Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 161/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 28 listopada 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Iwona Koper (przewodniczący)
SSN Kazimierz Zawada (sprawozdawca)
SSN Maria Szulc
w sprawie z powództwa Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa
w W.
przeciwko M. P.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 28 listopada 2013 r.,
skargi kasacyjnej pozwanego
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 30 października 2012 r.,
oddala skargę kasacyjną.
2
UZASADNIENIE
Sąd Okręgowy nakazem zapłaty z dnia 5 maja 2011 r. zasądził od
pozwanego M. P. na podstawie wystawionego przez niego weksla własnego kwotę
494 765 zł na rzecz powodowej Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa z
ustawowymi odsetkami oraz kosztami procesu.
Po rozpoznaniu zarzutów pozwanego Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia
24 kwietnia 2012 r. utrzymał ten nakaz zapłaty w mocy. Apelację pozwanego Sąd
Apelacyjny oddalił wyrokiem z dnia 30 października 2012 r.
Z ustaleń leżących u podstaw obu wyroków wynika, że strony w dniu
28 lutego 2005 r. zawarły umowę o dofinansowanie w ramach projektu
Sektorowego Programu Operacyjnego „Restrukturyzacja i modernizacja sektora
żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004-2006”. W § 9 ust. 4 tej
umowy pozwany zobowiązał się do zwrotu udzielonej mu pomocy w przypadku
złożenia stwierdzających nieprawdę lub nierzetelnych dokumentów mających
istotny wpływ na przyznanie lub wypłatę pomocy. Zabezpieczenie wykonania przez
pozwanego zobowiązania wynikającego z umowy stanowił weksel niezupełny
wystawiony przez niego w dniu 28 lutego 2005 r. W deklaracji wekslowej z tego
samego dnia pozwany upoważnił stronę powodową do wypełnienia tego weksla
w przypadku, gdyby nie dotrzymał terminu wykonania zobowiązania wynikającego
z umowy. Urząd Kontroli Skarbowej po przeprowadzeniu postępowania
wyjaśniającego ustalił, że pozwany dokonał pozornej sprzedaży i zakupu urządzeń
magazynowych, aby uzyskać fakturę VAT, będącą dowodem poniesienia
kwalifikowanych wydatków, uzasadniających udzielenie pomocy finansowej
w ramach realizacji programu objętego umową. Na skutek zawiadomienia
Dyrektora Urzędu Kontroli Skarbowej toczyło się od dnia 3 sierpnia 2009 r.
postępowanie karne w sprawie o to, że pozwany między 18 stycznia a 29 sierpnia
2005 r. złożył w oddziale regionalnym Agencji wniosek o dofinansowanie oraz
przedłożył faktury mające istotne znaczenie dla przyznania dofinansowania i tym
samym doprowadził stronę powodową do niekorzystnego rozporządzenia mieniem
o wartości 299 650,50 zł. Komenda Miejska Policji w O. postanowieniem z dnia 29
3
kwietnia 2010 r. umorzyła postępowanie karne w sprawie ze względu na brak
danych dostatecznie uzasadniających popełnienie przestępstwa przez pozwanego.
Postanowienie to uprawomocniło się 12 maja 2010 r. W dniu 15 marca 2011 r.
strona powodowa uzupełniła weksel wystawiony przez pozwanego na kwotę 494
765 zł (należność główna oraz odsetki), oznaczając termin płatności na dzień 22
marca 2011 r.
Sąd Okręgowy odnosząc się do podniesionego przez pozwanego zarzutu
uzupełnienia przez Agencję weksla in blanco niezgodnie z łączącym strony
porozumieniem wekslowym wyjaśnił, że za takie uzupełnienie można byłoby uznać
w myśl utrwalonego orzecznictwa wypełnienie tego weksla po upływie terminu
przedawnienia zabezpieczonego roszczenia, ale w sprawie taka sytuacja nie
wystąpiła. Według Sądu Okręgowego, roszczenie strony powodowej o zwrot kwoty
udzielonego dofinansowania podlegało zgodnie z art. 118 k.c. dziesięcioletniemu
terminowi przedawnienia.
