Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 271/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 14 lutego 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Józef Frąckowiak (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Hubert Wrzeszcz
SSN Dariusz Zawistowski
Protokolant Anna Wasiak
w sprawie z powództwa M. B. i Ma. B.
przeciwko Bankowi Spółdzielczemu z siedzibą w W.
o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 14 lutego 2014 r.
skargi kasacyjnej powodów
od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 27 grudnia 2012 r.
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Zaskarżonym przez powodów – M. B. i Ma. B. wyrokiem z dnia 27 grudnia
2012 r. Sąd Apelacyjny zmienił zaskarżony przez pozwanego - Bank Spółdzielczy z
siedzibą w W. (poprzednio Spółdzielczy Bank Ogrodniczy w W.) wyrok Sądu
Okręgowego w Ł. z dnia 6 czerwca 2012 r., w ten sposób, że powództwo oddalił w
całości. W sprawie tej ustalono co następuje.
W dniu 17 grudnia 1999 r. pomiędzy M. Centrum Obsługi Ratalnej „T." sp. z
o.o. w W. (dalej MCOR „T.”), jako leasingodawcą a Ma. B., jako leasingobiorcą
została zawarta umowa leasingu operacyjnego. Przedmiotem leasingu był ciągnik
siodłowy marki Volvo o wartości wg faktury zakupu 115 000 zł + VAT (razem
140 300 zł). W związku z tą umową został wystawiony przez Ma. B. weksel własny
in blanco, który poręczyła jego żona M. B. Ponadto w dniu 30 grudnia 1999 r.
leasingodawca przekazał Ma. B. przedmiot leasingu. Jednocześnie z przekazaniem
przedmiotu leasingu leasingodawca powiadomił Ma. B. o dokonanym przelewie
wierzytelności leasingowej na pozwany Spółdzielczy Bank Ogrodniczy w W. (dalej
SBO) i wskazał, że opłaty leasingowe należy wpłacać na rachunek
dotychczasowego leasingodawcy w SBO.
Na podstawie umowy z dnia 3 stycznia 2000 r. MCOR „T." dokonał przelewu
na SBO wierzytelności o zapłatę rat leasingowych, przysługującej mu wobec
leasingobiorcy zgodnie z umowa leasingu z 17 grudnia 1999 r., w kwocie
120 615,96 zł. Tego samego dnia pomiędzy MCOR „T.”, a SBO zawarta została
umowa przewłaszczenia przedmiotu leasingu z leasingodawcy na SBO w celu
zabezpieczenia wierzytelności Banku z tytułu przelewu wierzytelności oraz został
wydany Bankowi weksel in blanco. Zgodnie z dołączoną do tego weksla deklaracją,
podpisaną przez wystawcę i poręczyciela, w razie przelewu wierzytelności z umowy
leasingu na Bank było on uprawniony do jego wystawienia. Umowa
przewłaszczenia przewidywała, że bez pisemnej zgody SBO, MCOR „T." nie może
dokonać zbycia lub obciążyć przedmiotu umowy leasingu przed spłatą całości
wierzytelności, za wyjątkiem praw wynikających z umowy leasingu (§ 6). Zgodnie z
§ 8 tej umowy w przypadku niespełnienia w terminie wymagalnej opłaty,
przewidzianej harmonogramem opłat określonych w umowie o przelew
3
wierzytelności, Bank powiadomi pisemnie o tym fakcie leasingodawcę i po upływie
3 dni roboczych od dnia doręczenia tego zawiadomienia staje się właścicielem
przedmiotu umowy. W takim przypadku do czasu wydania przedmiotu umowy
Bankowi MCOR „T.” włada w charakterze biorącego rzecz do używania zgodnie z
postanowieniami umowy przewłaszczenia, z zastrzeżeniem postanowień umowy
leasingu. Zgodnie z § 11 umowy, w przypadku niespłacenia wierzytelności w
terminie określonym w umowie przelewu, MCOR „T." zobowiązany był wydać
Bankowi przewłaszczone rzeczy na każdorazowe jego żądanie.
W dniu 31 maja 2000 r. powód zdał przedmiot leasingu sp. z o.o. A. P. w W.
ponieważ ze względu na stan techniczny pojazd ten nie nadawał się do
użytkowania. Powód odprowadził pojazd na parking tej spółki, zgodnie z informację
otrzymana z firmy leasingowej MCOR „T.". Szacunkowa wartość pojazdu Volvo F10,
będącego przedmiotem umowy leasingu operacyjnego wynosiła w dniu 31 maja
2000 r. 96 800 zł netto (118.100 zł brutto).
