Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 85/13
UCHWAŁA
Dnia 4 grudnia 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Henryk Pietrzkowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
SSN Dariusz Zawistowski
Protokolant Anna Wasiak
w sprawie z wniosku A. D.
przy uczestnictwie M. D.
o nadanie klauzuli wykonalności aktowi notarialnemu,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 4 grudnia 2013 r.
przy udziale prokuratora Prokuratury Generalnej Henryki Gajdy - Kwapień,
zagadnienia prawnego przedstawionego
przez Sąd Okręgowy w W.
postanowieniem z dnia 5 września 2013 r.,
"Czy jest dopuszczalne nadanie klauzuli wykonalności aktowi
notarialnemu, w którym dłużnik złożył oświadczenie o poddaniu się
w trybie art. 777 § 1 pkt 4 k.p.c. egzekucji co do świadczeń
alimentacyjnych?"
podjął uchwałę:
Dopuszczalne jest nadanie klauzuli wykonalności aktowi
notarialnemu, w którym dłużnik złożył oświadczenie o poddaniu
się egzekucji świadczeń alimentacyjnych; sąd może oddalić
wniosek o nadanie takiemu aktowi notarialnemu klauzuli
wykonalności, jeżeli z jego treści oraz oświadczenia dłużnika
o poddaniu się egzekucji w sposób oczywisty wynika, że zostało
złożone w celu obejścia prawa.
2
Uzasadnienie
Zagadnienie prawne przedstawione przez Sąd Okręgowy powstało
w postępowaniu o nadanie klauzuli wykonalności aktowi notarialnemu, w którym
dłużnik poddał się egzekucji zaległych za 11 lat alimentów należnych żonie i dwóm
córkom w kwocie 3 milionów zł, zobowiązując się wypłacić tę kwotę w terminie 7 dni
od sporządzenia aktu notarialnego oraz alimentów bieżących w kwocie 30 000 zł
miesięcznie. W związku z niewykonaniem zobowiązania, żona dłużnika następnego
dnia po upływie terminu wskazanego w akcie notarialnym złożyła wniosek o
nadanie klauzuli wykonalności temu aktowi notarialnemu, stanowiącemu tytuł
egzekucyjny w rozumieniu art. 777 § 1 pkt 4 k.p.c.
Sąd Okręgowy, rozpoznając zażalenie na postanowienie Sądu Rejonowego
oddalające wniosek o nadanie klauzuli wykonalności powziął wątpliwość, dając
temu wyraz w pytaniu: czy jest dopuszczalne nadanie klauzuli wykonalności aktowi
notarialnemu, w którym dłużnik złożył oświadczenie o poddaniu się w trybie art. 777
§ 1 pkt 4 k.p.c. egzekucji co do świadczeń alimentacyjnych?
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Rozstrzygnięcie przedstawionego zagadnienia prawnego wymaga -
zważywszy na argumentację powołaną w jego uzasadnieniu - wyjaśnienia kwestii,
czy ze względu na specyfikę świadczeń alimentacyjnych istnieje prawna możliwość
poddawania się egzekucji tych świadczeń w akcie notarialnym, a ponadto
dokonania oceny w zakresie możliwości odstąpienia w takim przypadku od zasady,
zgodnie z którą w postępowaniu o nadanie klauzuli wykonalności nie bada się
merytorycznych podstaw obowiązku stwierdzonego w tytule egzekucyjnym.
Kwestia dopuszczalności poddania się przez dłużnika w akcie notarialnym
egzekucji świadczeń alimentacyjnych nie była poruszana w orzecznictwie Sądu
Najwyższego. W piśmiennictwie prezentowany jest pogląd, że tytuł egzekucyjny
w postaci aktu notarialnego może obejmować każdy obowiązek o charakterze
cywilnoprawnym, odnośnie do którego jest dopuszczalna droga sądowa
oraz droga egzekucji sądowej. Jest to pogląd trafny. Unormowanie przyjęte w art.