Sąd Apelacyjny akceptując co do zasady rozstrzygnięcie Sądu Okręgowego,
odrzucił jednak możliwość stosowania art. 118 k.c. do roszczenia strony powodowej
o zwrot kwoty udzielonego dofinansowania. Za mający odpowiednie zastosowanie
do przedawnienia tego roszczenia uznał art. 70 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. –
Ordynacja podatkowa (j.t.: Dz. U. 2012. 749 ze zm.), stanowiący w § 1,
że zobowiązanie podatkowe przedawnia się z upływem pięciu lat, licząc od końca
roku kalendarzowego, w którym upłynął termin płatności podatku. Odpowiednie
stosowanie się art. 70 Ordynacji podatkowej do rozpatrywanego roszczenia Sąd
Apelacyjny wywiódł z analizy art. 3 ust. 1 pkt 2 i ust. 3, art. 30, art. 30a, art. 93 ust.
1 oraz art. 93a ust. 3 obowiązującej w dniu zawarcia przez strony umowy ustawy
z dnia 26 listopada 1998 r. o finansach publicznych (j.t.: Dz. U. 2003. 15.148 ze
zm.). Termin przedawnienia roszczenia powoda rozpoczął więc, zdaniem Sądu
Apelacyjnego, bieg z końcem 2005 r., w którym nastąpiło nienależne pobranie
przez pozwanego płatności ze środków publicznych. Termin ten, wynoszący pięć
lat, mógłby zatem upłynąć w normalnym toku zdarzeń z końcem 2010 r., tj. jeszcze
przed dniem wypełnienia weksla in blanco przez stronę powodową. Tak się jednak
nie stało. W okresie od 3 sierpnia 2009 r. do 12 maja 2010 r. toczyło się
postępowanie karne w związku z pojawieniem się podejrzenia doprowadzenia
4
Agencji do niekorzystnego rozporządzenia mieniem przez przyznanie pozwanemu
dofinansowania w wykonaniu umowy z dnia 28 lutego 2005 r. Zgodnie z art. 70 § 6
pkt 1 Ordynacji podatkowej w brzmieniu obowiązującym w czasie trwania
postępowania karnego, bieg terminu przedawnienia zobowiązania podatkowego nie
rozpoczyna się, a rozpoczęty ulega zawieszeniu z dniem wszczęcia postępowania
w sprawie o przestępstwo skarbowe lub wykroczenie skarbowe, jeżeli podejrzenie
popełnienia przestępstwa lub wykroczenia wiąże się z niewykonaniem tego
zobowiązania. Postępowanie karne prowadzone w okresie od 3 sierpnia 2009 r. do
12 maja 2010 r. zmierzało do ustalenia, czy doszło do wyłudzenia przez
pozwanego dofinansowania, będącego przestępstwem określonym w art. 297 § 1
k.k. Przestępstwo to popełnia m.in. ten, kto w celu uzyskania od instytucji
dysponujących środkami publicznymi dotacji lub subwencji przedkłada podrobiony,
przerobiony, poświadczający nieprawdę albo nierzetelny dokument albo nierzetelne
pisemne oświadczenie dotyczące okoliczności o istotnym znaczeniu dla uzyskania
wymienionego wsparcia finansowego. W ocenie Sądu Apelacyjnego prowadzone
postępowanie karne, choć nie doprowadziło do postawienia pozwanemu zarzutu,
spowodowało w okresie jego trwania, na podstawie odpowiednio stosowanego art.
70 § 6 pkt 1 Ordynacji podatkowej, zawieszenie biegu pięcioletniego terminu
przedawnienia roszczenia Agencji. Uwzględniając zawieszenie biegu tego terminu,
termin ten nie upłynął przed dniem wypełnienia przez Agencję weksla in blanco.
