Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CNP 33/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 22 listopada 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
Protokolant Maryla Czajkowska
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 22 listopada 2013 r.,
skargi R. W.
o stwierdzenie niezgodności z prawem
prawomocnego wyroku Sądu Okręgowego w Z.
z dnia 31 stycznia 2013 r.,
wydanego w sprawie z powództwa R. W.
przeciwko Gminie N. - Miasto
o zapłatę,
1) oddala skargę;
2) zasądza od R. W. na rzecz Gminy N. - Miasto kwotę 1 200
(tysiąc dwieście) zł tytułem zwrotu kosztów wywołanych
wniesieniem skargi.
2
UZASADNIENIE
Powód – R. W. w pozwie skierowanym przeciwko pozwanej Gminie domagał
się zasądzenia od niej kwoty 10.968,50 zł z odsetkami. Żądanie swoje uzasadniał
tym, że strona pozwana uzyskiwała przez 5 lat bezprawnie od powoda opłaty za
pobyt jego dzieci w przedszkolu publicznym stanowiącym jednostkę budżetową
pozwanej Gminy. W ocenie powoda, w wyniku bezprawnego działania pozwanej
Gminy powód poniósł szkodę w wysokości opłat wnoszonych na rzecz tej Gminy.
Sąd Rejonowy oddalił powództwo po dokonaniu następujących ustaleń
faktycznych.
Dzieci powoda (troje) uczęszczały do Przedszkola Publicznego nr 6 w N.
(łącznie w okresie od 2004 r. do 2010 r.). Rada Miejska uchwałą z dnia 6 lutego
2004 r. w sprawie odpłatności za pobyt dzieci w przedszkolu ustaliła m.in. tzw.
opłatę stałą w związku z realizowaniem w przedszkolach publicznych zajęć
opiekuńczo-wychowawczych w zakresie przekraczającym tzw. podstawę
programową wychowania przedszkolnego (opłata za tzw. zajęcia
ponadprogramowe dzieci). Uchwałę tę podjęto na podstawie art. 14 ust. 5 w zw.
z art. 6 pkt 1 ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z 1966 r.
nr 67, poz. 329 ze zm.; cyt. jako „ustawa z dnia 7 września 1991 r.”). Wojewódzki
Sąd Administracyjny wyrokiem z dnia 30 lipca 2009 r. stwierdził nieważność tej
uchwały w zakresie dotyczącym wspomnianej opłaty stałej. Wadliwość treści tej
uchwały polegała na tym, że nie dokonano w niej odpowiedniego wyodrębnienia
kosztów poszczególnych zajęć ponadprogramowych, a ponadto – ujęto te opłaty
jako całość, łącznie z kosztami wyżywienia dzieci (ponoszonymi osobno przez
rodziców), co w praktyce uniemożliwia weryfikację, za jakie konkretnie świadczenia
pobierana jest ta opłata. W dwóch kolejnych wyrokach wojewódzkiego sądu
administracyjnego (z dnia 9 grudnia 2009 r. i 5 maja 2010 r.) stwierdzono
nieważność dwóch kolejnych uchwał Rady Miejskiej (z dnia 28 sierpnia 2009 r.
i z dnia 11 grudnia 2009 r.) w przedmiocie ustalenia opłat za korzystanie ze
świadczeń w przedszkolach publicznych w zakresie przekraczającym podstawę
programową wychowania przedszkolnego. Na podstawie wszystkich trzech uchwał
powód uiszczał opłatę stałą w związku z pobytem swojej trójki dzieci w przedszkolu
w latach 2004 – 2010.
3
Powód nie był informowany o tym, jakie usługi przedszkolne są bezpłatne,
a za jakie pobierana jest opłata, bowiem – jak twierdził – sam wie, za ma płacić
a za co nie. Powód i jego żona w latach 2004 – 2009 nie zgłaszali zastrzeżeń
dotyczących zajęć przedszkolnych ani godzin odbioru dzieci z przedszkola. Do
godz. 13.00 realizowano w przedszkolu program podstawowy i powód o tym
wiedział. Powód przyprowadzał dzieci o godz. 8.00, a odbierał między godz. 14.30
– 15.30. Zajęcia poza godz. 13.00 zawsze obejmowały program ponadpodstawowy.