777 § 1 pkt 4 k.p.c., nie zawiera żadnych ograniczeń co do katalogu zdarzeń,
3
które mogą być źródłem zobowiązania. Notarialny tytuł egzekucyjny może więc
dotyczyć każdego obowiązku świadczenia polegającego na zapłacie sumy
pieniężnej lub wydaniu rzeczy oznaczonych indywidualnie lub co do gatunku,
bez względu na to, jakie jest źródło tego obowiązku. Nie ma przeszkód, aby
złożone w akcie notarialnym oświadczenie o poddaniu się egzekucji dotyczyło
także obowiązku polegającego na spełnianiu świadczeń alimentacyjnych
(argument lege non distinguente). Należy jedynie zastrzec, że obowiązek ten
powinien być objęty ochroną prawną udzielaną w postępowaniu cywilnym z tego
względu, że akt notarialny jest tytułem egzekucyjnym, który po zaopatrzeniu
w klauzulę wykonalności, stanowi podstawę egzekucji sądowej (art. 776 w zw.
z art. 777 k.p.c.).
Za wyłączeniem obowiązku alimentacyjnego z grupy świadczeń, odnośnie
do których może nastąpić poddanie się egzekucji, nie przemawia – wbrew
zastrzeżeniom zgłoszonym przez oba orzekające Sądy - natura prawna stosunku
alimentacyjnego. Stosunek ten powstaje z mocy prawa wskutek nawiązania się
określonych relacji rodzinnych (pokrewieństwa, powinowactwa bądź
przysposobienia), niezależnie od woli stron. Treść obowiązku wynikającego
ze stosunku alimentacyjnego wprawdzie określa ustawa, w której przewidziano,
że zakres świadczeń alimentacyjnych zależy od usprawiedliwionych potrzeb
uprawnionego oraz zarobkowych i majątkowych możliwości zobowiązanego
(art. 135 § 1 k.r.o.), jednak nie ma przeszkód, aby obowiązek świadczenia został
skonkretyzowany w umowie, ugodzie sądowej albo w orzeczeniu sądowym
(argument z art. 138 k.r.o.). Stosunek alimentacyjny nie wyróżnia się niczym
szczególnym na tle innych stosunków prawnych, które powstają z mocy samego
prawa i mają pozaumowną podstawę. W tej grupie można przykładowo wymienić
obowiązek naprawienia szkody, wydania bezpodstawnego wzbogacenia a także
pokrycia zachowku. Świadczenia składające się na każdy z tych obowiązków
wymagają konkretyzacji w umowie, choćby zawartej w sposób dorozumiany,
ewentualnie w ugodzie sądowej, albo w orzeczeniu sądowym, a zasady ustalania
treści tych świadczeń zostały w sposób szczegółowy uregulowane przez ustawę
(art. 361–363, art. 406 i art. 991-997 k.c.).
4
O szczególnym charakterze obowiązku alimentacyjnego nie świadczy
także okoliczność, że w razie zmiany stosunków można żądać zmiany orzeczenia
lub umowy, w których uregulowano kwestie związane z wykonaniem tego
obowiązku (art. 138 k.r.o.). Rozwiązanie takie ma ścisły związek z tym,
że obowiązek alimentacyjny co do zasady nie jest wykonywany jednorazowo
i obejmuje świadczenia powtarzające się, które przeważnie są realizowane przez
dłuższy okres. Uzasadnia to potrzebę wprowadzenia mechanizmu, który umożliwia
odpowiednią modyfikację treści obowiązku alimentacyjnego w przypadku,
gdy zmianie ulega sytuacja, w jakiej znajduje się osoba uprawniona lub
zobowiązana do alimentacji. Jest to konstrukcja prawna, którą prawodawca
zazwyczaj posługuje się w odniesieniu do stosunków prawnych mających charakter
trwały (ciągły). Przykładem jest art. 907 § 2 k.c., zgodnie z którym, gdy obowiązek
płacenia renty wynika z ustawy, każda ze stron może w razie zmiany stosunków
żądać zmiany wysokości lub okresu trwania renty, chociażby zostały ustalone
w orzeczeniu sądowym lub w umowie.