Pozwany skarżąc w całości wyrok Sądu Apelacyjnego przytoczył jako
podstawę kasacyjną naruszenie art. 70 § 6 pkt 1 Ordynacji podatkowej przez jego
zastosowanie, pomimo uznania go przez Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia
17 lipca 2012 r., P 30/11, za niezgodny z wynikającą z art. 2 Konstytucji RP zasadą
ochrony zaufania obywatela do państwa i stanowionego przez nie prawa,
w zakresie, w jakim przewidziano w nim, w brzmieniu nadanym przez art. 1 pkt 58
ustawy z dnia 12 września 2002 r. o zmianie ustawy – Ordynacja podatkowa oraz
o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U.2002.169.1387 ze zm.), zawieszenie
biegu terminu przedawnienia zobowiązania podatkowego w związku z wszczęciem
postępowania karnego lub postępowania w sprawie o przestępstwo skarbowe lub
wykroczenie skarbowe, o którym to postępowaniu podatnik nie został
poinformowany najpóźniej z upływem terminu wskazanego w art. 70 § 1 Ordynacji
5
podatkowej. Skarżący podkreślił, że nie był stroną postępowania karnego
w sprawie doprowadzenia do niekorzystnego rozporządzenia mieniem Agencji
w wysokości 299 650,50 zł i nie został o wszczęciu tego postępowania formalnie
powiadomiony..
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W orzecznictwie Sądu Najwyższego za utrwalony należy uznać pogląd,
że do dochodzenia roszczeń o zwrot dofinansowań z wspólnotowych środków
strukturalnych wypłaconych na podstawie umów zawartych w latach 2004-2006
właściwe jest postępowanie przed sądami powszechnymi (zob. wyroki z dnia:
6 maja 2011 r., II CSK 520/10; 12 stycznia 2012 r., IV CSK 287/11; 8 marca
2012 r., V CSK 164/11; 11 maja 2012 r., II CSK 545/11).
Jakkolwiek pierwszym etapem na drodze do otrzymania dofinansowania było
uzyskanie przez beneficjenta decyzji administracyjnej przyznającej dofinansowanie,
bezpośrednią podstawę wypłaty dofinansowania i określenia warunków jego
przyznania stanowiła cywilnoprawna umowa o przekazanie dofinansowania,
zawarta przez beneficjenta z właściwą jednostką dysponującą środkami
wspólnotowymi (rozporządzenie Rady nr 1605/2002 z dnia 25 czerwca 2002 r.
w sprawie rozporządzenia finansowego mającego zastosowanie do budżetu
ogólnego Wspólnot, Dz. Urz. 2002 L 248, s. 1 – w szczególności art. 114, 116, 155,
ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o Narodowym Planie Rozwoju (Dz. U.
2004.116.1206 ze zm. – w szczególności art. 26 i 27, oraz art. 203 ustawy z dnia
30 czerwca 2005 r. o finansach publicznych, (Dz. U. 2005.249.2104 ze zm.). Treść
wynikającego z tej umowy stosunku prawnego opartego na zasadzie
równorzędności stron, wyznaczona głównie przez ustawę (art. 56 k.c.), określała
także prawa i obowiązki dotyczące zwrotu otrzymanego dofinansowania w razie
naruszenia warunków jego przyznania. Sprawy z takiego stosunku należą więc do
kategorii spraw objętych hipotezą art. 1 k.p.c.
Jednocześnie brak przepisów szczególnych, które by sprawy o zwrot
dofinansowań z wspólnotowych środków strukturalnych wypłaconych na podstawie
umów zawartych w latach 2004-2006 kierowały zgodnie z art. 2 § 3 k.p.c. mimo ich
cywilnoprawnego charakteru do właściwości innych organów niż sądy powszechne.
