity tekst: Dz. U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm., dalej: „ustawa
systemowa”), a dalej idące odwołanie oddalił uznając, że od dnia 1 stycznia 2003 r.
tytułem ubezpieczenia wnioskodawcy jest „prowadzenie działalności gospodarczej
przez wspólnika jednoosobowej spółki z ograniczoną odpowiedzialnością”.
Podstawę rozstrzygnięcia stanowiły następujące ustalenia.
Zainteresowana Spółka została założona na podstawie umowy spółki z dnia
19 września 1996 r. i wpisana do rejestru handlowego. Kapitał zakładowy spółki
wynosił 10.000 zł i dzielił się na 10 udziałów po 1.000 zł każdy. Jako władze spółki
określono zgromadzenie wspólników i zarząd. W momencie powstania spółki jej
jedynym wspólnikiem był wnioskodawca. Zarząd Spółki składał się z dwóch osób, a
uprawnionymi do jej reprezentowania było dwóch członków zarządu lub jeden
członek zarządu z prokurentem. Początkowo w skład zarządu wchodzili:
wnioskodawca jako prezes oraz S. P. jako wiceprezes. Po odejściu tego ostatniego
w 2004 r., na stanowisko wiceprezesa zarządu została powołana matka
wnioskodawcy, Z. P. Uchwałą zarządu z dnia 20 września 1996 r. ustanowiono na
czas nieokreślony prokurenta w osobie H. P., ojca wnioskodawcy. W dniu 19
grudnia 2001 r. została zawarta z wnioskodawcą umowa o pracę, w której
zainteresowana Spółka była reprezentowana przez prokurenta upoważnionego
przez zgromadzenie wspólników do dokonywania w imieniu Spółki czynności w
sprawach z zakresu prawa pracy. Zgodnie z tą umową, wnioskodawca został
3
zatrudniony na czas nieokreślony na stanowisku kierownika budowy i robót
budowlanych i w dniu 21 grudnia 2001 r. zgłoszony do ubezpieczeń społecznych
jako pracownik. Jako kierownik budowy wnioskodawca nie podlegał poleceniom
kierowniczym prokurenta. Na dzień 27 maja 2010 r. wnioskodawca był nadal
jedynym wspólnikiem Spółki. Umową spółki z dnia 2 czerwca 2010 r. kapitał
zakładowy Spółki został podniesiony do kwoty 60.000 zł i 60 udziałów, z których 10
objęła matka wnioskodawcy. Na dzień 14 kwietnia 2011 r. większościowym
wspólnikiem spółki był wnioskodawca z 50 udziałami o łącznej wartości 50.000 zł.
Od 2001 r. wnioskodawca zatrudniał 8 robotników na podstawie umów o pracę,
organizował całość prac łącznie z dowozem materiałów, nadzorował prace
robotników, jako kierownik budowy odpowiadał przed inwestorami. Od 2004 r.
wnioskodawca zatrudniał podwykonawców, co spowodowało zmniejszenie wymiaru
jego pracy początkowo do 1/2, a następnie do 1/4 etatu i zwolnienie pozostałych
pracowników. Jako prezes zarządu wnioskodawca zajmuje się organizacją całej
firmy, poszukiwaniem nowych zleceń, zarządzaniem finansami i sprawami
handlowymi oraz ubezpieczeniowymi. Za wykonywanie tych czynności nie
otrzymuje wynagrodzenia.
W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Okręgowy uznał, że umowa o pracę
z dnia 19 grudnia 2001 r. - jako zawarta z wnioskodawcą przez prokurenta
zainteresowanej Spółki, upoważnionego do składania oświadczeń woli w zakresie
praw i obowiązków majątkowych - nie naruszała art. 210 k.s.h. Umowa ta była
również zgodna z art. 22 k.p., skoro zarząd zainteresowanej Spółki był
dwuosobowy, a wnioskodawca - w zakresie działania w interesie Spółki - podlegał
ogólnemu nadzorowi wiceprezesa zarządu lub prokurenta, a w samym procesie
wykonywania zleconych prac budowlanych - nadzorowi i poleceniom inwestorów
bezpośrednio lub przez powołanych przez nich inspektorów budowlanych,
kierowników działu inwestycji i autora projektu. Była to więc praca „wykonywana
pod nadzorem i w tym sensie podporządkowana zleceniodawcom spółki”.
