Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZ 67/13
POSTANOWIENIE
Dnia 22 stycznia 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Hubert Wrzeszcz (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Anna Owczarek (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Gminy Miejskiej K.
przeciwko Towarzystwu […]
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 22 stycznia 2014 r.,
zażalenia strony pozwanej na wyrok Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 19 września 2013 r.,
oddala zażalenie i pozostawia rozstrzygnięcie o kosztach
postępowania zażaleniowego Sądowi wydającemu orzeczenie
kończące postępowanie w sprawie.
2
Uzasadnienie
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 19 września 2013 r., uwzględniając
apelację powódki, uchylił wyrok Sądu Okręgowego w K. z dnia 28 marca 2013 r.,
którym oddalono powództwo Gminy Miejskiej K. przeciwko pozwanemu
Towarzystwu […] o zapłatę kwoty 100.000 zł z ustawowymi odsetkami i przekazał
sprawę do ponownego rozpoznania sądowi pierwszej instancji. Powyższa kwota
była dochodzona tytułem zwrotu części kwoty wypłaconej przez powódkę A. i P.
małż. W. jako wartości nakładów poniesionych przez nich w związku z adaptacją
strychu budynku położonego w K. przy ul. D. […] na lokal mieszkalny, w wykonaniu
wyroku wydanego w sprawie z powództwa tych osób. Wskazana nieruchomość, po
stwierdzeniu nieważności umowy darowizny z dnia 19 czerwca 1951 r., została
wydana w dniu 12 lutego 2007 r. przez Gminę Miejską K. pozwanemu Towarzystwu
[…].
Oddalając powództwo Sąd Okręgowy przyjął, że powódka i pozwany byli
odpowiedzialni in solidum względem małżonków A. i P. W. za zwrot równowartości
nakładów poczynionych na nieruchomość pozwanej. Podstawę prawną
odpowiedzialności powódki stanowił art. 471 k.c., a ewentualna odpowiedzialność
pozwanej opiera się na podstawie art. 226 k.c. Zdaniem Sądu Okręgowego do
rozliczenia powódki z pozwanym nie znajdował zastosowania art. 376 k.c. ani art.
405 k.c. Spełniając świadczenie na rzecz małżonków powódka zwolniła się ze
swego obowiązku odszkodowawczego, a ewentualne wzbogacenie pozwanego
nastąpi z chwilą zwolnienia go z obowiązku zwrotu małżonkom równowartości
poczynionych nakładów, co obecnej ma charakter jedynie hipotetyczny. Nakłady
nie miały charakteru nakładów koniecznych, a małżonków należało uznać za
posiadaczy w dobrej wierze, stąd przysługujące im roszczenie o zwrot nakładów
stanie się wymagalne dopiero z chwilą zwrotu lokalu, co może nie nastąpić, skoro
otrzymali oni już od powoda tytułem odszkodowania sumę odpowiadającą wartości
poniesionych nakładów, uzyskali tytuł prawny do lokalu w postaci umowy najmu i
nadal zajmują lokal na tej podstawie. Do chwili zaś, gdy ich roszczenie nie stanie
się wymagalne, żądanie powódki względem pozwanego oparte na bezpodstawnym
wzbogaceniu będzie przedwczesne. Zdaniem Sądu Okręgowego do rozliczenia
3
powódki z pozwanym nie znajdował również zastosowania art. 441 § 2 i 3 k.c.,
bowiem do powstania roszczenia małżonków W. w sposób zawiniony doprowadziła
powódka, a pozwanemu w tym winy przypisać nie można. Ponadto Sąd Okręgowy
nie uwzględnił podniesionych przez pozwaną zarzutów przedawnienia ani
potrącenia wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za bezumowne korzystanie przez
powódkę z nieruchomości pozwanego.