6
Wprawdzie art. 211 ustawy z dnia 30 czerwca 2005 r. o finansach publicznych,
w brzmieniu nadanym przez art. 1 pkt 65 ustawy z dnia 8 grudnia 2006 r. o zmianie
ustawy o finansach publicznych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U.2006.249.1832)
z mocą od dnia 29 grudnia 2006 r., wyłączył sprawy o zwrot dofinansowań
uzyskanych lub wykorzystanych nieprawidłowo z drogi procesu cywilnego,
jednakże według art. 20 ustawy nowelizującej, nowa regulacja dotycząca zwrotu
dofinansowań nie objęła programów i projektów realizowanych w ramach
Narodowego Planu Rozwoju (oprócz powołanych wyżej wyroków Sądu
Najwyższego zob. także orzeczenia Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia:
8 czerwca 2006 r., II GSK 63/06; 18 października 2007 r., II GSK 199/07;
20 grudnia 2007 r., II GSK 267/07; 10 lutego 2010 r., II GSK 86/10;
13 października 2010 r., II GSK 844/09, oraz wyrok Sądu Apelacyjnego
w Warszawie z dnia 5 listopada 2012 r., I ACa 436/12).
Cywilnoprawny charakter stosunków wynikających z zawartych w latach
2004-2006 umów stanowiących podstawę wypłaty dofinansowania ze środków
wspólnotowych wyklucza przyjęte w zaskarżonym wyroku poddanie roszczenia
strony powodowej wobec pozwanego o zwrot dofinansowania wypłaconego na
podstawie umowy zawartej w dniu 28 lutego 2005 r. przedawnieniu według
przepisów Ordynacji podatkowej. Przedawnienie według prawa cywilnego
i przedawnienie według prawa podatkowego to dwie odrębne instytucje, o różnych
cechach. Według art. 117 § 2 k.c., z upływem terminu przedawnienia roszczenia
zobowiązany nabywa zarzut, którego podniesienie pozbawia uprawnionego jedynie
możliwości przymusowego dochodzenia przedawnionego roszczenia, samo zaś to
roszczenie istnieje nadal, tyle tylko że w postaci naturalnej. Bez podniesienia przez
zobowiązanego zarzutu przedawnienia sąd nie może z urzędu uwzględnić upływu
przedawnienia (art. 117 § 2 k.c.). Według natomiast art. 59 § 1 pkt 9 Ordynacji
podatkowej, skutkiem upływu przedawnienia zobowiązania podatkowego jest
wygaśnięcie tego zobowiązania; powstaje on ex lege i jest uwzględniany z urzędu
(por. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 21 czerwca 2011 r., P 26/10).
W konsekwencji – wobec odmienności obu instytucji i ich przynależności do
różnych dziedzin prawa - art. 118 k.c., odwołując się do przepisów szczególnych,
mających pierwszeństwo przed zawartą w nim regulacją, ma na względzie jedynie
7
przepisy należące do cywilnoprawnego reżimu przedawnienia, a nie – jak przyjął
Sąd Apelacyjny w zaskarżonym wyroku – także przepisy nienależące do dziedziny
prawa cywilnego. Jeżeli zatem przyznanie dofinansowania i warunki jego udzielenia
oraz wykorzystania określa cywilnoprawna umowa, to wynikające z niej roszczenie
o zwrot dofinansowania w razie jego nieprawidłowego pobrania lub użycia powinno
podlegać cywilnoprawnemu reżimowi przedawnienia. Poddanie tego roszczenia
przedawnieniu według prawa podatkowego pozostawałoby w sprzeczności
z ugruntowanym w orzecznictwie poglądem o jego cywilnoprawnym charakterze.
Sens uznania umowy za podstawę wypłaty dofinansowania i określenia warunków
jego przyznania polega na poddaniu praw i obowiązków stron umowy właściwym
dla niej przepisom prawa cywilnego. Wyłączenie z nich przepisów o przedawnieniu
roszczeń cywilnoprawnych na rzecz przepisów o przedawnieniu zobowiązań
podatkowych podważałoby sens przyjętej kwalifikacji praw i obowiązków
związanych z przyznaniem dofinansowania i jego wykorzystaniem jako praw
i obowiązków cywilnoprawnych.