Nakazem zapłaty z dnia 29 czerwca 2004 r., wydanym przez Sąd Okręgowy
w W., na podstawie wspomnianego wyżej weksla in blanco, zasądzona została
solidarnie od Ma. B. i M. B. na rzecz SBO kwota 102 733 78 zł z odsetkami
ustawowymi od dnia 8 lutego 2003 r. do dnia zapłaty. W dniu 23 marca 2009 r.
komornik wszczął na podstawie tego nakazu zapłaty egzekucję z wniosku
wierzyciela - Spółdzielczego Banku Ogrodniczego w W.
W dniu 8 lutego 2011 r. Ma. B. i M. B. złożyli oświadczenie o potrąceniu
przysługującej im wobec pozwanego Banku Spółdzielczego (dawnego SBO)
wierzytelności w kwocie 122 000 zł. Wierzytelność ta, zdaniem powodów, wynika z
rozliczenie korzyści uzyskanych przez Bank wskutek rozwiązania umowy leasingu
operacyjnego z 17 grudnia 1999 r. Jak wynika z pkt 6 ogólnych warunków umowy
leasingu operacyjnego, które stanowią integralną część tej umowy, ulega ona
rozwiązaniu ze skutkiem natychmiastowym z dniem stwierdzenia nienaprawialnego
uszkodzenia przedmiotu leasingu. Leasingobiorca, z powodu nienaprawialnej wady
fabrycznej ciągnika, zwrócił go leasingodawcy w dniu 31 maja 2000 r. i ciągnik ten
został przyjęty w imieniu leasingodawcy przez upoważnioną przez niego firmę A. P.
sp. z o.o.. Tak określoną wierzytelność powód przedstawił do potrącenia z
4
wierzytelnością Banku Spółdzielczego w kwocie 102 733,78 zł, wynikającą
z nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym z dnia 29 czerwca 2004 r.,
wydanego przez Sąd Okręgowy w W. Powodowie wskazali, że stosownie do treści
art. 499 k.c. potrącenie stało się możliwe już w dniu 31 maja 2000 r., w związku z
czym oświadczenie o potrąceniu ma moc wsteczną począwszy od tej daty.
Oświadczenie o potrąceniu zostało doręczone pozwanemu w dniu 14 lutego 2011 r.
Pismem z dnia 23 lutego 2011 r. Bank Spółdzielczy poinformował powodów,
że uważa ich oświadczenie o potrąceniu za prawnie bezskuteczne,
jako pozbawione podstaw faktycznych i prawnych. Pozwany stwierdził,
że potrącona wierzytelność w kwocie 122 000 zł nigdy nie przysługiwała powodom
wobec Banku. Pozwany stwierdził ponadto, że przedmiotowa wierzytelność mogła
zostać przedstawiona do potrącenia z wierzytelnością Banku dopiero z chwilą
uprawomocnienia się nakazu zapłaty Sądu Okręgowego w W. i uległa
przedawnieniu jeszcze przed wytoczeniem powództwa przez Bank w sprawie
o sygn. akt … 303/04.
W dniu 6 czerwca 2012 r. Sąd Okręgowy w Ł. pozbawił wykonalności
w stosunku do Ma. B. i M. B., jako dłużników solidarnych, tytuł wykonawczy w
postaci prawomocnego nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym z dnia 29
czerwca 2004 r., wydanego przez Sąd Okręgowy w W. w sprawie o sygn. akt …
303/04 w części, tj. w zakresie kwoty 96 800 zł tytułem należności głównej oraz w
zakresie ustawowych odsetek od tej kwoty za okres od dnia 8 lutego 2003 r. do
dnia zapłaty, oddalając powództwo w pozostałej części.
Na skutek apelacji pozwanego, Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 27 grudnia
2012 r. zmienił wyrok Sądu Okręgowego i powództwo oddalił w całości.
Kwestionując poprawność ustaleń faktycznych poczynionych przez Sąd I instancji
Sąd Apelacyjny zważył, że stanowisko Sądu Okręgowego, iż pozwany uzyskał
korzyść równoznaczną z wartością przedmiotu umowy leasingu jest błędne.
Powodowie nie przedstawili bowiem żadnego dowodu wskazującego na to,
że zwrócili pozwanemu przedmiotowy pojazd. Materiał dowodowy zebrany
w sprawie prowadzi wręcz do wniosku przeciwnego, skoro ciągnik został zdany
w dniu 31 maja 2000 r. spółce A. P., wskazanej przez leasingodawcę MCOR „T.",
5
który w tym czasie nie był wierzycielem. Powodowie mieli tego świadomość,
bowiem już w dniu 30 grudnia 1999 r. zostali zawiadomieni o przelewie
wierzytelności przysługującej leasingodawcy z mocy umowy zawartej w dniu 17
grudnia 1999 r.
