Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 673/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 10 stycznia 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jan Górowski (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Katarzyna Tyczka-Rote (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa B. N.
przeciwko Spółdzielni Mieszkaniowej "B." w W.
o przyjęcie w poczet członków oraz zobowiązanie do zawarcia umowy
o ustanowienie spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 10 stycznia 2014 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 2 października 2012 r.,
oddala skargę kasacyjną i zasądza od pozwanej na rzecz
powoda kwotę 200 (dwieście) zł tytułem zwrotu kosztów
postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Powód B. N. wniósł o nakazanie pozwanej Spółdzielni Mieszkaniowej „B." w
W. przyjęcia go w poczet członków oraz zobowiązania pozwanej do zawarcia z nim
umowy o ustanowienie lokatorskiego prawa do lokalu mieszkalnego nr 12 w
budynku przy ul. S. […].
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 28 listopada 2011 r. oddalił powództwo i
orzekł o kosztach procesu. Sąd ten ustalił, że powód pierwotnie zamieszkiwał w
spornym lokalu wraz z rodzicami i żoną. Członkiem spółdzielni był ojciec powoda –
S. N., który zmarł 17 października 1981 r. Jego spadkobiercami po połowie byli
powód i jego matka B. Matka powoda zmarła 22 grudnia 1983 r. Jej jedynym
spadkobierca był powód. Powód aż do 2009 r. nie powiadomił pozwanej Spółdzielni
o śmierci swoich rodziców. Informację tę przekazał wraz z wnioskiem o
przekształcenie lokatorskiego spółdzielczego prawa do lokalu mieszkalnego w
prawo własnościowe. Następnie wniósł o przyjęcie go w poczet członków
Spółdzielni po zmarłym ojcu. Spółdzielnia uzależniła uwzględnienie wniosku od
uiszczenia wkładu mieszkaniowego w wysokości 202.800 zł. Sąd Okręgowy
stwierdził, że spółdzielcze lokatorskie prawo do spornego lokalu wygasło z dniem
śmierci S. N. Powód nie dopełnił w terminie czynności koniecznych do zachowania
roszczeń powstałych w wypadku wygaśnięcia tego prawa. Obowiązek dochowania
tych czynności przewidywał obowiązujący w dniu śmierci matki powoda art. 221
ustawy z dnia 16 września 1982 r.- Prawo spółdzielcze (tekst jedn. Dz. U. z 1995 r.,
Nr 54, poz. 288, dalej jako „pr. spół.”), a obecnie art. 15 ustawy z dnia 15 grudnia
2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (tekst jedn. Dz. U. z 2013 r., poz. 1222,
dalej jako „u.s.m.”). Sąd pierwszej instancji uznał, że roczny termin do dopełnienia
czynności niezbędnych dla zachowania roszczeń o ustanowienie spółdzielczego
prawa do lokalu mieszkalnego na rzecz osób bliskich przewidziany w art. 15 ust. 2
u.s.m. rozpoczął bieg od dnia śmierci ojca powoda, co oznacza, że powód nie
wykonał wymaganych czynności przez 28 lat. Obecnie więc pozwana słusznie
uzależnia przyjęcie powoda od uzupełnienia przez niego wkładu mieszkaniowego.
3
Sąd Apelacyjny uwzględnił apelację powoda i wyrokiem z dnia
2 października 2012 r. zmienił wyrok Sądu Okręgowego w ten sposób, że nakazał
pozwanej przyjęcie powoda w poczet członków i zobowiązał ją do zawarcia
z powodem umowy o ustanowienie spółdzielczego lokatorskiego prawa do
zajmowanego przez niego lokalu mieszkalnego.