W sprawie nie było zatem podstaw do zastosowania art. 70 § 6 pkt 1
Ordynacji podatkowej zarówno w brzmieniu obowiązującym w dniu zawarcia
umowy o dofinansowanie i wypłaty dofinansowania, stanowiącym przedmiot wyroku
Trybunału Konstytucyjnego z dnia 17 lipca 2012 r., P 30/11, jak i każdym innym,
w tym obowiązującym w czasie trwania postępowania przygotowawczego
w związku z podejrzeniem doprowadzenia Agencji do niekorzystnego
rozporządzenia mieniem przez przyznanie dofinansowania pozwanemu
(Dz.U.2008.209.1318). Wobec tego bezprzedmiotowe byłoby obecnie rozważanie,
czy uznane za wymóg konstytucyjności rozwiązania zawartego w art. 70 § 6 pkt 1
Ordynacji podatkowej poinformowanie podatnika przed upływem terminu
wskazanego w art. 70 § 1 Ordynacji podatkowej o postępowaniu w sprawie
możliwości popełnienia przez niego przestępstwa może nastąpić tylko przez
przedstawienie mu zarzutów, (jak przyjęto w wyroku Wojewódzkiego Sądu
Administracyjnego w Łodzi z dnia 15 stycznia 2013 r., I SA/Łd 1111/12), czy także
przez zawiadomienie w inny sposób (jak przyjęto w wyrokach: Wojewódzkiego
Sądu Administracyjnego w Gdańsku z dnia 15 stycznia 2013 r., I SA/Gd 1271/12,
Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 27 lutego 2013 r., I FSK 637/12,
8
Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Krakowie z dnia 11 kwietnia 2013 r.,
SA/Kr 262/12, Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Łodzi z dnia 9 maja
2013 r., I SA/Łd 288/13), w szczególności przez – jak to miało miejsce
w odniesieniu do pozwanego – okazanie w związku z podjętym przeszukaniem
postanowienia prokuratora o wszczęciu postępowania przygotowawczego.
Mimo bezpodstawnego zastosowania przez Sąd Apelacyjny art. 70 § 6 pkt 1
Ordynacji podatkowej, zaskarżony wyrok odpowiada ostatecznie prawu. Zgodnie
z wcześniejszymi wyjaśnieniami, termin przedawnienia dochodzonego roszczenia
określa art. 118 k.c. Stosownie do tego przepisu, termin ten wynosi 10 lat. Jak
trafnie wyjaśnił Sąd Okręgowy, Agencja zawierając umowę z pozwanym działała
jako państwowa osoba prawna realizująca zadania nałożone ustawą, a nie jako
podmiot prowadzący działalność gospodarczą (por. wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 11 maja 2012 r., II CSK 545/11), którego roszczenia podlegają, stosownie
do końcowej części art. 118 k.c., trzyletniemu terminowi przedawnienia.
W chwili wypełnienia przez stronę powodową weksla in blanco roszczenie,
które zabezpieczał ten weksel, nie było więc jeszcze przedawnione. Nie było zatem
podstaw do uznania, że uzupełnienie weksla in blanco przez stronę powodową
o kwotę tego roszczenie było niezgodne z łączącym strony porozumieniem
wekslowym ze względu na to, iż nastąpiło już po przedawnieniu się tego roszczenia
(por w tej kwestii wyroki Sądu Najwyższego z dnia: 19 listopada 2004 r., V CK
228/04; 15 maja 2008 r., I CSK 548/07 i cytowane w nim orzecznictwo; 29 września
2013 r., II CSK 719/12).
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c.,
stanowiącego że skarga kasacyjna podlega oddaleniu, jeżeli zaskarżone
orzeczenie mimo błędnego uzasadnienia odpowiada prawu, orzekł jak w sentencji.