W odniesieniu do drugiej kwestii, wyłaniającej się przy analizie
przedstawionego zagadnienia prawnego należy wskazać, że zarówno w doktrynie,
jak i w judykaturze dominuje pogląd, zgodnie z którym w postępowaniu o nadanie
tytułowi egzekucyjnemu klauzuli wykonalności sąd nie bada kwestii merytorycznych
związanych z istnieniem obowiązku świadczenia (orzeczenia Sądu Najwyższego
z dnia 31 stycznia 1938 r., C. III. 457/37, PPC 1938, nr 13-14-15, s. 465, z dnia
21 lipca 1972 r., II CR 193/72, OSNCP 1973, nr 4, poz. 68, z dnia 24 sierpnia
1973 r., II PZ 34/73, Lex nr 7295, z dnia 17 kwietnia 1985 r., III CZP 14/85, OSNCP
1985, nr 12, poz. 192, uzasadnienie uchwały z dnia 16 marca 2006 r., III CZP 4/06,
Biuletyn Sądu Najwyższego 2006, nr 3, s. 7). Pogląd ten - także w przypadku tytułu
egzekucyjnego, o którym mowa w art. 777 § 1 pkt 4 k.p.c. - został potwierdzony
przez Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 7 marca 2008 r. III CZP 155/07 (OSNC
2009, nr 3, poz. 42), stwierdzającej, że w postępowaniu o nadanie klauzuli
wykonalności aktowi notarialnemu, w którym dłużnik poddał się egzekucji, nie jest
dopuszczalna ocena ważności czynności prawnej. Za takim stanowiskiem
przemawia przede wszystkim treść art. 783 § 1 k.p.c., zgodnie z którym klauzula
wykonalności obejmuje stwierdzenie, że tytuł uprawnia do egzekucji, a w razie
5
potrzeby oznacza jej zakres. Należy przyjąć, że uprawnienie do prowadzenia
egzekucji istnieje, jeżeli dokument, na który powołuje się wierzyciel, spełnia
wszystkie ustawowe wymagania tytułu egzekucyjnego, a stwierdzony w nim
obowiązek świadczenia nadaje się do wykonania w drodze egzekucji sądowej.
W związku z tym żadne inne kwestie nie powinny być przedmiotem badania
w postępowaniu o nadanie klauzuli wykonalności, w szczególności w postępowaniu
tym nie należy rozstrzygać, czy czynność prawna, z której wynika obowiązek
świadczenia stwierdzony w tytule egzekucyjnym, może zostać uznana za zgodną
z prawem lub z zasadami współżycia społecznego.
Przedstawiony pogląd wspierają racje natury funkcjonalnej, odwołujące
się do struktury postępowania cywilnego. W jego ramach nadanie klauzuli
wykonalności następuje w postępowaniu o charakterze pomocniczym, w którym
ustalone zostają podstawy wszczęcia właściwego postępowania egzekucyjnego.
Z tego powodu w postępowaniu klauzulowym nie podlega weryfikacji kwestia
istnienia albo nieistnienia obowiązku świadczenia stwierdzonego w tytule
egzekucyjnym. Tego rodzaju aktywność, sprowadzająca się w istocie do
merytorycznego osądzenia sprawy cywilnej, może być podejmowana wyłącznie
w postępowaniu rozpoznawczym. Skoro tylko postępowanie rozpoznawcze jest
w pełni przystosowane do rozpatrywania spraw cywilnych co do ich istoty,
to wyłącznie w ramach tego postępowania może być przeprowadzona prawna
ocena obowiązku stwierdzonego w akcie notarialnym. W zależności od stanu
stosunków, jakie ukształtowały się między wierzycielem a dłużnikiem,
postępowanie takie może zostać wszczęte wskutek powództwa o ustalenie
(art. 189 k.p.c.), o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności (art. 840 § 1
pkt 1 lub 2 k.p.c.) albo o naprawienie szkody lub zwrot bezpodstawnego
wzbogacenia (nienależnego świadczenia).
