Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 202/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 8 stycznia 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Krzysztof Staryk (przewodniczący)
SSN Beata Gudowska (sprawozdawca)
SSN Zbigniew Korzeniowski
w sprawie z odwołania Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji Spółki z
ograniczoną odpowiedzialnością w R.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w R.
z udziałem zainteresowanych: M. A.i innych, o wysokość składek na ubezpieczenia
społeczne, zdrowotne oraz Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń
Pracowniczych,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 8 stycznia 2014 r.,
skargi kasacyjnej Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji Spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością w R. od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 10 grudnia 2012 r.,
oddala skargę.
Uzasadnienie
Decyzją z dnia 10 września 2010 r., zmienioną decyzją z dnia 21
października 2010 r., Zakład Ubezpieczeń Społecznych, Oddział w R. dokonał
przypisu składek na ubezpieczenia społeczne w kwocie 154.410,83 zł, na
2
ubezpieczenie zdrowotne w kwocie 38.895,64 zł, na Fundusz Pracy w kwocie
12.228,13 zł oraz na Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych w
kwocie 499,10 zł od płatnika - Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji, Spółki z
o.o. w R. za kwiecień i grudzień 2007 r., marzec i grudzień 2008 r., kwiecień i
grudzień 2009 r. oraz kwiecień 2010 r. Składki zostały wyliczone od wartości
przekazanych pracownikom z okazji świąt Bożego Narodzenia i Wielkanocy bonów
towarowych sfinansowanych z zakładowego funduszu świadczeń socjalnych, ze
względu na niezastosowanie przy ich przyznaniu kryterium socjalnego.
Wyrokiem z dnia 19 sierpnia 2011 r. Sąd Okręgowy, Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w G., zmienił tę decyzję, obniżając wysokość należnych
składek na Fundusz Ubezpieczeń Społecznych do kwoty 13.484,81 zł, na Fundusz
Ubezpieczenia Zdrowotnego do kwoty 2.852,59 zł, na Fundusz Pracy i Fundusz
Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych do kwoty 978,69 zł, a w pozostałej
części odwołanie oddalił. Przyjął, że zgodnie z § 3 regulaminu zakładowego
funduszu świadczeń socjalnych Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji, Spółka
z o.o. w R., przyznawanie ulgowych świadczeń oraz wysokość dopłat z funduszu
uzależniona jest od sytuacji życiowej, rodzinnej i materialnej osoby uprawnionej,
tymczasem członkowie komisji socjalnej przy przydziale bonów i paczek
świątecznych dokonali podziału pracowników na grupy ze względu na osiągane w
zakładzie zarobki, tj. członków zarządu, kierowników poszczególnych działów i
komórek organizacyjnych i prokurentów oraz pozostałych pracowników. Z ustaleń
Sądu wynika, że przy przyznawaniu bonów i paczek pracodawca nie żądał
oświadczeń o kwocie dochodu na jednego członka rodziny pracownika, gdyż
prowadził i aktualizował bazy danych o dofinansowaniu wypoczynku swojego i
dzieci co najmniej raz na dwa lata. Sąd uznał za niezgodne z regulaminem
przyznanie bonów o jednakowej wartości 100 zł w kwietniu 2007 r. oraz w
odniesieniu do bonów wydanych w grudniu 2007, 2008 i 2009 r. niektórym
pracownikom nowo przyjętym. Odmiennie ocenił świadczenia, które komisja
przyznała w najwyższej wysokości pracownikom wielodzietnym i tym, w których
rodzinach są osoby niepełnosprawne, wydzielonym do czwartej grupy
uprawnionych, jednako traktując pozostałe wypadki świadczeń. W ocenie Sądu, nie
było podstaw do stwierdzenia, że płatnik nie zastosował kryterium socjalnego w
3
przypadkach, w których przyznał bony i paczki o różnej wartości grupom
pracowników wyodrębnionym jako członkowie zarządu, kierownicy i prokurenci oraz
pozostali. Podział na te grupy wiązał się z wysokością uzyskiwanego dochodu u
pracodawcy, a w ramach poszczególnych grup pracownicy osiągali zarobki o
zbliżonej wysokości. Ze względu na powszechność tego świadczenia oraz
niewysoką wartość bonów przypadających dla jednego pracownika, wystarczające
do spełnienia warunku uzależnienia wysokości tych świadczeń od sytuacji
materialnej pracownika było uwzględnienie dochodów uzyskiwanych wyłącznie w
spółce.