Mając zatem wiedzę, że wierzytelność przeszła na pozwany SBO, powinni
wszelkich czynności dokonywać wobec aktualnego wierzyciela i jego informować
o dostrzeżonych wadach nabytego pojazdu, czy ustalać warunki rozwiązania
umowy, łącznic z kwestią zwrotu pojazdu. Przekazując przedmiotowy samochód
podmiotowi nieuprawnionemu, powodowie nie mieli podstaw by z tej okoliczności
wywodzić istnienie wierzytelności przysługującej im wobec pozwanego.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego, wniosku tego nie zmienia przy tym treść
umowy przewłaszczenia, zawartej przez leasingodawcę z SBO. Wprawdzie § 8 ust.
1 w zw. z § 11 umowy normował sytuację przejęcia pojazdu na własność przez
pozwanego, stanowiąc o obowiązku jego zwrotu przez leasingodawcę, ale zwrot
ten uzależniał od żądania Banku, z którym mógł on wystąpić dopiero w razie
niespłacenia w terminie opłaty leasingowej. Sąd Okręgowy przyjmując, że nastąpił
zwrot przedmiotowego pojazdu, generujący wierzytelność po stronie powodów,
pominął okoliczności sprawy, z których wynika przede wszystkim, że powodowie
nie oddali pojazdu pozwanemu oraz że pozwany nie został w ogóle zawiadomiony
o zwrocie pojazdu na rzecz leasingodawcy i jego przyczynach.
Z tych wszystkich względów uznać należy, że pozwany wobec braku wiedzy
o czynnościach dokonywanych przez powoda z leasingodawcą i niemożności
wyrażenia na nie zgody, nie wystąpił z żądaniem zwrotu pojazdu do leasingodawcy,
choć niewątpliwie leżało to w jego interesie. Niemniej jednak nie miał obowiązku
zgłoszenia takiego żądania. Samo zaś założenie, że uzyskał on korzyść w postaci
wartości pojazdu uznać należy za nieuzasadnione w świetle poczynionych przez
Sąd Okręgowy ustaleń, a zwłaszcza braku żądania wydania pojazdu Bankowi.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego, wątpliwości budzi nadto skuteczność samego
rozwiązania umowy leasingu z mocy postanowień zamieszczonych w punkcie
6 ogólnych warunków umowy leasingu. Przedterminowe rozwiązanie tej umowy
uzależnione było bowiem m.in. od wystąpienia nienaprawialnego uszkodzenia
6
przedmiotu leasingu. Zasady logicznego rozumowania nie pozwalają przyjąć,
że 50% uszkodzenie silnika pojazdu równoznaczne jest z wystąpieniem
nienaprawialnych wad, tym bardziej że w ocenie biegłego nie spowodowały one
znacznego obniżenia wartości całego samochodu. Niemniej jednak, gdyby nawet
uznać, że wystąpiło nienaprawialne uszkodzenie pojazdu, a brak jest tylko
dokumentacji, wspierającej twierdzenia powodów w tym zakresie, powinni oni
wykazać, że przekazali rzeczony pojazd pozwanemu. Dopiero wówczas powstała
by po ich stronic wierzytelność, mogąca podlegać potrąceniu z wierzytelnością
pozwanego, wynikającą z nakazu zapłaty z dnia 29 czerwca 2004 r. Ze względu
na to, że materiał dowodowy sprawy nie wskazuje na nabycie przez pozwanego
korzyści odpowiadającej wartości pojazdu, gdyż pojazd ten nie został mu
przekazany, a zatem po stronie powodów nie powstała zgłaszana przez nich
wierzytelność, analizowanie dalszych przesłanek dopuszczalności potrącenia
regulowanych art. 498 i nast. k.c. jest bezprzedmiotowe.