Powód wypełnił deklaracją w karcie o 8-godzinnym pobycie dziecka w przedszkolu.
Rodzice byli informowani, że dziecko może być w przedszkolu 5 godzin lub cały
dzień z pełnym wyżywieniem.
Wnoszone przez powoda opłaty były niższe od poniesionych przeciętnie
kosztów utrzymania jednego dziecka (powód pokrywał 30 – 50% tych kosztów).
W statucie Przedszkola Publicznego nr 6 (obowiązującego od dnia 30 sierpnia
2004 r.) ustalono, że świadczenia udzielane przez przedszkole są nieodpłatne
w zakresie realizacji minimum programowego wychowania przedszkolnego,
określonego przez Ministra do Spraw Oświaty i Wychowania. Na realizację
minimum programowego przewidywano czas od godz. 8.00 – do 13.00. W piśmie
z dnia 22 stycznia 2009 r. informowano powoda o możliwości korzystania jego
dziecka z przedszkola w zakresie minimum programowego bez wyżywienia.
Według Sądu Rejonowego, z istniejącego stanu prawnego w zakresie
świadczeń przedszkolnych wynika, że przedszkole publiczne ma obowiązek
bezpłatnego nauczania i wychowania dzieci w zakresie co najmniej 5 godzin
dziennie, a usługi wykonywane ponad minimum programowe mogą mieć charakter
odpłatny. Dzieci powoda uczestniczyły w zajęciach ponadprogramowych.
Stwierdzenie przez wojewódzki Sąd administracyjny nieważności uchwał Rady
Miejskiej (z dnia 6 lutego 2004 r. oraz dwóch dalszych uchwał) spowodowało,
że świadczenie powoda stałej opłaty we wskazanym przez niego okresie stało się
świadczeniem nienależnym, odpadła bowiem podstawa prawna pobierania przez
Gminę tej opłaty za usługi świadczone na rzecz dzieci poza minimum programowe
(art. 410 § 2 k.c.). Jednakże żądanie zwrotu tych opłat jest wykluczone, ponieważ
„żądanie powoda należało uznać za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego”
(art. 411 pkt 2 k.c.).Strona pozwana, świadcząc na rzecz dzieci usługi
4
ponadprogramowe, ponosiła bowiem określone koszty świadczenia, ujęte w opinii
biegłego, a koszty te okazały się wyższe niż opłaty stałe, uiszczane przez powoda.
Ponadto powód nie wykazał, aby pozwana Gmina wzbogaciła się jego kosztem,
bowiem zostały one przeznaczone na częściowe pokrycie kosztów zajęć
przedszkolnych dzieci.
Apelacja powoda została oddalona. Sąd Okręgowy podzielił ustalenia
faktyczne Sądu pierwszej instancji. W ocenie Sądu Okręgowego, istniały podstawy
do zastosowania art. 411 pkt 2 k.c. Opłaty od powoda pobierano na podstawie
odpowiednich uchwał Rady Miejskiej Gminy, które uzasadniały – do czasu ich
uchylenia – możliwość uzyskiwania takich opłat. Opłaty pokrywały od 30 – 50%
rzeczywistych kosztów odpowiednich ponadprogramowych zajęć dla dzieci
w przedszkolu, ponoszonych przez stronę pozwaną. Zastrzeżenia powoda
poczynione na dowodach wpłat omawianych opłat należało uznać za „pozbawione
podstawy prawnej, a w konsekwencji bezprawne”. Obowiązek zapłaty należności
za świadczenie usług przedszkolnych nie może być uznane za działanie pod
przymusem. Uczęszczanie dzieci do przedszkola nie jest obowiązkowe, ponadto
powodowi służył swobodny wybór przedszkola. Nie było podstaw do zastosowania
art. 411 pkt 1 k.c. Opłaty wnoszone przez powoda nigdy nie obejmowały innych
zajęć przedszkolnych niż objęte programem podstawowym, realizowanym w danym
przedszkolu od godz. 8.00 do godz. 13.00.