Wyrokiem z dnia 10 grudnia 2012 r. Sąd Apelacyjny, Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych uwzględnił apelację organu rentowego i zmienił wyrok
Sądu pierwszej instancji w punktach 1 i 3, oddalając odwołanie. Przejął ustalenia
faktyczne tego Sądu, uznał, że zastosował odpowiednie przepisy, jednak nie
podzielił oceny zebranego materiału i wniosków końcowych. Stwierdził, że płatnik
nie zastosował § 3 regulaminu zakładowego funduszu świadczeń socjalnych,
uzależniającego przyznawanie ulgowych świadczeń oraz wysokość dopłat z
Funduszu od sytuacji życiowej, rodzinnej i materialnej osoby uprawnionej.
Odpowiadało temu tylko dodatkowe wprowadzenie kategorii pracowników
wielodzietnych i posiadających na utrzymaniu osoby niepełnosprawne, lecz nie
uzależnienie wartości bonów przyznanych pracownikowi od jego przynależności do
grupy zarobkowej ani wyodrębnionej grupy osób zatrudnionych w danym roku
kalendarzowym. W konsekwencji wartość świadczeń nie może być wyłączona z
podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne, zdrowotne, Fundusz
Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych.
Skarga kasacyjna płatnika, dotycząca wyroku Sądu Apelacyjnego w części
obejmującej oddalenie odwołania, zawierała wniosek o jego uchylenie w tej części i
orzeczenie co do istoty sprawy przez oddalenie apelacji organu rentowego. Została
oparta na podstawie naruszenia prawa materialnego przez błędną wykładnię - art. 8
ust. 1 ustawy z dnia 4 marca 1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych
(jednolity tekst: Dz.U. z 2012 r., poz. 592 ze zm.), polegającą na przyjęciu, że
podział wszystkich pracowników na grupy w celu zróżnicowania świadczeń z
funduszu w postaci bonów towarowych i paczek świątecznych w oparciu o poziom
4
dochodów właściwy dla określonej kategorii stanowisk, liczbę dzieci na utrzymaniu
oraz występowanie niepełnosprawności, nie stanowi przyznania świadczenia
według kryterium socjalnego, oraz art. 8 ust. 1 ustawy o zakładowym funduszu
świadczeń socjalnych polegającą na przyjęciu, że kryterium socjalne dotyczy
wszystkich świadczeń i usług z funduszu świadczeń socjalnych, w tym także
świadczeń o charakterze powszechnym i nieulgowym, takich jak np. paczki i bony
towarowe z okazji świąt. Skarżący zarzucił przyjęcie zwężającej wykładni § 2 ust. 1
pkt 19 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 18 grudnia 1998 r. w
sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na
ubezpieczenia emerytalne i rentowe (Dz.U. Nr 161, poz. 1106 ze zm.) w związku z
art. 84 i 217 Konstytucji RP przez przyjęcie, że w podstawie wymiaru składek na
ubezpieczenia emerytalne i rentowe uwzględniane są tylko te świadczenia
finansowane ze środków przeznaczonych na cele socjalne, które zostały przyznane
z zachowaniem kryterium socjalnego. Taka wykładnia – w jego ocenie – prowadzi
do nieuzasadnionego rozszerzenia podstawy wymiaru obciążeń publicznych,
skutkującego niezgodnym z art. 84 Konstytucji nałożeniem na podmioty prywatne
ciężarów publicznych nie znajdujących podstawy w przepisach ustawowych i
doprecyzowujących je przepisach rozporządzeń. Podniósł, że nigdy nie przyznano
bonów i paczek wszystkim grupom pracowników w jednakowej wysokości, a ta była
zróżnicowania i zmienna w poszczególnych latach, w zależności od kondycji
finansowej przedsiębiorstwa i zasobów jakimi dysponował fundusz. Świadczenia te
miały charakter powszechny; przyznawane były wszystkim pracownikom, a w celu
uzależnienia ich wysokości od sytuacji osoby uprawnionej wszyscy uprawnieni byli
dzieleni na grupy przez komisję do spraw socjalnych, która kierowała się kryterium
socjalnym. Wyodrębnienie 4 - 5 grup pracowników następowało ze względu na
wysokość dochodu pracownika w zakładzie, liczbę dzieci, niepełnosprawność, a
czasem także ze względu na staż pracy. Zdaniem skarżącego, sposób rozumienia
kryterium socjalnego jako zależności od dochodu przypadającego na członka
rodziny, a nie dochodu pracownika u danego pracodawcy, nie ma potwierdzenia w
brzmieniu art. 8 ust. 1 ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych.
