Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 49/13
UCHWAŁA
Dnia 10 października 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jacek Gudowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Irena Gromska-Szuster
SSN Zbigniew Kwaśniewski
Protokolant Katarzyna Bartczak
w sprawie ze skargi wierzyciela Skarbu Państwa - Prezesa Sądu Rejonowego
w W.
na czynności Komornika Sądowego przy Sądzie Rejonowym
przeciwko dłużnikowi R. S.
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 10 października 2013 r.
zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy we W.
postanowieniem z dnia 19 kwietnia 2013 r.,
"Który z organów sądu powszechnego - prezes sądu, czy
dyrektor sądu - jest właściwym organem reprezentującym sąd jako
jednostkę organizacyjną Skarbu Państwa w postępowaniu
związanym z egzekucją należności sądowych?"
podjął uchwałę:
2
W sprawach o egzekucję grzywien, kar pieniężnych, opłat
sądowych i kosztów postępowania w sprawach cywilnych
organem właściwym do reprezentacji Skarbu Państwa jest
prezes sądu, a nie jego dyrektor.
Uzasadnienie
3
Zarządzeniem z dnia 26 lutego 2013 r. komornik przy Sądzie Rejonowym w
W. zwrócił wierzycielowi - Skarbowi Państwa, Sądowi Rejonowemu w W. tytuł
wykonawczy skierowany przeciwko dłużnikowi R. S., w postaci wyroku tego Sądu z
dnia 4 września 2012 r., opatrzonego klauzulą wykonalności, zasądzającego od
dłużnika kwotę 200 zł tytułem kosztów sądowych. Zdaniem komornika, polecenie
egzekucji powinno być podpisane przez dyrektora Sądu Rejonowego, a nie przez
Prezesa Sądu, a skoro wierzyciel nie usunął w terminie wytkniętego w tym zakresie
braku, zatem wniosek należało zwrócić.
Sąd Rejonowy w W. postanowieniem z dnia 27 marca 2013 r. oddalił skargę
na czynność komornika wniesioną przez wierzyciela – Skarb Państwa, działający
przez Prezesa Sądu Rejonowego w W. W ocenie Sądu Rejonowego, dochodzenie
należności sądowych mieści się w zakresie kompetencji dyrektora sądu, a nie
prezesa i jest zgodne z koncepcją rozdziału funkcji prezesa i dyrektora.
Rozpoznając zażalenie wierzyciela na to postanowienie Sąd Okręgowy wW.
powziął poważne wątpliwości, które jako zagadnienie prawne przedstawił Sądowi
Najwyższemu do rozstrzygnięcia na podstawie art. 390 § 1 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Organami sądu - zgodnie z art. 21 § 1 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. - Prawo
o ustroju sądów powszechnych (jedn. tekst: Dz. U. z 2013 r., poz. 427 - dalej:
„Pr.u.s.p.”) - są jego prezes i dyrektor. Istnienie dwu, w znacznym stopniu
niezależnych od siebie, organów w łonie jednej państwowej jednostki
organizacyjnej Skarbu Państwa stwarza zjawisko nie bez racji określane
w piśmiennictwie jako „dwuwładza”. Powoduje ono nie tylko zakłócenia w bieżącej
działalności tej jednostki (sądu), ale stwarza także konflikty kompetencyjne
w zakresie reprezentacji, które ilustruje stan faktyczny niniejszej sprawy. Dzieje się
tak, mimo że ustawodawca starał się w sposób jednoznaczny wykreślić granice
oddzielające zakresy „władzy” obu wymienionych organów, stosując kryterium
wyłączności kompetencji, tj. niepokrywania się ich ani niezachodzenia na siebie,
oraz ustanawiając - w razie wątpliwości - klauzulę domniemania kompetencji
prezesa sądu. Klauzulę tę, oprócz legitymacji normatywnej zawartej w art. 22 § 1
4
Pr.u.s.p., uzasadnia rola prezesa jako kierownika sądu, utrwalona w ustroju
sądownictwa od czasów jego ujednolicenia w 1928 r. (art. 65 i nast. rozporządzenia
Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 6 lutego 1928 r. – Prawo o ustroju sądów
powszechnych, Dz. U. Nr 12, poz. 93 ze zm.). Klauzula domniemania kompetencji
prezesa sądu oznacza również, że uprawnienia dyrektora mają charakter
wyjątkowy i dopełniający, powinny być zatem objaśniane w sposób ścisły, a w razie
konfliktu kompetencyjnego – zwężający.