W ocenie Sądu Okręgowego, zgłoszone przez powoda roszczenie powinno
być rozpatrywane tylko w płaszczyźnie zwrotu nienależnego świadczenia (art. 410
§ 2 k.c.), ponieważ powód wprawdzie „domagał się od strony pozwanej
odszkodowania”, ale korzystając z pomocy prawnej profesjonalnego pełnomocnika,
w sposób wyraźny takiego żądania ostatecznie jednak nie sformułował. W tej
sytuacji Sąd Rejonowy nie rozpoznawał żądania powoda w świetle przepisów o
odpowiedzialności deliktowej (art. 415 k.c.).
W skardze o stwierdzenie niezgodności z prawem zaskarżonego orzeczenia
Sądu Okręgowego z dnia 31 stycznia 2013 r. skarżący wskazywał, że orzeczenie to
jest niezgodne z art. 321 § 1 k.p.c. w zw. z art. 187 § 1 k.p.c., art. 212 § 1 k.p.c.
oraz art. 411 pkt 1 i pkt 2 k.c. i art. 414 k.c. (pkt II skargi).
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
5
1. Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego
orzeczenia (art. 4241
k.p.c.) stanowi szczególny środek zaskarżenia. Ocena, czy
określone orzeczenie jest niezgodne z prawem (materialnym lub procesowym)
powinna być dokonywana zawsze w świetle ustaleń faktycznych poczynionych
w sprawie zakończonej wydaniem kwestionowanego wyroku (art. 4244
k.p.c.).
W związku z tym w postępowaniu wywołanym wniesieniem skargi nie można
podnosić zarzutów naruszenia art. 382 k.p.c. w zw. z art. 233 k.p.c. „poprzez
niedokonanie wszechstronnego rozważenia zebranego materiału dowodowego
i przekroczenie swobodnej oceny dowodów” (s. 2-3 skargi).
2. W pierwszej kolejności rozważenia wymaga to, czy zaskarżony wyrok
narusza art. 411 pkt 1 i 2 k.c. przy założeniu rozpoznania żądania powoda (zwrot
tzw. opłat stałych wniesionych przez powoda na rzecz Gminy w związku z pobytem
jego dzieci w przedszkolu publicznym w okresie 2004 – 2009 r.) w świetle
przepisów o nienależnym świadczeniu (art. 410 § 2 k.c.). Sąd Okręgowy stwierdził,
że obowiązek zwrotu wspomnianych opłat został wyłączony w wyniku zastosowania
art. 411 pkt 2 k.c., a także – art. 411 pkt 1 k.c. (świadczenie czyniło zadość
zasadzie współżycia społecznego, dobrowolność opłat i niewystąpienie
okoliczności przewidzianych w art. 411 pkt 1 in fine k.c., zwłaszcza elementu
przymusu ze strony Gminy) Według skarżącego, wspomniane wyłączenie
obowiązku zwrotu opłat (jako nienależnego świadczenia powoda) nie zostało
skutecznie wykazane.
Należy jednak zwrócić uwagę na ustalenia faktyczne dokonane przez Sądy
meriti w sprawie o zwrot opłat przedszkolnych, którym poświęcono sporo miejsca
w uzasadnieniu Sądu Okręgowego (s. 22 i n.). Wynikają z nich – ujmując rzecz
syntetycznie – następujące fakty. Opłaty stałe płacone były za czas pobytu trojga
dzieci powoda w przedszkolu publicznym, stanowiącym jednostkę budżetową
pozwanej Gminy. Ustalono wykonywanie przez personel przedszkola tzw.
świadczeń ponadprogramowych i ustalono czas wypełniania tych świadczeń
(po godz. 13.00 pobytu dzieci w przedszkolu). Dzieci powoda przebywały
w przedszkolu zawsze w okresie świadczeń ponadprogramowych. Przepisy ustawy
z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty nie wykluczały możliwości pobierania
opłat (odpłatności) za świadczenia ponadprogramowe wobec dzieci
6
przebywających w przedszkolach publicznych. Orzeczenie Wojewódzkiego Sądu
Administracyjnego z dnia 30 lipca 2009 r., uznające nieważność uchwały Rady
Miejskiej z dnia 6 lutego 2004 r. w odniesieniu do przyjętej w niej „opłaty stałej”, nie
stwierdzało nielegalności tej opłaty w ogóle, ale jej wadliwe skonstruowanie od
strony kalkulacyjnej (zob. s. 11-12 uzasadnienia zaskarżonego wyroku). W toku
postępowania dowodowego powołano biegłego, który ustalił, że przyjmowane przez
Gminę „opłaty stałe” pokrywały w rzeczywistości tylko część kosztów świadczeń
ponadprogramowych ponoszonych przez przedszkole (tj. w przedziale 20 – 30%).