Podkreślił, że o sytuacji życiowej, rodzinnej i materialnej uprawnionego do
świadczeń może decydować bardzo wiele zmiennych, a uwzględnienie ich
5
wszystkich przez pracodawcę jest niemożliwe ze względu na ogromne bogactwo
różnych przypadków i sytuacji, które przynosi życie.
Dobór stosownych kryteriów przyznawania świadczeń socjalnych powinien
być adekwatny do ich rodzaju i proporcjonalny do jego istotności (mierzonej
wartością świadczenia) i celu. Świadczenie z funduszu w postaci bonów i paczek
świątecznych ma charakter powszechny i nie ma znaczącej wartości, więc do jego
przyznawania można było zastosować kryteria oceny sytuacji życiowej, rodzinnej i
materialnej uprawnionych osób mniej rygorystyczne niż w przypadku innych
świadczeń socjalnych.
W ocenie skarżącego, Sąd Apelacyjny nie ocenił charakteru świadczeń z
zakładowego funduszu socjalnego przyznawanych w formie bonów i paczek
świątecznych z punktu widzenia ich ulgowego lub nieulgowego charakteru. W
uzasadnieniu wyroku z dnia 23 października 2008 r., II PK 74/08, Sąd Najwyższy
przyjął, że nie wszystkie świadczenia finansowane z funduszu mają charakter
ulgowy, a obowiązek stosowania kryterium socjalnego dotyczy wyłącznie tych
świadczeń i usług, które należą do kategorii świadczeń i usług ulgowych, a do
pozostałych świadczeń i usług kryterium socjalne może być stosowane jedynie
fakultatywnie. Błędnie zatem przyjął, że z podstawy wymiaru składek na
ubezpieczenia społeczne wyłączone są jedynie świadczenia przyznawane z
zachowaniem kryterium socjalnego. Oznacza to w praktyce, że np. świadczenia w
postaci imprez integracyjnych (do których zgodnie z powołanym orzeczeniem nie
stosuje się kryterium socjalnego) w każdym przypadku objęte byłyby obowiązkiem
odprowadzenia przez pracodawcę składek na ubezpieczenia społeczne.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną organ rentowy wniósł o jej oddalenie i
zasądzenie kosztów postepowania według norm przepisanych.
Sąd Najwyższy zważył co następuje:
Zasada ustalania wysokości składek na ubezpieczenia emerytalne, rentowe,
wypadkowe i chorobowe polega na odniesieniu się do wysokości bazowej, którą –
zgodnie z art. 18 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń
społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm.) – stanowi
6
przychód zdefiniowany w art. 4 pkt 9 ustawy jako przychody w rozumieniu
przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych. Stosownie do art. 10 ust. 1
ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (jednolity
tekst: Dz.U. z 2012 r. poz. 361 ze zm.), przychód, którego źródłem jest stosunek
pracy, obejmuje – jak stanowi art. 12 ust. 1 tej ustawy – wszelkiego rodzaju wypłaty
pieniężne oraz wartość pieniężną świadczeń w naturze lub ich ekwiwalenty, bez
względu na źródło finansowania tych wypłat i świadczeń, a w szczególności
wynagrodzenia zasadnicze, wynagrodzenia za godziny nadliczbowe, różnego
rodzaju dodatki, nagrody, ekwiwalenty za niewykorzystany urlop i wszelkie inne
kwoty niezależnie od tego, czy ich wysokość została z góry ustalona, a ponadto
świadczenia pieniężne ponoszone za pracownika, jak również wartość innych
nieodpłatnych świadczeń lub świadczeń częściowo odpłatnych.