W ocenie Sądu Apelacyjnego Sąd Okręgowy nie rozpoznał jednak istoty
sprawy. Akceptując stanowisko Sądu Okręgowego co do tego, że podstawy
odpowiedzialności pozwanego nie mógł stanowić art. 405 k.c. ani art. 441 § 2 i 3
k.c., Sąd Apelacyjny wskazał na błędne zaniechanie wyjaśnienia przez Sąd
Okręgowy, czy w okresie od dnia 18 stycznia 2002 r., kiedy wydany został wyrok
zaoczny stwierdzający nieważność umowy darowizny nieruchomości na rzecz
powódki, do maja 2002 r., kiedy małżonkowie zakończyli prace adaptacyjne lokalu
na tej nieruchomości, powódka obowiązana była podjąć działania zmierzające do
odstąpienia od umowy łączącej ją z małżonkami ze względu na utratę przymiotu
właściciela nieruchomości. Sąd Apelacyjny uznał też, że do rozliczenia powódki
z pozwanym analogiczne zastosowanie znajduje art. 376 § 1 k.c., a roszczenie
regresowe powódki względem pozwanego stało się wymagalne z chwilą
zaspokojenia małżonków W. przez powódkę w części przekraczającej jej udział
regresowy. Zdaniem Sądu Apelacyjnego zmiana wyroku Sądu Okręgowego nie
była możliwa ze względu na to, że Sąd Okręgowy praktycznie nie ustosunkował się
zarzutu potrącenia, sprecyzowanego co do wysokości i z podaniem podstawy
faktycznej. Sąd Okręgowy ograniczył się jedynie do stwierdzenia, że zarzut ten nie
zasługiwał na uwzględnienie, bowiem nie został wykazany co do wysokości,
pomimo tego, że powódka w żaden sposób nie ustosunkowała się do tego zarzutu i
nie została przez Sąd Okręgowy zobowiązania do wypowiedzenia się w tym
zakresie. Zarzut potrącenia jest natomiast formą dochodzenia roszczenia zrównaną
w skutkach z powództwem i wymaga wskazania dowodów celem wykazania
istnienia wierzytelności przedstawionej do potrącenia. Dopiero po przeprowadzeniu
postępowania dowodowego w tym zakresie, zależnie od wniosków stron, nastąpić
może ocena tego zarzutu.
4
Pozwany wniósł zażalenie od wyroku Sądu Apelacyjnego do Sądu
Najwyższego. W zażaleniu podniósł naruszenie art. 386 § 4 k.p.c. polegające na
przyjęciu, że Sąd Okręgowy nie rozpoznał istoty sprawy w sytuacji, gdy sprawa
dojrzała do rozstrzygnięcia na etapie postępowania apelacyjnego, bowiem
o konieczności oddalenia powództwa przesądził skutecznie zgłoszony przez
pozwanego zarzut potrącenia, oraz naruszenie art. 230 w zw. z art. 229 i art. 391
k.p.c. przez uchylenie wyroku Sądu Okręgowego zamiast oddalenia apelacji,
w sytuacji, gdy powódka nie kwestionowała podniesionego zarzutu potrącenia.
W związku z tym pozwany wniósł o uchylenie wyroku Sądu Apelacyjnego
i przekazanie sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania oraz o zasądzenie
kosztów postępowania zażaleniowego.
Sąd Najwyższy zważył:
Zażalenie nie zasługuje na uwzględnienie.
W judykaturze Sądu Najwyższego jednolicie przyjmuje się, że
nierozpoznanie istoty sprawy, jako przewidziana w art. 386 § 4 k.p.c. podstawa
uchylenia przez sąd drugiej instancji wyroku sądu pierwszej instancji i przekazania
sprawy do ponownego rozpoznania, występuje wtedy, gdy sąd pierwszej instancji
w sposób nieprawidłowy zaniechał zbadania materialnej podstawy żądania pozwu
lub zarzutów merytorycznych przeciwstawionych zgłoszonemu roszczeniu
(por. wyrok SN z dnia 23 września 1998 r., II CKN 897/97, OSNC 1999/1/22; wyrok
SN z dnia 12 lutego 2002 r., I CKN 486/00, OSP 2003/3/36; wyrok SN z dnia
17 listopada 2004 r., IV CK 229/04, niepubl.; wyrok SN z dnia 10 czerwca 2011 r.,
II CSK 568/10, OSNC 2012/B/40). Niemniej celem zażalenia do Sądu Najwyższego
przewidzianego w art. 3941
§ 11
k.p.c. jest poddanie pod kontrolę prawidłowości
uchylenia przez sąd drugiej instancji wyroku sądu pierwszej instancji i przekazania
sprawy do ponownego postępowania, bez dokonywania oceny trafności stanowiska
sądu drugiej instancji co do meritum sprawy. Zakres rozpoznania zażalenia na
podstawie art. 3941
§ 11
k.p.c. przez Sąd Najwyższy co do zasady obejmuje
wyłącznie ustalenie, czy przyjęta przez sąd drugiej instancji przyczyna uchylenia
wyroku sądu pierwszej instancji i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania
odpowiada jednej z podstaw przewidzianych w art. 386 § 2 lub § 4 k.p.c. i tylko
w przypadku przyjęcia, że w pierwszej instancji miała miejsce nieważność
5
postępowania, kognicja Sądu Najwyższego obejmuje także ustalenie, czy
nieważność taka rzeczywiście wystąpiła. Kontrola w tym przedmiocie nie sięga
jednak meritum sprawy, ograniczając się do przesłanek procesowych
(por. postanowienia Sądu Najwyższego: z dnia 7 listopada 2012 r., IV CZ 147/12,
OSNC 2013/3/41; z dnia 28 listopada 2012 r., III CZ 77/12, OSNC 2013/4/54; z dnia
5 grudnia 2012 r., I CZ 168/12, OSNC 2013/5/68; z dnia 19 grudnia 2012 r., II CZ
141/12, niepubl.; z dnia 10 stycznia 2013 r., IV CZ 166/12, niepubl.).