Kluczem do określenia właściwej reprezentacji Skarbu Państwa w sprawach
o egzekucję grzywien, kar pieniężnych, opłat sądowych i kosztów postępowania
w sprawach cywilnych jest oczywiście art. 67 § 2 k.p.c., nie stanowi on jednak
wystarczającej podstawy, konieczna jest bowiem uprzednia kwalifikacja charakteru
wymienionych wierzytelności. Ma to także istotne znaczenie z punktu widzenia art.
31a § 1 pkt 2 i 5 oraz art. 179 § 1 Pr.u.s.p., gdyż pozwala ustalić, czy wierzytelności
te mieszczą się w pojęciu „powierzone mienie i zadania sądu”, w określeniu
„zadania w zakresie finansowym lub gospodarczym”, ewentualnie w kategorii
„gospodarka finansowa sądu”. Należy przy tym pamiętać, że organem
reprezentującym Skarb Państwa powinien być ten organ państwowej jednostki
organizacyjnej, z której działalnością określone roszczenie (wierzytelność,
świadczenie etc.) jest najściślej związane (por. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
11 lutego 1998 r., III CKN 354/97, nie publ.).
Analiza przepisów ustawy z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych
(jedn. tekst: Dz. U. z 2013 r., poz. 885 ze zm.) oraz ustawy z dnia 28 lipca 2005 r.
o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (jedn. tekst: Dz. U. z 2010 r. Nr 90,
poz. 594 ze zm.) przekonuje jednoznacznie, że wierzytelności z tytułu grzywien, kar
pieniężnych, opłat sądowych i kosztów postępowania (należności sądowych) są
wierzytelnościami Skarbu Państwa, a nie konkretnego sądu, scil. tego sądu, który
wydał orzeczenie będące źródłem należności sądowej. Zgodnie z art. art. 5 ust. 1
pkt 1 oraz ust. 2 pkt 1 ustawy o finansach publicznych, środkami publicznymi są
dochody publiczne, w skład których wchodzą m.in. daniny i inne dochody publiczne,
a więc także należności sądowe, a art. 119 ustawy o kosztach sądowych
w sprawach cywilnych stanowi wprost, że należności sądowe są należnościami
Skarbu Państwa z tytułu nieuiszczonych kosztów sądowych oraz grzywien
5
orzeczonych w postępowaniu cywilnym. Istotny argument wskazał Sąd Najwyższy
w uchwale z dnia 17 listopada 2009 r., III CZP 86/09 (OSNC 2010, nr 5, poz. 51),
zwracając uwagę na art. 40 ust. 2 i art. 45 ust. 2 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r.
o komornikach sądowych i egzekucji (jedn. tekst: Dz. U. z 2006 r. Nr 167,
poz. 1191 ze zm.). Podniósł, że z użycia w tych przepisach sformułowania „sprawy
o egzekucję wszczęte na wniosek Skarbu Państwa, w tym na polecenie sądu lub
prokuratora”, jednoznacznie wynika, iż ustawodawca traktuje egzekucję wszczętą
na polecenie sądu (prezesa sądu) jako egzekucję wierzytelności Skarbu Państwa,
toczącą się na jego wniosek. Sąd Najwyższy podkreślił, że wprawdzie wymienione
przepisy zostały uchylone na podstawie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia
14 maja 2009 r., K 21/08 (OTK-A Zb. Urz. 2009, nr 5, poz. 67), jednak ich walor
argumentacyjny pozostał w mocy.
Zgodnie z art. 22 § 1 Pr.u.s.p., prezes sądu kieruje sądem i reprezentuje go
na zewnątrz, z wyjątkiem spraw należących do kompetencji dyrektora sądu, oraz
pełni inne czynności przewidziane w ustawie oraz przepisach odrębnych. Z kolei
stosownie do art. 31a § 1 Pr.u.s.p., dyrektor sądu m.in. kieruje działalnością
administracyjną sądu w celu zapewnienia odpowiednich warunków techniczno -
organizacyjnych oraz majątkowych funkcjonowania sądu i wykonywania jego
zadań, wykonuje zadania przypisane, na podstawie odrębnych przepisów,
kierownikowi jednostki w zakresie finansowym, gospodarczym, kontroli finansowej,
gospodarowania mieniem Skarbu Państwa oraz audytu wewnętrznego w tych
obszarach, a także reprezentuje Skarb Państwa w zakresie powierzonego mienia
i zadań sądu. W tej sytuacji kluczowe znaczenie ma odpowiedź na pytanie, czy
egzekucja należności sądowych mieści się w pojęciu „powierzone mienie i zadania
sądu”, przy czym należy zastrzec, że chodzi oczywiście o zadania sądu dotyczące
powierzonego mienia, a nie o zadania z zakresu wymiaru sprawiedliwości i ochrony
prawnej, o których mowa w art. 1 § 2 i 3 Pr.u.s.p. (por. także art. 8 Pr. o u.s.p.).