Brak jest podstaw, aby odstępować od przedstawionych zasad
określających przedmiot rozpoznania w postępowaniu rozpoznawczym oraz
w postępowaniu klauzulowym tylko dlatego, że w drugim z wymienionych
postępowań istnieje możliwość zaopatrzenia w klauzulę wykonalności aktu
notarialnego, w którym dłużnik poddał się egzekucji świadczeń wynikających
z obowiązku alimentacyjnego. Obowiązek ten jest wprawdzie specyficzny,
6
ponieważ jego granice zostały określone przez ustawę, jednakże tą samą cechą
wyróżniają się także inne - wskazane wcześniej - obowiązki, które powstają z mocy
prawa.
Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym przedstawione zagadnienie
prawne podziela pogląd o niedopuszczalności badania w postępowaniu o nadanie
klauzuli wykonalności aktowi notarialnemu zagadnień merytorycznych, także z tej
przyczyny, że każda próba poddania w tym postępowaniu pod merytoryczny osąd
świadczenia, które podlega wykonaniu w drodze egzekucji miałaby - ze względu
na brak właściwych instrumentów poznawczych po stronie organu prowadzącego
to postępowanie - wyłącznie charakter prowizoryczny i powierzchowny.
Przedstawiony mechanizm jednak w wyjątkowych i nadzwyczajnych
okolicznościach nie zasługuje na respektowanie. Dłużnicy alimentacyjni coraz
częściej - ze względu na przyjętą w art. 1025 k.p.c. kolejność zaspokajania
wierzyciela z kwoty uzyskanej z egzekucji, w której zasadą uprzywilejowania objęte
zostały należności alimentacyjne - dobrowolnie poddają się egzekucji w akcie
notarialnym, który będąc tytułem egzekucyjnym, po uzyskaniu klauzuli
wykonalności przedstawiony zostaje do wykonania wyłącznie w celu pozbawienia
możliwości zaspokojenia innych wierzycieli. Jeżeli taki tytuł egzekucyjny
bez wątpienia wskazuje, że wykreowany został wyłącznie w celu obejścia prawa,
to brak możliwości oddalenia wniosku o nadanie klauzuli wykonalności oznaczałby
sprowadzenie sądu do roli bezradnego organu pieczętującego nadużywanie przez
stronę przyznanych jej praw procesowych.
Mając świadomość istnienia tego typu zagrożeń w piśmiennictwie poddano
pod rozwagę możliwość powoływania się w postępowaniu klauzulowym –
w zupełnie wyjątkowych przypadkach - na swego rodzaju klauzulę porządku
publicznego (por. glosę do uchwały Sądu Najwyższego z dnia 7 marca 2008 r.,
„Rejent” 2010, nr 2, s. 98 i nast.). Przyjęcie takiego rozwiązania pozwala
na nieuwzględnienie wniosku o nadanie klauzuli wykonalności tytułowi
egzekucyjnemu (aktowi notarialnemu), który został wykreowany wyłącznie w celu
obejścia prawa, co jest możliwe do stwierdzenia prima facie, na podstawie samej
treści zobowiązania przyjętego w takim akcie.