W takiej sytuacji nie sposób twierdzić, że po stronie powoda w ogóle doszło
do stanu nienależnego świadczenia w rozumieniu art. 410 § 2 k.c., ponieważ
opłacał on systematycznie ponadpodstawowe świadczenia organizowane
w przedszkolu publicznym, a przyjmowanie opłat stałych nie było
przedsięwzięciem nielegalnym de lege lata ze strony Gminy. Skoro nie doszło do
nienależnego świadczenia (art. 410 § 2 k.c.), to bezprzedmiotowe stało się
jednoczesne rozważenie tego, czy nastąpiły okoliczności wyłączające obowiązek
zwrotu świadczenia (opłat) na podstawie art. 411 pkt 1 i pkt 2 k.c. Jeżeli Sądy meriti
dokonywały takich rozważań, nie oznacza to, że zaskarżony wyrok Sądu
Okręgowego jest „niezgodny z prawem” w rozumieniu art. 4241
k.p.c. Podstawowe
znaczenie dla takiej niezgodności (tzw. bezprawia sądowego) ma bowiem
ostateczne, merytoryczne rozstrzygnięcie Sądu. Jeżeli wyrok odpowiada prawu
jako definitywne rozstrzygnięcie Sądu, to wadliwe zastosowanie przepisów prawa
materialnego (w rozpoznawanej sprawie – przepisów art. 411 pkt 1 i pkt 2 k.c.) nie
może prowadzić do stwierdzenia, że wyrok taki pozostaje niezgodny z prawem w
rozumieniu art. 4241
k.p.c.
3. Trafnie wywiódł skarżący, że – wbrew stanowisku Sądu Okręgowego
(s. 32 uzasadnienia zaskarżonego wyroku) – żądanie powoda powinno być jednak
rozpatrzone także w świetle przepisów o odpowiedzialności odszkodowawczej
(art. 415 k.c.). Takie żądanie było jednak formułowane przez powoda, mimo że nie
zostało ono już wyraźnie podtrzymywane w postępowaniu apelacyjnym. Można
zatem przyjąć, że istotnie doszło do naruszenia art. 321 § 1 k.p.c. i art. 414 k.c.
Sprawa powinna być rozpoznana w granicach sformułowanego żądania powoda.
7
Możliwy jest bowiem zbieg roszczeń z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia
(nienależnego świadczenia) i et delicto (art. 414 k.c.).
Przy ocenie stanowiska powoda prezentowanego w skardze należy brać pod
uwagę ustalenia faktyczne dokonane przez Sądy meriti a także przyjęty w treści
skargi opis uszczerbku poniesionego przez powoda. Skarżący odsyła w tej mierze
do wyliczeń dokonanych przez niego w pozwie, a także podnosi to, że „wysokość
żądanego odszkodowania (…) stanowi sumę dokonanych przez powoda wpłat na
rzecz pozwanej w okresie nieważności uchwał, na podstawie których bezprawnie
pobierano opłaty od powoda” (k. 3-4 skargi). Skoro stwierdzono wcześniej brak
podstaw do przyjęcia stanu nienależnego świadczenia po stronie powoda w okresie
wnoszenia opłat stałych (art. 410 § 2 k.c.), to, oczywiście, w takiej sytuacji nie
można zasadnie twierdzić, że powód poniósł uszczerbek majątkowy wynikający z
dokonywania wspomnianych opłat stałych, w rozmiarze odpowiadającym sumie
tych opłat. Oznacza to, że zaskarżone orzeczenie odpowiada ostatecznie prawu i
nie może być kwalifikowane jako tzw. bezprawie sędziowskie w rozumieniu art.
4241
k.p.c.
Z przedstawionych względów Sąd Najwyższy oddalił skargę jako
nieuzasadnioną (art. 42411
§ 1 k.p.c.) i rozstrzygnął o kosztach postępowania
wywołanego skargą.
es