Sąd odwoławczy wskazał, że śmierć członka spółdzielni – ojca powoda
nastąpiła pod rządami ustawy z dnia 17 lutego 1961 r. o spółdzielniach i ich
związkach (Dz. U. Nr 12, poz.61 ze zm., dalej powoływanej jako „u.s.z.”). Żona
członka zmarła w czasie obowiązywania prawa spółdzielczego w jego pierwotnym
brzmieniu (Dz. U. 1982 r., Nr 30, poz. 210), przed śmiercią nie uregulowawszy
sytuacji prawnej lokalu. Sąd wskazał, że powszechnie aprobowany jest pogląd,
iż skutki zdarzenia prawnego oceniać należy według prawa obowiązującego
w dacie wystąpienia tego zdarzenia, chyba że ustawodawca wprost wyraził
odmienną wolę lub można ją wyprowadzić z celu późniejszej ustawy. Zdaniem tego
Sądu prawa i roszczenia ukształtowane pod rządami poprzednich przepisów nie
wygasają z chwilą uchylenia ustawy, z mocy której powstały. W chwil śmierci ojca
powoda art. 145 u.s.z. w wypadku ustania członkostwa z jakichkolwiek przyczyn
przyznawał pierwszeństwo przyjęcia do spółdzielni i uzyskania spółdzielczego
prawa do lokalu po byłym członku jego małżonkowi, dzieciom i innym osobom
bliskim, o ile zamieszkiwali z nim razem, a gdy chodzi o małżonka - także wówczas,
gdy prawo do lokalu stanowiło przedmiot wspólności ustawowej. Jeżeli zgłaszało
się kilku uprawnionych, wybór należał do spółdzielni. Roszczenie to nie zostało
ograniczone terminem. Obecnie odpowiednikiem art. 145 u.s.z. jest art. 15 u.s.m.,
który w ust. 4 zakreśla obligatoryjny termin na złożenie deklaracji członkowskiej.
Sąd Apelacyjny uznał jednak, że art. 15 ust. 4 u.s.m. odnosi się jedynie do
roszczeń powstałych pod rządami tej ustawy i - wobec braku przepisu
międzyczasowego - nie może ograniczyć roszczeń ukształtowanych w pod rządami
ustaw wcześniejszych. Do realizacji roszczenia określonego w art. 145 ustawy
o spółdzielniach i ich związkach powód i jego matka uprawnieni byli bezterminowo
i bez konieczności zachowania aktów staranności. Po śmierci matki powoda
pozwana nie mogła już dokonać wyboru osoby uprawnionej, ponadto od tej chwili
tylko powodowi przysługiwały prawa majątkowe do wkładu mieszkaniowego.
4
Ostatecznie Sąd uznał, że zaniedbanie przez powoda wcześniejszego
poinformowania pozwanej o śmierci rodziców nie wpływało na zakres jego
uprawnień. Dodatkowo Sąd Apelacyjny zauważył, że informacje o wymiarze opłat
eksploatacyjnych, a także wyniki przeprowadzanych cyklicznie przez pozwaną
ustaleń co do rzeczywistej liczby osób zamieszkujących lokal uzasadniają
przypuszczenie, że przynajmniej pracownicy administracji pozwanej znali aktualny
stan rzeczy. Przysługujące danej osobie roszczenie o przyjęcie w poczet członków
spółdzielni ogranicza swobodę podejmowania przez spółdzielnię decyzji co do
przyjęcia nowego członka i zawarcia z nim umowy o ustanowieniu spółdzielczego
prawa do lokalu. Sąd Apelacyjny stwierdził też, że pozwana w sposób
nieuzasadniony uzależniała przyjęcie powoda w poczet członków od uiszczenia
wkładu mieszkaniowego. Obowiązek wpłaty całości lub części wkładu
mieszkaniowego związanego z prawem lokatorskim przez osobę realizującą
roszczenie wynikające z art. 145 u.s.z. i jego późniejszych odpowiedników powstaje
tylko wówczas, gdy osoba ta nie nabyła prawa do wkładu poprzednika czy to
w drodze dziedziczenia, czy poprzez czynność prawną. Skoro więc powód
dziedziczy po rodzicach cały wkład mieszkaniowy, pozwana nie mogła - zdaniem
Sądu drugiej instancji - uzależniać przyjęcia go w poczet członków i zawarcia z nim
umowy o ustanowienie spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu od wpłaty
jakichkolwiek kwot na poczet wkładu mieszkaniowego. Wobec zniesienia
konstrukcji prawnej przydziału lokalu Sąd Apelacyjny uznał, że nabyte z mocy art.
145 u.s.z. uprawnienie powoda powinno zostać zrealizowane w drodze przyjęcia go
w poczet członków pozwanej i zawarcia z nim umowy ustanowienia spółdzielczego
lokatorskiego prawa do lokalu.