7
Ustawodawca wprawdzie nie przewidział w przepisach prawnych możliwości
weryfikowania wniosku o nadanie klauzuli wykonalności w płaszczyźnie naruszenia
podstawowych zasad porządku prawnego, nie budzi jednak wątpliwości, że zasady
te jako że obejmują katalog najbardziej rudymentarnych i esencjonalnych reguł
całego systemu prawnego, a także poszczególnych jego gałęzi, powinny być
uwzględniane w każdym stadium postępowania cywilnego, a więc także na etapie
postępowania klauzulowego, zwłaszcza w sytuacjach, gdy dochodzi do ich
demonstracyjnego i jaskrawego pogwałcenia. Stanowisko takie do pewnego
stopnia znajduje potwierdzenie w znowelizowanych przepisach, które regulują
problematykę stwierdzania wykonalności orzeczenia sądu lub rozstrzygnięcia
innego organu państwa obcego, ugody zawartej przed takim sądem lub organem
bądź przez nie zatwierdzonej, a także wyroku sądu polubownego lub ugody przed
nim zawartej, w tym wyroku sądu polubownego za granicą. W obecnym stanie
prawnym stwierdzenie wykonalności tych aktów następuje przez nadanie klauzuli
wykonalności (art. 1151 § 1, art. 11514
, art. 1152, art. 1214 § 2 i art. 1215 § 1
k.p.c.). W ramach tego postępowania sąd jest obowiązany odmówić stwierdzenia
wykonalności (nadania klauzuli wykonalności), jeżeli wykonanie któregoś z tych
aktów byłoby sprzeczne z podstawowymi zasadami porządku prawnego
Rzeczypospolitej Polskiej (art. 1150 w zw. z 1146 § 1 pkt 7 oraz art. 1215 § 3 pkt 2
i art. 1215 § 2 k.p.c.). Niewątpliwie nie ma podstaw do utożsamiania postępowania
o stwierdzenie wykonalności z postępowaniem o nadanie klauzuli wykonalności,
bowiem zachodzą pomiędzy nimi istotne różnice chociażby ze względu na inne
funkcje oraz przedmiot obu tych postępowań. Sprawia to, że rozwiązań
przewidzianych w jednym z tych postępowań nie można swobodnie przenosić do
reżimu drugiego, co jednak nie wyklucza możliwości posiłkowania się którąś z reguł
wnioskowania prawniczego (np. metodą analogii).
Notarialny tytuł egzekucyjny - podobnie jak bankowy tytuł egzekucyjny,
a także ugoda sądowa - nie ma charakteru jurysdykcyjnego, powstaje bowiem nie
wskutek sądowego rozstrzygnięcia, lecz z woli stron stosunku prawnego.
Abstrahując od teoretycznych sporów odnośnie do charakteru prawnego
oświadczenia o poddaniu się egzekucji, za bardziej przekonujący uznać należy
pogląd, że jest ono jednostronną czynnością materialnoprawną nie zaś procesową
8
(nie jest składane w postępowaniu cywilnym, lecz skierowane do wierzyciela).
Skutki tej czynności mają - i ta kwestia nie może budzić wątpliwości - charakter
procesowy, powstaje bowiem tytuł egzekucyjny. Można zatem bronić poglądu,
że ważność i skuteczność oświadczenia o poddaniu się egzekucji podlega ocenie
z punktu widzenia przepisów prawa materialnego, natomiast wykreowany takim
oświadczeniem skutek procesowy w postaci notarialnego tytułu egzekucyjnego
ocenić należy według prawa procesowego. Dostrzegając w tym tylko zakresie
pewne analogie w odniesieniu do ugody sądowej, nie powinna budzić zastrzeżeń
możliwość odwołania się - w postępowaniu wywołanym wnioskiem o nadanie
klauzuli wykonalności notarialnemu tytułowi egzekucyjnemu - do przesłanki
obejścia prawa, przewidzianej w art. 203 § 4 w zw. z art. 223 § 2 k.p.c.
Przeciwko prezentowanemu stanowisku nie może przemawiać okoliczność,
że organem, przed którym może toczyć się postępowanie klauzulowe, jest
także referendarz sądowy, który zgodnie z art. 2 § 2 zd. 1 ustawy z dnia 27 lipca
2001 r. - Prawo o ustroju sądów powszechnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r., poz.