Ponieważ z dniem 1 stycznia 2003 r. wspólnicy spółek jednoosobowych z
ograniczoną odpowiedzialnością zostali uznani w art. 8 ust. 6 pkt 4 w związku z art.
6 ust. 1 pkt 5 ustawy systemowej za osoby prowadzące pozarolniczą działalność,
4
przeto od tej daty możliwość objęcia wnioskodawcy ubezpieczeniem pracowniczym
została wyłączona.
Od powyższego wyroku apelację wywiódł wyłącznie wnioskodawca,
zaskarżając go w części oddalającej odwołanie. Wyrokiem z dnia 3 lipca 2012 r.
Sąd Apelacyjny oddalił apelację.
W ocenie Sądu odwoławczego, Sąd pierwszej instancji dokonał błędnej
oceny prawnej w zakresie art. 22 k.p., gdyż o zakwalifikowaniu zatrudnienia jako
czynności pracowniczych nie rozstrzygają przepisy prawa handlowego, lecz
przepisy charakteryzujące stosunek pracy. Powołując się na orzecznictwo Sądu
Najwyższego w tym zakresie, Sąd drugiej instancji wywiódł, że wykluczona jest
możliwość swoistej symbiozy pracy i kapitału, gdyż „aksjologia prawa pracy i prawa
ubezpieczeń społecznych oparta jest co do zasady na założeniu oddzielenia
kapitału od pracy”. Z tego względu umowa o pracę z dnia 19 grudnia 2001 r. była
nieważna „jako pozbawiona zasadniczych elementów konstrukcyjnych istotnych dla
tego rodzaju stosunków prawnych”, w szczególności ze względu na „brak cechy
szeroko rozumianego podporządkowania pracownika w procesie świadczenia
pracy”. Należy zatem uznać, że skoro od dnia wejścia w życie znowelizowanego art.
8 ust. 6 pkt 4 ustawy systemowej wnioskodawca nadal posiadał status jedynego
wspólnika zainteresowanej Spółki z o.o., to z mocy prawa podlegał ubezpieczeniom
społecznym z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności, niezależnie od tego,
jakie czynności faktycznie wykonywał.
W skardze kasacyjnej od powyższego wyroku wnioskodawca zarzucił
naruszenie prawa materialnego, a to: 1) art. 22 § 1 k.p. w związku z art. 201 § 2
oraz art. 208 k.s.h. oraz w związku z art. 17 pkt 4, art. 21a ust. 1, art. 22 oraz art. 23
ustawy - Prawo budowlane, przez ich błędną wykładnię polegającą na przyjęciu, że
nieważna jest umowa o pracę na stanowisku kierownika budowy i robót
budowlanych, tj. na stanowisku niezwiązanym z wykonywaniem czynności zarządu
spółką, zawarta przez jedynego wspólnika spółki z o.o., w której funkcjonuje zarząd
wieloosobowy, ze względu na brak podporządkowania pracowniczego jako
konstrukcyjnej cechy stosunku pracy; 2) art. 6 ust. 1 pkt 5 oraz art. 8 ust. 6 pkt 4
ustawy systemowej, przez ich błędne zastosowanie polegające na przyjęciu - jako
wyłącznego tytułu obowiązkowego podlegania ubezpieczeniom społecznym - tytułu
5
opartego na posiadaniu pełnego pakietu udziałów w spółce z o.o. względem
wspólnika jednoosobowej spółki z o.o. zatrudnionego przez tę spółkę na podstawie
ważnej umowy o pracę; 3) art. 9 ust. 1 ustawy systemowej, przez jego
niezastosowanie wobec zbiegu pracowniczego tytułu do ubezpieczeń społecznych i
tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności przez wspólnika jednoosobowej spółki
z o.o.; 4) art. 9 ust. 2 ustawy systemowej, przez jego niezastosowanie wobec
zbiegu pracowniczego tytułu do ubezpieczeń społecznych - jako pierwszego i tytułu
prowadzenia pozarolniczej działalności przez wspólnika jednoosobowej spółki z o.o.