Pozwana wniosła skargę kasacyjną od wyroku Sądu Apelacyjnego opierając
ją na obu podstawach z art. 3983
§ 1 k.p.c. W ramach podstawy naruszenia prawa
materialnego zarzuciła błędną wykładnię i niezastosowanie art. 221 § 3 w zw. z art.
272 pr. spół., błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie art. 145 u.s.z.,
niezastosowanie art. 280 pr. spółdz. i art. 15 u.s.m. w zw. z art. 54 u.s.m. i art. 30
ustawy z dnia 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym
zasobie gminy i o zmianie kodeksu cywilnego (tekst jedn. Dz. U. z 2014 r., poz.
150), a ponadto naruszenie § 33 ust. 2 statutu pozwanej obowiązującego w 1983 r.
5
w związku z art. 65 k.c., poprzez nieuwzględnienie zapisu statutowego
określającego termin, w którym uprawniony może zgłosić swoje roszczenia do
lokalu oraz naruszenie art. 118 k.c. przez nieuwzględnienie 10-letniego terminu
przedawnienia roszczeń majątkowych, do jakich należy prawo do lokalu
lokatorskiego. Podstawę naruszenia przepisów postępowania, które mogło mieć
wpływ na wynik sprawy, pozwana wypełniła zarzutem naruszenia art. 232 k.p.c.
w zw. z art. 221 prawa spółdzielczego poprzez niepodjęcie inicjatywy dowodowej
w zakresie zbadania statutowych wymagań zachowania roszczeń z art. 221 pr.
spółdz. oraz art. 386 § 4 k.p.c. poprzez wydanie przez Sąd Apelacyjny wyroku
merytorycznego, mimo potrzeby uzupełnienia przez Sąd Okręgowy postępowania
dowodowego w zakresie zapisów statutowych obowiązujących pod rządami ustawy
o spółdzielniach i ich związkach oraz pod rządami art. 221 pr. spółdz.
We wnioskach skarżąca wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości
i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu,
ewentualnie o uchylenie tego wyroku w całości i orzeczenie co do istoty sprawy
poprzez oddalenie powództwa. Ponadto złożyła wniosek o zasądzenie od powoda
na jej rzecz kosztów postępowania kasacyjnego.
Powód wniósł o odrzucenie skargi wskazując, że nie została ona należycie
opłacona, ponieważ dowód opłaty dołączony do skargi odnosi się do innej sprawy
między stronami. Ponadto złożył wniosek o oddalenie skargi i zasądzenie na jego
rzecz kosztów postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Nie zachodziły podstawy do odrzucenia skargi, ponieważ powódka
przedłożyła ostatecznie prawidłowy dowód terminowego uiszczenia należnej opłaty.
Skarga podlega zatem merytorycznemu rozpoznaniu.
Nie budzi wątpliwości, że z chwilą śmierci S. N. (17 października 1981 r.)
ustało jego członkostwo w pozwanej Spółdzielni (art. 22 § 1 u.s.z.) i wygasło
przysługujące mu spółdzielcze prawo do lokalu (art. 144 § 2 u.s.z.). Jednocześnie
powód, jako osoba spełniająca wymagania stawiane przez art. 145 u.s.z., nabył –
wraz z innymi osobami zamieszkującymi wówczas w lokalu spółdzielczym -
przewidziane w tym przepisie pierwszeństwo przyjęcia do spółdzielni i uzyskania
6
spółdzielczego prawa do lokalu po byłym członku. Realizacja tego prawa nie była
ograniczona żadnym terminem, a ewentualne próby wprowadzenia w statutach
ograniczeń czasowych, po upływie których prawo pierwszeństwa wygasało,
uznawane były w orzecznictwie za sprzeczne z ustawą i nieskuteczne prawnie (por.
wyroki Sądu Najwyższego z dnia 22 lutego 1974 r. (I CR 50/74, OSNC 1975/2/31) i
z dnia 21 lipca 1982 r. (II CR 263/82, OSNC 1983/5-6/77). Prawo pierwszeństwa
nabyte na podstawie art. 145 u.s.z. po wejściu w życie z dniem 1 stycznia 1983 r.
prawa spółdzielczego nie wygasało, lecz pozostało nadal wiążące (por. wyroki
Sądu Najwyższego z dnia 28 maja 1986 r. (I CR 112/86, OSNC 1987/8/126), czy z
dnia 23 października 2001 r. (I CKN 669/99, nie publ. poza bazą Lex nr 52351).