427 ze zm.) został powołany wyłącznie do wykonywania zadań z zakresu
ochrony prawnej, innych niż wymiar sprawiedliwości. Nie budzi wątpliwości,
że uprawnienie do weryfikowania oświadczenia dłużnika o dobrowolnym poddaniu
się egzekucji w akcie notarialnym wykracza poza sferę ustrojowych
uprawnień referendarza sądowego i łączy się ze sprawowaniem władzy sądzenia
(wymiaru sprawiedliwości), której wykonywanie zostało zastrzeżone do wyłącznej
kompetencji sądów (art. 175 ust. 1 Konstytucji). Pamiętać jednak należy,
że organem, który nadaje klauzulę wykonalności notarialnemu tytułowi
egzekucyjnemu jest sąd, z tym że - jak stanowi art. 781 § 11
k.p.c. - tytułowi
egzekucyjnemu, o którym mowa w art. 777 § 1 pkt 4 k.p.c. klauzulę wykonalności
„może nadać także referendarz sądowy”. Taka regulacja pozwala w praktyce
uniknąć wspomnianej kolizji, jaka mogłaby powstać przy wykonywaniu zadań
powierzonych referendarzowi sądowemu.
W obowiązującym systemie prawnym przewidziane zostały rozwiązania,
według których zakres kognicji organu, który nadaje klauzulę wykonalności został
poszerzony o możliwość badania ugód zawartych poza sądem w płaszczyźnie
ich zgodności z prawem lub zasadami współżycia społecznego. Tego rodzaju
9
rozwiązanie zastało przewidziane w odniesieniu do ugody o naprawienie szkody
wyrządzonej pracodawcy przez pracownika (por. art. 1211
§ 2 k.p.), ugody zawartej
przed komisją pojednawczą w sprawach ze stosunku pracy (por. 255 § 2 zd. 1 k.p.)
oraz ugody zawartej przed mediatorem, która dodatkowo powinna jeszcze
podlegać ocenie pod kątem ewentualnego obejścia prawa przez ugadzające się
strony (zob. art. 18314
§ 3 k.p.c.). Wymienione przepisy wprowadzają istotne
odstępstwa od ogólnych zasad obowiązujących w postępowaniu o nadanie klauzuli
wykonalności, w związku z czym nie należy ich wykładać w sposób rozszerzający.
W szczególności nie ma podstaw do przenoszenia ich na grunt postępowania
o nadanie klauzuli wykonalności aktowi notarialnemu. Tytuły egzekucyjne w postaci
ugód zawieranych przez pracownika i pracodawcę oraz ugód zawieranych przed
mediatorem są sporządzane w prywatnoprawnym trybie przy udziale osób, które
nie muszą dysponować wiedzą prawniczą, co uzasadnia bardziej intensywną
kontrolę tych tytułów w ramach postępowania o nadanie klauzuli wykonalności.
Wskazanych reguł postępowania – wbrew sugestii Sądu Okręgowego -
nie można odnieść do tytułu egzekucyjnego jakim jest akt notarialny, skoro
powstaje on w postępowaniu notarialnym prowadzonym przez notariusza, który
działa jako osoba zaufania publicznego i ma obowiązek wykonywać powierzone mu
zadania zgodnie z prawem oraz kierować się zasadami godności, honoru
i uczciwości, a przy dokonywaniu swych czynności powinien czuwać nad należytym
zabezpieczeniem praw i słusznych interesów stron oraz innych osób, dla których
podejmowana czynność może powodować skutki prawne (art. 2 § 1, art. 15 § 1
oraz art. 80 § 2 ustawy z dnia 14 lutego 1991 r. Prawo o notariacie, tekst jedn.
Dz. U. z 2012 r., poz. 788 ze zm., dalej jako: „Pr. not.). Z tych względów czynności
notarialne polegające na sporządzaniu tytułów egzekucyjnych nie wymagają
w postępowaniu o nadanie klauzuli wykonalności weryfikacji także od strony
merytorycznej. Rozwiązanie przeciwne polegające na prewencyjnej kontroli
czynności podejmowanych przez wykwalifikowany organ ochrony prawnej jakim
jest notariusz, który w świetle powołanych unormowań ma za zadanie stać
na straży porządku prawnego, byłoby rozwiązaniem asystemowym.