Biorąc pod uwagę powyższe należy wskazać, że na obecnym etapie
postępowania spod oceny Sądu Najwyższego uchyla się nie tylko kwestia
właściwej podstawy prawnej roszczenia regresowego zgłoszonego powódki, ale
także trafność oceny, czy podniesiony przez pozwaną zarzut potrącenia można
było uznać za udowodniony jako bezsporny pomiędzy stronami, co stanowi
podstawę zażalenia. Istotne jest natomiast, czy zarzut ten, będący zarzutem
materialno-prawnym przeciwstawionym roszczeniu powódki, został przez Sąd
Okręgowy rozpoznany. W tym przedmiocie Sąd Apelacyjny prawidłowo przyjął,
że Sąd Okręgowy zaniechał rozpoznania zarzutu uznając, że z uwagi na przyjętą
koncepcję rozstrzygnięcia nie ma on znaczenia. Stanowisko takie byłoby trafne
w sytuacji, gdy Sąd Okręgowy przyjął, że powództwo co do zasady nie było
uzasadnione. Jednak odmienna ocena Sądu Apelacyjnego sprawiła,
że zaktualizowała się konieczność oceny tego merytorycznego zarzutu.
Przypomnieć należy, że ziszczenie się pozytywnych przesłanek potrącenia,
przy braku przesłanek negatywnych, oznacza powstanie tzw. stanu potrącalności
i aktualizuje uprawnienie wierzycieli, potrącenie ustawowe dokonywane przez
jednostronne oświadczenie woli złożone drugiej stronie ma, co do zasady,
charakter konstytutywny i skutkuje umorzeniem nawzajem obu wierzytelności do
wysokości wierzytelności niższej (art. 498 k.c.) ze skutkiem czasowym wskazanym
w art. 499 k.c., jeżeli do potrącenia dojdzie poza postępowanie sądowym obrona
w nim może polegać na podniesieniu zarzutu nieistnienia roszczenia, czasami
utożsamianym z tzw. zarzutem potrącenia (por. uchwała (7) Sądu Najwyższego
z dnia 19 października 2007 r., III CZP 58/07, OSNC 2008, nr 5, poz. 44).
Podniesienie wskazanego zarzutu nie stanowi formy dochodzenia roszczeń,
a środek obrony, przy czym pozwany na zasadach ogólnych obowiązany jest
6
wykazać istnienie wierzytelności i jej wysokość (por. wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 13 października 2006 r., III CSK 256/06, OSNC 2007, nr 7-8, poz. 116;
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 listopada 2008 r., II CSK 243/08, niepubl.).
Nie budzi wątpliwości, że poprzez potrącenie nie dochodzi do realizacji
zobowiązania, gdyż nie jest ono zapłatą ani surogatem zapłaty, tylko wywołuje
tożsamy skutek w postaci wygaśnięcia zobowiązania. Zarzut potrącenia, oparty na
własnym prawie pozwanego, w wypadku wykazania zasadności zwalniałby go od
obowiązku zaspokojenia powoda. Tym samym kwestia jego zasadności będzie
decydująca dla uwzględnienia powództwa w niniejszej sprawie.
Z tych względów prawidłowość wydania wyroku kasatoryjnego, opartego na
art. 386 § 4 k.p.c., nie budzi wątpliwości i Sąd Najwyższy, na podstawie art. 39814
w zw. z art. 3941
§ 3 k.p.c., postanowił jak wyżej, pozostawiając orzeczenie
o kosztach postępowania zażaleniowego końcowemu rozstrzygnięciu (art. 108 § 2
w zw. z art. 39821
, art. 3941
§ 3 k.p.c.).
db