Wskazując na powyższe zarzuty skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego
wyroku w całości i jego zmianę, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku w
całości i przekazanie sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Skarga kasacyjna nie zawiera usprawiedliwionych zarzutów. Jest ona oparta
w pierwszym rzędzie na założeniu, że skoro zarząd zainteresowanej Spółki był
dwuosobowy, a zatrudnienie skarżącego dotyczyło innego stanowiska niż pełniona
przez niego funkcja prezesa zarządu, to nie można mówić o braku
podporządkowania pracowniczego w rozumieniu art. 22 § 1 k.p. Skarżący traci
jednak z pola widzenia, że podporządkowanie jest tylko jedną (aczkolwiek
najistotniejszą) z konstytutywnych cech stosunku pracy i może istnieć wyłącznie w
przypadku rozdzielenia osoby pracodawcy i pracownika. Znajduje to wyraz w
obowiązującym od dnia 1 stycznia 2003 r. przepisie art. 8 ust. 6 pkt 4 ustawy
systemowej, który - na gruncie przepisów prawa ubezpieczeń społecznych - za
osobę podlegającą obowiązkowi ubezpieczeń społecznych z tytułu prowadzenia
pozarolniczej działalności (art. 6 ust. 1 pkt 5 tej ustawy) uznaje wspólnika
jednoosobowej spółki z ograniczoną odpowiedzialnością. Oznacza to, że z mocy
ustawy posiadanie statusu takiego wspólnika decyduje o podleganiu przez niego
ubezpieczeniom społecznym z tytułu prowadzenia działalności pozarolniczej i
wyłącza zawieranie umowy o pracę z własną spółką w celu objęcia
ubezpieczeniami społecznymi z tytułu pozostawania w stosunku pracy.
6
W judykaturze Sądu Najwyższego przyjmuje się, że dla włączenia do
pracowniczego ubezpieczenia społecznego i pozostawania w nim niezbędna jest
przynależność do tej grupy podmiotów, które wykonują zatrudnienie w ramach
stosunku pracy, a więc w warunkach faktycznego i rzeczywistego realizowania
elementów charakterystycznych dla tego stosunku, a wynikających z art. 22 § 1 k.p.
Stosownie do tego przepisu przez nawiązanie stosunku pracy pracownik
zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i
pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę,
a pracodawca - do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem. Elementami, bez
istnienia których stosunek prawny nie może być uznany za stosunek pracy są więc:
1) osobiste wykonywanie przez osobę zatrudnioną pracy zarobkowej (za
wynagrodzeniem), 2) na rzecz podmiotu zatrudniającego, a zatem „na ryzyko”
socjalne, produkcyjne i gospodarcze (ekonomiczne) tego podmiotu, 3) w
warunkach podporządkowania jego kierownictwu (por. wyrok Sądu Najwyższego z
dnia 7 kwietnia 2010 r., II UK 357/09, OSNP 2011, nr 19-20, poz. 258). Co prawda
w przypadku spółki kapitałowej pracodawcą jest ta spółka, a nie jej akcjonariusz lub
udziałowiec, jednakże w orzecznictwie Sądu Najwyższego prezentowane jest
stanowisko, które podziela obecny skład, że jednoosobowa spółka z o.o. stanowi w
istocie szczególną formę prowadzenia działalności na „własny” rachunek,
oddzielony od osobistego majątku jedynego wspólnika jedynie przez konstrukcję
(fikcję) osoby prawnej. Z tego punktu widzenia oraz w świetle cech stosunku pracy
oraz ustroju prawa pracy, którego podstawą jest wymiana świadczeń między
właścicielem środków produkcji a pracownikiem, jedyny (lub niemal jedyny)
wspólnik spółki z o.o. co do zasady nie może pozostawać z tą spółką w stosunku
pracy, gdyż w takim przypadku status wykonawcy pracy (pracownika) zostaje
„wchłonięty” przez status właściciela kapitału (pracodawcy). Inaczej mówiąc, tam
gdzie status wykonawcy pracy (pracownika) zostaje zdominowany przez
właścicielski status wspólnika spółki z o.o. nie może być mowy o zatrudnieniu w
ramach stosunku pracy wspólnika, który w takiej sytuacji wykonuje czynności
(nawet typowo pracownicze) na rzecz samego siebie (we własnym interesie) i na
swoje własne ryzyko produkcyjne, gospodarcze i socjalne. Jedyny wspólnik jest od