Było to wynikiem przyjęcia akceptowanej także powszechnie w piśmiennictwie
zasady nieretroakcji, wynikającej z art. 3 k.c. i wywodzonej z art. XXVI p.w.p.c.,
zgodnie z którą do stosunków prawnych powstałych przed wejściem w życie
nowego prawa materialnego stosuje prawo materialne obowiązujące w chwili ich
powstania, chyba że co innego wynika z postanowień nowych przepisów lub celu
ustawy (tak np. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 6 października 2004 r., I CK
169/04, M.Prawn. 2004/21/967 odnośnie realizacji roszczeń powstałych na
podstawie art. 221 § 1 pr. spół., czy w wyroku z dnia 24 lutego 1998 r., I CKN
504/97, nie publ. poza bazą Lex nr 151580). Ani przepisy przejściowe prawa
spółdzielczego, ani ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych nie zawierały
szczególnych postanowień odnoszących się do losu bezterminowych uprawnień
powstałych pod rządami ustawy o spółdzielniach i ich związkach. Wskazywany
przez skarżącą art. 280 pr. spółdz. określa jedynie skutki wprowadzenia prawa
spółdzielczego dla bytu poprzednio obowiązującej ustawy o spółdzielniach i ich
związkach, która traci moc, co oznacza, że zdarzenia nowe, powstałe po dniu utraty
mocy, nie będą już mogły być oceniane według jej przepisów. Z kolei art. 272 pr.
spółdz. normował zasady międzyczasowe tylko w wąskim zakresie zagadnień.
Wskazywał, że przepisy dotychczasowe należy stosować do roszczeń powstałych
między członkiem a spółdzielnią przed dniem wejścia w życie ustawy, natomiast
przepisy nowe – do odpowiedzialności członków zarządu i rady wobec spółdzielni w
sprawach niezakończonych przed dniem wejścia w życie ustawy. Prawo
pierwszeństwa przewidziane w art. 145 u.s.z. przysługuje osobie nie będącej
7
członkiem spółdzielni, nie jest to więc prawo wymienione w art. 272 pr. spółdz.
Przepis ten – z uwagi na wycinkowy charakter regulacji – nie upoważniał do
wniosków wywodzonych w drodze rozumowania a contrario. Nie stanowi więc
argumentu na rzecz poglądu o możliwości odniesienia do prawa przysługującego
powodowi reguł wprowadzonych przez art. 221 § 3 pr. spółdz., ograniczających
czas realizacji uprawnienia do uzyskania praw lokatorskich do lokalu
spółdzielczego po członku, który utracił członkostwo do terminu określonego w
statucie. Wniosku o możliwości ograniczenia terminem wcześniej powstałego
prawa bezterminowego nie uzasadnia też cel ustawy. Wprawdzie w wyroku Sądu
Najwyższego z dnia 22 kwietnia 1987 r. (II CR 57/87, OSNC 1988/10/144) przyjęto,
że spiętrzenie trudności mieszkaniowych występujące w momencie wejścia w życie
prawa spółdzielczego stanowi ważny wzgląd, przemawiający za poddaniem
roszczeń nabytych na podstawie art. 145 u.s.z. zasadom z art. 221 § 3 zdanie 1 pr.
spółdz. i traktowania ich jako roszczeń terminowych, jednak to odosobnione
stanowisko zostało skrytykowane i nie było później podtrzymywane. Przesłanki
przeprowadzonej wykładni, uznające trudności mieszkaniowe za dostateczny
argument uzasadniający drastyczne ograniczenie nabytych uprawnień do
swoistego „dziedziczenia” praw do lokalu przez rodzinę i bliskich byłego członka,
mieszkających w lokalu, którego dotyczy roszczenie, nie były właściwą metodą
poprawy sytuacji mieszkaniowej, a z upływem czasu i w realiach rozpatrywanej
sprawy całkowicie utraciły aktualność. W związku z tym stanowisko skarżącej -
oparte na argumentacji przyjętej w omówionym wyroku - że konieczne było
ustalenie treści jej statutu wprowadzonego po wejściu w życie prawa
spółdzielczego i stwierdzenie na jego podstawie, w jakim terminie powód był
zobowiązany do wystąpienia o realizację prawa pierwszeństwa jest niesłuszne.