Podstawy wymiaru składek nie stanowią pewne rodzaje przychodów, które –
na podstawie upoważnienia z art. 21 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych
– określa w drodze rozporządzenia minister właściwy do spraw zaopatrzenia
społecznego. W czasie objętym zaskarżoną decyzją obowiązywało rozporządzenie
Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 18 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych
zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe
w brzmieniu nadanym od dnia 30 stycznia 2004 r. (Dz.U z 2004 r. Nr 14, poz. 124),
odnoszącym się do składek należnych za okres po dniu 1 stycznia 2004 r.,
wyłączające w § 2 ust. 1 pkt 19 z podstawy wymiaru składek świadczenia
finansowane ze środków przeznaczonych na cele socjalne w ramach zakładowego
funduszu świadczeń socjalnych.
Stosownie do art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 4 marca 1994 r. o zakładowym
funduszu świadczeń socjalnych (jednolity tekst: Dz.U. z 2012 r. poz. 592 ze zm.),
pracodawcy tworzą zakładowe fundusze świadczeń socjalnych przeznaczone na
finansowanie działalności socjalnej organizowanej na rzecz osób uprawnionych do
korzystania z Funduszu, na dofinansowanie zakładowych obiektów socjalnych oraz
na tworzenie zakładowych żłobków, klubów dziecięcych, przedszkoli oraz innych
form wychowania przedszkolnego. Finansowanie działalności socjalnej
organizowanej na rzecz osób uprawnionych do korzystania z funduszu polega na
świadczeniu przez pracodawców usług na rzecz różnych form wypoczynku,
7
działalności kulturalno-oświatowej, sportowo-rekreacyjnej, opieki nad dziećmi w
żłobkach, klubach dziecięcych, sprawowanej przez dziennego opiekuna lub nianię,
w przedszkolach oraz innych formach wychowania przedszkolnego, udzielanie
pomocy materialnej - rzeczowej lub finansowej, a także zwrotnej lub bezzwrotnej
pomocy na cele mieszkaniowe na warunkach określonych umową (art. 2 pkt 1
ustawy). Nie każde świadczenie wydatkowane z funduszu świadczeń socjalnych
jest przychodem pracownika. Także w zakresie działalności socjalnej można
wydzielić taką, która nie stanowi przysporzenia majątkowego na rzecz pracownika,
nadającego się do obciążenia daniną publiczną. Dotyczy to imprez integracyjnych,
akcji turystycznych, imprez kulturalnych i sportowych itp. O tego rodzaju
działalności socjalnej Sąd Najwyższy rozstrzygał w powołanym w skardze
kasacyjnej wyroku z dnia 23 października 2008 r., II PK 74/08 (OSNP 2010 nr 7-8,
poz. 88).
Wyłączenie niektórych przychodów z oskładkowania wynika z zastosowania
prawidłowych kryteriów ich przyznania, więc przytoczenie omawianych przepisów
miało na celu wykazanie, że – według ich brzmienia – chodzi o środki
przeznaczone na cele socjalne w ramach zakładowego funduszu świadczeń
socjalnych. Świadczenia otrzymane przez pracownika w związku z finansowaniem
działalności socjalnej, o której mowa w przepisach o zakładowym funduszu
świadczeń socjalnych, w ustawie o podatku dochodowym od osób fizycznych
określone zostały jako świadczenia pieniężne oraz rzeczowe. Bony, talony i inne
znaki, uprawniające do ich wymiany na towary lub usługi nie są świadczeniami
rzeczowymi wolnymi od podatku dochodowego (art. 21 ust. 1 pkt 67 ustawy).
Świadczenia takie nie mogą być inaczej kwalifikowane jako przychód podlegający
składce na ubezpieczenia społeczne i ubezpieczenie zdrowotne. W ustawie o
zakładowym funduszu świadczeń socjalnych, w art. 8 ust. 1 i 2 postanowiono, że
zasady przeznaczania środków funduszu na poszczególne cele i rodzaje
działalności socjalnej określa pracodawca w regulaminie, przy czym zasady i
warunki korzystania z usług i świadczeń finansowanych z funduszu, zobowiązany
jest określić z uwzględnieniem ust. 1 tego przepisu, stanowiącego, że
przyznawanie ulgowych usług i świadczeń oraz wysokość dopłat z Funduszu
uzależnia się od sytuacji życiowej, rodzinnej i materialnej osoby uprawnionej do
8
korzystania z Funduszu. Tylko bony towarowe przyznawane z okazji świąt Bożego
Narodzenia i Wielkanocy, sfinansowane z zakładowego funduszu świadczeń
socjalnych, przyznawane według takich kryteriów mają charakter świadczeń
przeznaczonych na cele socjalne, które nie podlegają składce ubezpieczeniowej.