Należy jednak podnieść, że tym bardziej asystemowym rozwiązaniem byłoby
wykluczenie - nawet w zupełnie wyjątkowych przypadkach - możliwości
10
powoływania się w postępowaniu klauzulowym na swego rodzaju klauzulę
porządku publicznego z tego tylko względu, że tytuł egzekucyjny wykreowany
został „pod nadzorem” notariusza, przy świadomości, że nadanie mu sądowej
klauzuli wykonalności, stanowiłoby oczywiste obejście prawa, pieczętowane
powagą i autorytetem sądu.
Zgodzić się należy z argumentem, że jedynie należycie ustalone okoliczności
faktyczne mogą stanowić podstawę kwalifikacji obowiązku świadczenia
jako uzasadnionego w świetle obowiązujących norm prawnych albo jako nie
zasługującego na ochronę prawną, a nie ulega wątpliwości, że w postępowaniu
klauzulowym organy procesowe nie dysponują odpowiednimi środkami, przy użyciu
których mogłyby dokonywać wiążących ustaleń faktycznych. Sąd Najwyższy
dostrzegł te uwarunkowania i dlatego tezę o możliwości oddalenia wniosku
o nadanie notarialnemu tytułowi egzekucyjnemu klauzuli wykonalności ograniczył
do sytuacji zupełnie wyjątkowej, gdy nie zachodzi potrzeba dokonywania
jakichkolwiek ustaleń sądowych, dla stwierdzenia, że oświadczenie o poddaniu się
egzekucji złożone zostało w celu obejścia prawa.
Przyjęcie takiego poglądu nie może być odczytywane w praktyce obrotu –
zważywszy na wskazane zastrzeżenia i uwarunkowania wynikające z okoliczności
o wyjątkowym charakterze – jako wyłom w utrwalonym od lat stanowisku Sądu
Najwyższego, w pełni aprobowanym przez doktrynę, lecz powinno być
potraktowane jako niezbędne i konieczne wskazanie na możliwość odmowy
nadania notarialnemu tytułowi egzekucyjnemu klauzuli wykonalności w sytuacji,
w której jedynym celem uruchomienia postępowania klauzulowego miałaby być
legitymizacja przez sąd fikcji prawnej, celu niegodziwego, służącego obejściu
prawa, albo godzącego w podstawowe zasady porządku prawnego. Tylko w takich
sytuacjach brak zgody sądu na powstanie tytułu wykonawczego znajduje
usprawiedliwienie.
W sprawie, w której przedstawione zostało do rozstrzygnięcia zagadnienie
prawne rzeczą Sądu Okręgowego będzie dokonanie oceny, czy w polskiej
rzeczywistości złożenie oświadczenia o poddaniu się egzekucji alimentów zaległych
za 11 lat w wysokości 3 milionów zł, a więc w znacznej części przedawnionych,
11
płatnych w bardzo krótkim, bo zaledwie kilkudniowym terminie, a na przyszłość
w kwocie po 30 000 zł miesięcznie, stanowi podstawę do stwierdzenia,
że wykreowanie takiego tytułu służyć miało wyłącznie obejściu prawa, które miałby
legitymizować sąd, przy założeniu, że nie ma on kompetencji do badania tytułu
egzekucyjnego w tym zakresie.
Zwracając uwagę na nadzwyczajność rozwiązania przyjętego w uchwale
stanowiącej odpowiedź na pytanie Sądu Okręgowego należy wskazać, że jeżeli
dobrowolne poddanie się egzekucji świadczeń alimentacyjnych nie prowadzi do
jednoznacznych i oczywistych ocen, usprawiedliwiających a limine odmowę
nadania klauzuli wykonalności, istnieje możliwość uruchomienia środków prawnych
służących ochronie osób, których interesy mogą zostać naruszone wskutek
prowadzenia egzekucji należności alimentacyjnych w następstwie dobrowolnego
poddania się egzekucji w akcie notarialnym.