Prawo powstałe na podstawie art. 145 u.s.z. pozostało bezterminowe także po
wejściu w życie prawa spółdzielczego i nie podlegało statutowym terminom
ustanowionym w wykonaniu delegacji z art. 221 § 3 pr. spółdz. Na trwanie
omawianego uprawnienia nie wpłynęło także wejście w życie ustawy
o spółdzielniach mieszkaniowych. Ustawa ta nie sprecyzowała losów wcześniej
powstałych roszczeń o przyjęcie do spółdzielni i uzyskanie lokatorskiego prawa do
lokalu po członku, którego członkostwo ustało uzyskanych na podstawie art. 145
8
u.s.z. bądź na podstawie art. 221 § 1 pr. spółdz. Także więc w tym wypadku
znajdzie zastosowanie art. 3 k.c. (por. powoływany wcześniej wyrok z dnia 6
października 2004 r., I CK 169/04), nakazujący oceniać treść przysługującego
prawa według przepisów materialnoprawnych obwiązujących w chwili jego
powstania. Także więc postanowienia statutowe wydane na podstawie przepisów
ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych nie mogły więc ograniczyć wynikającego z
ustawy wcześniejszej prawa bezterminowego.
Z kolei podnoszone w skardze kasacyjnej zarzuty dotyczące
nieuwzględnienia przedawnienia się roszczenia majątkowego powoda
o ustanowienie na jego rzecz lokatorskiego prawa do lokalu nie mogą być
przedmiotem rozważań, ponieważ w toku postępowania pozwana nie zgłosiła
zarzutu przedawnienia, a podniesienie tego zarzutu po raz pierwszy w skardze
kasacyjnej jest niedopuszczalne. Postępowanie kasacyjne stanowi szczególnego
rodzaju nadzwyczajne postępowanie kontrolne, poświęcone ocenie prawidłowości
prawomocnego orzeczenia. Przedmiot badania mogą więc stanowić jedynie te
zagadnienia, które były, bądź powinny być przedmiotem rozpoznania
w postępowaniu zakończonym zaskarżonym orzeczeniem. Niepodniesienie
zarzutu przedawnienia w toku postępowania przed sądami powszechnymi
wyłączało możliwość rozważania kwestii przedawnienia w zakończonym
prawomocnie postępowaniu, skoro przedawnienie uwzględniane jest tylko
w wypadku uchylenia się przez zobowiązanego od zaspokojenia roszczenia
z powołaniem się na nie (art. 117 § 2 k.c.).
Wreszcie nie stoi na przeszkodzie realizacji roszczeń powoda wskazany
w skardze kasacyjnej art. 30 ustawy z dnia 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw
lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie kodeksu cywilnego, który
stanowi podstawę nawiązania z mocy prawa stosunku najmu jako formy legalizacji
długotrwale utrzymującego się, ustabilizowanego i niezwalczanego przez
właściciela lokalu stanu faktycznego polegającego na zajmowaniu tego lokalu bez
tytułu prawnego. Korzystanie z lokalu na podstawie prawa najmu nie pozbawia
najemcy możliwości realizowania roszczenia o uzyskanie do lokalu prawa innego
rodzaju. Lokatorskie prawo do lokalu zapewnia zdecydowanie silniejsze i trwalsze
9
uprawnienia niż stosunek najmu, który nie może być uznany za alternatywną formę
zaspokojenia roszczenia z art. 145 u.s.z.
Z przytoczonych względów skarga kasacyjna pozwanej, jako pozbawiona
uzasadnionych podstaw, nie mogła zostać uwzględniona (art. 39814
k.p.c.).
Orzeczenie o kosztach postępowania kasacyjnego uzasadnia art. 39821
w zw. z art. 391 § 1, art. 98 § 1 i 3 i art. 99 k.p.c.
es