pracodawcy (spółki z o.o.) niezależny ekonomicznie, gdyż - skoro do przesunięcia
7
majątkowego dochodzi w ramach majątku samego wspólnika - nie zachodzi
przesłanka odpłatności pracy, a nadto dyktuje mu sposób działania jako
zgromadzenie wspólników. Z tego względu judykatura Sądu Najwyższego
przyjmuje, że co prawda wspólnicy wieloosobowych spółek z o.o. mogą wykonywać
zatrudnienie na podstawie umów o pracę zarówno w charakterze członków zarządu,
jak i na stanowiskach wykonawczych, gdyż w takiej sytuacji wspólnika nie można
traktować jako podmiotu, którego praca polega na obrocie jego własnym kapitałem
(por. powołane przez skarżącego wyroki z dnia 16 grudnia 2008 r., I UK 162/08,
Monitor Prawa Pracy 2009, nr 5, s. 268-271 i z dnia 9 czerwca 2010 r., II UK 33/10,
LEX nr 598436 oraz wyrok z dnia 12 maja 2011 r., II UK 20/11, OSNP 2012, nr 11-
12, poz. 145 i powołane w nich orzeczenia), jednakże nie dotyczy to już sytuacji,
gdy udział innych wspólników jest iluzoryczny. Taka konfiguracja oznacza bowiem
połączenie pracy i kapitału, co wyklucza dopuszczalność nawiązania stosunku
pracy z własną spółką i podleganie takiego wspólnika pracowniczym
ubezpieczeniom społecznym, niezależnie od rodzaju czynności (wykonawcze czy
zarządzające), jakie miałyby być realizowane w ramach umowy o pracę (por. wyroki
z dnia 7 kwietnia 2010 r., II UK 177/09, LEX nr 599767 i z dnia 3 sierpnia 2011 r.,
I UK 8/11, OSNP 2012, nr 17-18, poz. 225 i przytoczone w nich szeroko
wcześniejsze orzecznictwo).
Z tych względów dokonana przez Sąd drugiej instancji w płaszczyźnie art. 22
§ 1 k.p. ocena ważności umowy o pracę, w ramach której skarżący miał wykonywać
czynności kierownika budowy i robót budowlanych nie nasuwa zastrzeżeń, w
szczególności przy uwzględnieniu ustalenia, że w ramach pełnionej funkcji prezesa
zarządu zajmuje się on, między innymi, „organizacją całej firmy” oraz „zarządza
finansami”. Dla prawidłowości tej oceny, dokonywanej wyłącznie w sferze
przepisów prawa pracy oraz prawa ubezpieczeń społecznych, nie mają znaczenia
art. 201 § 1 i art. 208 k.s.h. odnoszące się do sposobu funkcjonowania zarządu
spółki z o.o. oraz powołane przez skarżącego przepisy Prawa budowlanego
„traktujące o roli i obowiązkach kierownika budowy”.
Pozostałe zarzuty skargi kasacyjnej oparte zostały na założeniu ważności
umowy o pracę z dnia 19 grudnia 2001 r. Tymczasem Sąd drugiej instancji
ważność tej umowy zakwestionował, przyjmując że nie powstał na jej podstawie
8
stosunek prawny charakteryzujący się cechami stosunku pracy, o których stanowi
art. 22 § 1 k.p. (o czym wyżej była mowa). Co prawda z prawomocnej części
wyroku Sądu pierwszej instancji z dnia 22 grudnia 2011 r., stwierdzającego
podleganie przez skarżącego do dnia 31 grudnia 2002 r. obowiązkowi
ubezpieczenia pracowniczego, wynika inne rozstrzygnięcie tej prejudycjalnej kwestii,
jednakże skarżący nie podnosi w tym zakresie żadnych zarzutów obrazy prawa
materialnego lub procesowego, w szczególności co do zakresu mocy wiążącej tego
wyroku na gruncie art. 365 § 1 k.p.c. Zagadnienie to uchyla się zatem spod oceny i
rozważań Sądu Najwyższego. Konsekwencją tego jest niezasadność zarzutu
naruszenia art. 9 ust. 1 ustawy systemowej, którego to naruszenia skarżący
upatruje w nieuwzględnieniu zbiegu ubezpieczenia pracowniczego (art. 6 ust. 1 pkt
1) z ubezpieczeniem z tytułu prowadzenia działalności pozarolniczej (art. 6 ust. 1
pkt 5). Natomiast art. 9 ust. 2 ustawy systemowej w ogóle nie odnosi się do zbiegu
wymienionych w tym przepisie tytułów ubezpieczenia (określonych w art. 6 ust. 1
pkt 2, 4-6 i 10, w tym z tytułu prowadzenia działalności pozarolniczej) z
ubezpieczeniem pracowniczym (określonym w art. 6 ust. 1 pkt 1).
Z powyższych względów skarga kasacyjna podlega oddaleniu na podstawie
art. 39814
k.p.c.
9