Zakładowy fundusz świadczeń socjalnych nie jest przeznaczony wyłącznie
dla pracowników pozostających w szczególnie trudnej sytuacji życiowej, rodzinnej i
materialnej. Krąg podmiotów uprawnionych w zasadzie jest większy od osób
zatrudnionych; obejmuje emerytów, rencistów i inne osoby, które określa
pracodawca. Poszczególne świadczenia przyznawane mogą być im wszystkim
według różnych kryteriów, tyle że o niezaliczeniu do podstawy wymiaru składek na
ubezpieczenie społeczne i ubezpieczenie zdrowotne decyduje socjalny charakter
tych świadczeń wyrażający się zróżnicowaniem ich wartości w zależności od
sytuacji majątkowej, rodzinnej i finansowej. Powoływanie się na powszechność
świadczeń jest logicznie niespójne z podziałem pracowników na uprawnione grupy.
Trafnie w tym zakresie Sąd Apelacyjny uznał, że podział uprawnionych do
spornych świadczeń według wysokości wynagrodzeń uzyskiwanych tylko u płatnika
nie uwzględnia socjalnego charakteru przyznawanych im świadczeń. Oczywiste
jest, że zarobki osiągane w spółce, szeregujące pracowników ze względu na
zajmowane stanowisko, są tylko jednym z elementów oceny ich sytuacji socjalnej.
Właściwym odzwierciedleniem sytuacji majątkowej, rodzinnej i finansowej – i
skarżący nietrafnie to kwestionuje – jest wysokość dochodu przypadającego na
członka jego rodziny. Ta wartość uwzględnia liczbę pozostających na jego
utrzymaniu osób, uzyskiwanie przez pracownika dochodów z innych źródeł,
wysokość przychodów osiąganych przez pozostałych członków rodziny, a więc
konkretną jego i jego rodziny sytuację życiową. Dodatkowo może być przyjęte
kryterium obrazujące szczególne wypadki niedostatku lub innych szczególnych
okoliczności wymagających pomocy socjalnej. Podobne do tego kryterium
zastosowane przez komisję socjalną przy podziale bonów jedynie w odniesieniu do
grupy pracowników wielodzietnych i mających na utrzymaniu osoby
niepełnosprawne i świadczenia przyznane osobom je spełniającym zostały
wyłączone z podstawy wymiaru składek.
9
Wynik wykładni użytego w tekście przepisu pojęcia „świadczenia
finansowane ze środków przeznaczonych na cele socjalne w ramach zakładowego
funduszu świadczeń socjalnych” odpowiada brzmieniu § 2 ust. 1 pkt 19
rozporządzenia w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru
składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe. Stwierdzenie skarżącego, że nigdy
nie przyznano bonów i paczek wszystkim grupom pracowników jednakowej
wartości nie jest wystarczające do wypełnienia tego pojęcia. Zróżnicowanie
świadczeń musi odzwierciedlać rzeczywistą sytuację życiową uprawnionego
pracownika, a o ich socjalnym charakterze nie świadczy wysokość, lecz kryteria
przyznawania.
W orzecznictwie utrwalony jest nietrafnie zwalczany przez skarżącego
pogląd, że z podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne wyłączone są
jedynie świadczenia przyznawane z zachowaniem kryterium socjalnego (por.
wyroki Sądu Najwyższego z dnia 8 maja 2002 r., I PKN 267/01, OSNP 2004 nr 6,
poz. 99; z dnia 20 sierpnia 2001 r., I PKN 579/00, OSNP 2003 nr 14, poz. 331; z
dnia 16 sierpnia 2005 r., I PK 12/05, OSNP 2006 nr 11-12, poz. 182; z dnia 6 lutego
2008 r., II PK 156/07, OSNP 2009 nr 7-8, poz. 96; z dnia 16 września 2009 r., I UK
121/09, OSNP 2011 nr 9-10, poz. 133 i z dnia 10 września 2013 r., I UK 74/13,
niepubl.).
Mając to na względzie, Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji (art. 39814
k.p.c.).