Potrzeba ochrony interesu prawnego osoby trzeciej może wystąpić
w przypadku konkurencji egzekwowanych należności i konieczności zastosowania
zasady pierwszeństwa zaspokojenia należności alimentacyjnych(art. 1025 § 1 pkt 2
k.p.c.). Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 11 października
1980 r. III CZP 37/80 (OSNCP 1981, nr 4, poz. 48), a także w uchwale z dnia
17 czerwca 2010 r., III CZP 41/10 (OSNC 2011, nr 1, poz. 5) oraz w wyroku
z dnia 14 listopada 2008 r., V CSK 163/08 (nie publ.) uznał, że w wypadku gdy
egzekucja należności alimentacyjnych uniemożliwia zaspokojenie wierzytelności
innego wierzyciela, może on w drodze powództwa przeciwko osobie, na której
rzecz egzekwowane są należności alimentacyjne, żądać ustalenia na podstawie
art. 527 i następ. k.c., że przysługuje mu prawo zaspokojenia swej wierzytelności
przed egzekwowanymi należnościami alimentacyjnymi. Wierzyciel odsunięty
od zaspokojenia może także korzystać – w ramach podstawienia w prawa dłużnika
egzekwowanego (por. art. 887 § 1 w zw. z art. 902 i art. 909 k.p.c.) - z powództwa
o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności albo z powództwa o zmianę
tytułu obejmującego obowiązek alimentacyjny bądź stwierdzenie, że obowiązek ten
wygasł. Każdy z tych środków może stanowić - jak trafnie podnosi się w doktrynie
i judykaturze - jedno z powództw w sporze o ustalenie nieistnienia prawa objętego
planem podziału, na który powołuje się ustawodawca w art. 1028 § 4 k.p.c.
12
(uchwała Sądu Najwyższego z dnia 11 października 1980 r., III CZP 37/80, OSPiKA
1983, nr 4 poz. 183 oraz glosa, uchwała Sądu Najwyższego z dnia
11 października 1980 r., III CZP 37/80, „Palestra” 1983, nr 3-4 oraz glosa).
Należy ponadto zwrócić uwagę, że również w postępowaniu o nadanie klauzuli
wykonalności jest aktualny - przewidziany art. 59 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. -
obowiązek zawiadomienia prokuratora o rozpoznawanej sprawie, jeżeli jego udział
sąd uzna za potrzebny (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 10.VIII.1963 r.,
III CO 37/63, PiP 1965, nr 1 i glosę, s. 165). Tego rodzaju notyfikacja umożliwia
prokuratorowi wytoczenie odpowiedniego powództwa skierowanego przeciwko
wykonalności aktu notarialnego, jeżeli według jego oceny będzie to konieczne dla
ochrony praworządności, praw obywateli lub interesu społecznego (art. 7 k.p.c.).
Wskazane środki ochrony, z których osoby trzecie a także prokurator mogą
skorzystać i z reguły będą miały zastosowanie w okolicznościach, których ocena
prawna nie jest jednoznaczna i oczywista, nie mogą wyłączać przyjętego
w uchwale uprawnienia sądu w sytuacjach nadzwyczajnych.
Konkludując przedstawione rozważania stwierdzić należy, że dłużnik może na
podstawie art. 777 § 1 pkt 4 k.p.c. poddać się w akcie notarialnym egzekucji
świadczeń alimentacyjnych, w związku z czym dopuszczalne jest nadanie takiemu
aktowi notarialnemu klauzuli wykonalności, jeżeli przedłożony przez wierzyciela
wypis tego aktu spełnia wszystkie pozostałe ustawowe wymagania tytułu
egzekucyjnego i obejmuje obowiązek, który nadaje się do wykonania w drodze
egzekucji. Stwierdzenie to należy opatrzyć zastrzeżeniem, że jeżeli z treści aktu
notarialnego oraz zawartego w nim oświadczenia dłużnika alimentacyjnego
o poddaniu się egzekucji wynika w sposób oczywisty, że zostało złożono w celu
obejścia prawa, nie zaś wykonania obowiązku świadczenia alimentów,
to wykreowanemu w taki sposób tytułowi egzekucyjnemu sąd może odmówić
nadania klauzuli wykonalności.
Z tych względów podjęto uchwałę, jak na wstępie.