Wykładnię art. 31a § 1 pkt 5 Pr.u.s.p. ułatwia spostrzeżenie, że jego treść
jest zbliżona do stylizacji art. 17 ust. 1 zdanie pierwsze ustawy z dnia 8 sierpnia
1996 r. o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa
(jedn. tekst: Dz. U. z 2012 r., poz. 1224), stanowiącego, iż kierownicy urzędów
państwowych reprezentują Skarb Państwa w odniesieniu do powierzonego im
6
mienia i w zakresie zadań ich urzędów. Na gruncie tego przepisu przyjmuje się
w piśmiennictwie, że mieniem powierzonym jest ogół praw majątkowych
przyznanych jednostkom organizacyjnym Skarbu Państwa w celu wykonania
powierzonych im zadań. Jako przykłady mienia powierzonego, objaśnianego
w sposób zwężający, wskazuje się nieruchomości i ruchomości, w tym sprzęty
i inne przedmioty niezbędne do wykonywania zadań, a jako czynności w tym
zakresie np. kupno materiałów biurowych, mebli albo zawieranie umów w sprawie
remontu.
Innego znaczenia omawianym pojęciom nie nadaje kontekst normatywny
stwarzany przez Prawo o ustroju sądów powszechnych, w tym uzasadnienie
projektu ustawy z dnia 18 sierpnia 2011 r. o zmianie ustawy - Prawo o ustroju
sądów powszechnych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 203, poz. 1192),
która weszła w życie w dniu 1 stycznia 2013 r. (Sejm VI kadencji, druk nr 3655).
Przeciwnie, z całokształtu motywów ustawy wynika, że prawodawca miał na celu
uściślenie pozycji dyrektora oraz dopełnienie jego kompetencji zadaniami
związanymi z zapewnieniem organizacyjno-technicznego zaplecza funkcjonowania
sądów (por. także rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 19 grudnia
2012 r. w sprawie szczegółowych zasad prowadzenia gospodarki finansowej
i działalności inwestycyjnej sądów powszechnych, Dz. U. z 2012 r., poz. 1476).
W konsekwencji należy przyjąć, że należności sądowe nie przynależą do
mienia powierzonego sądowi w rozumieniu art. 31a § 1 pkt 5 Pr.u.s.p., a tym
samym nie stanowią przedmiotu zadań dyrektora sądu w zakresie finansowym
i gospodarczym oraz nie mieszczą się w ogólnym pojęciu „gospodarka finansowa
sądu”. Należy odwołać się także do art. 119–125 ustawy o kosztach sądowych
w sprawach cywilnych, które nie wskazują dyrektora sądu jako organu właściwego
do wszczynania i prowadzenia egzekucji należności sądowych. Przeciwnie, z art.
123 tej ustawy wynika, że o rozłożeniu na raty lub umorzeniu należności sądowych
rozstrzyga ostatecznie prezes sądu, co a fortiori musi oznaczać, że jego
kompetencje obejmują także wszczynanie i prowadzenie egzekucji w tym zakresie
(por. również § 7 ust. 3 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 9 marca
2006 r. w sprawie egzekucji grzywien, kar pieniężnych, opłat sądowych i kosztów
7
postępowania w sprawach cywilnych, Dz. U. Nr 42, poz. 288, oraz uchwała Sądu
Najwyższego z dnia 17 listopada 2009 r., III CZP 86/09).
Oczywiście, podstaw do odmiennych wniosków nie stwarza, wbrew
pochopnej sugestii Sądu Okręgowego przestawiającego rozstrzygane zagadnienie
prawne, uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 28 listopada 2012 r.,
III CZP 75/12 (OSNC 2013, nr 4, poz. 48). Stwierdzono tam wyraźnie, że dyrektor
sądu może być reprezentantem sądu jako statio fisci Skarbu Państwa tylko
w sprawach dotyczących wykonania zadań gospodarczych i finansowych,
a egzekucja należności sądowych, co wykazano, do tych zadań nie należy.
Z tych względów podjęto uchwałę, jak na wstępie.