W skardze kasacyjnej powodowie zarzucili: 1) naruszenie przepisów prawa
materialnego poprzez błędną wykładnię art. 509 § 2 k.c. prowadzącą do uznania,
że przelew wierzytelności pieniężnej z umowy wzajemnej jest równoznaczny
z przejęciem ogółu praw i obowiązków zbywcy tej wierzytelności przez nabywcę,
w tym prawa do rozwiązania umowy na skutek zwrotu przez leasingobiorcę
przedmiotu leasingu; 2) naruszenie art. 65 § 1 k.c. przez niewłaściwą interpretację
postanowień umownych, tj. umowy przelewu wierzytelności leasingowej zawartej
w dniu 3 stycznia 2000 r. pomiędzy MCOR „T." a SBO poprzez uznanie, że umowa
ta doprowadziła nie tylko do przeniesienia na Bank wierzytelności pieniężnej ale
ogółu wynikających z tej umowy praw i obowiązków przysługujących leasingodawcy
oraz niewłaściwą interpretację powiązanej z tą umową umowy przewłaszczenia
zawartej przez MCOR „T." z SBO, zwłaszcza jej § 8 i § 11, przez wyrażenie
błędnego poglądu, że zawiadomienie zbywcy wierzytelności o zaprzestaniu
regulowania opłat leasingowych przez leasingobiorcę było wyłącznie uprawnieniem
Banku, a nie jego obowiązkiem.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
7
Uzasadniony jest zarzut naruszenia art. 509 § 2 k.c. To, że leasingodawca
MCOR „T.” przelał na pozwany SBO (dawna nazwa pozwanego Banku
Spółdzielczego) przysługującą mu wobec powoda wierzytelność z tytułu należnych
od niego rat leasingowych nie spowodowało wygaśnięcia umowy leasingu z dnia 17
grudnia 1999 r., a precyzyjnie rzecz ujmując stosunku zobowiązaniowego leasingu,
którego ta umowa była źródłem. Powód i MCOR „T.” byli więc zobowiązani do
wykonywania praw i obowiązków wynikających z tego stosunku wobec siebie z tą
tylko zmianą, że raty leasingowe płacone na konto leasingodawcy w SBO, były
zaliczane na poczet tego banku w sposób określony umową o przelewie
wierzytelności z dnia 3 stycznia 2000 r. Jak wynika z art. 509 § 2 k.c. na nabywcę
wierzytelności przechodzą tylko związane z nią prawa, w szczególności roszczenie
o zaległe odsetki. Przepis ten nie stanowi podstawy dla przejścia na nabywcę
obowiązków oraz innych praw, które ciążą na zbywcy wierzytelności lub przysługują
mu w ramach stosunku prawnego, z którego ta wierzytelność wynika. Także z
umowy o przelewie wierzytelności, ani związanej z nią umowy o przewłaszczenie
przedmiotu leasingu na SBO, nie wynika, aby obowiązki wynikające z łączącego
powoda z MCOR „T.” stosunku leasingu i inne uprawnienia oprócz wierzytelności o
zapłatę rat leasingowych przeszły na SBO. Wbrew więc twierdzeniom Sądu
Apelacyjnego powód obowiązany był swoje roszczenia związane z przedmiotem
leasingu zgłaszać wobec leasingodawcy, a nie wobec SBO. Jeżeli, co wynika z
ustaleń Sądu, powód jako leasingodawca, zapłacił pierwszych kilka rat jakie
przewidywała umowa leasingu i za zgodą leasingodawcy MCOR „T.” przekazał
przedmiot leasingu wskazanej osobie trzeciej, powołując się na fakt, że posiada
on nieusuwalne wady, to zaszły przesłanki do przyjęcia, iż z tą chwilą umowa uległa
rozwiązaniu. Skutek ten zaistniał pomiędzy jej stronami powodem
jako leasingobiorcą oraz MCOR.
Uzasadniony jest także zarzut naruszenia art. 65 k.c. poprzez niewłaściwą
interpretację postanowień umowy o przelew wierzytelności i związanej z nią
umowy o przewłaszczenie przedmiotu leasingu na SBO. Sąd Apelacyjny nie
wyciągnął bowiem wniosków co do tego jak w § 8 i 11 umowy o przewłaszczenie
uregulowane zostało przejście własności przedmiotu leasingu na SBO. W umowie
tej zawartej pomiędzy leasingodawcą a bankiem uregulowano przejście na bank
8
przedmiotu leasingu w oderwaniu od tego czy umowa leasingu nadal wiązała
leasingodawcę i leasingobiorcę. Postanowienia tej umowy stwarzają podstawy do
przyjęcia, że Bank stał się właścicielem przedmiotu leasingi w czerwcu 2000 r.
Bezspornym jest, że leasingobiorca zaprzestał płacenia rat leasingowych, na konto
leasingodawcy znajdujące się w SBO, w czerwcu 2000 r. Należy wobec tego ustalić,
czy w związku z tym także Bank nie otrzymał kolejnej raty przewidzianej
w harmonogramie spłat ustalonym w umowie o przelew wierzytelności i czy można
uznać, że zawiadomił o tym leasingodawcę. Jeżeli takie zawiadomienie miało
miejsce Bank stał się właścicielem przedmiotu leasingu. To, czy odzyskał fizycznie
ten przedmiot, do czego wagę przywiązuje Sąd Apelacyjny, nie ma decydującego
znaczenia, mając na uwadze, że miał prawnie zagwarantowaną możliwość
odzyskania przedmiotu leasingu.
Z prawnego punktu widzenia, oceniając tylko sam mechanizm dokonywania
spłat rat leasingowych przez powoda i sposób zaliczania ich na rachunek SBO
wynika, że z chwilą zaprzestania spłaty rat przez powoda, SBO stał się
właścicielem przedmiotu leasingu. W tej sytuacji biorąc pod uwagę, że SBO uzyskał
także na podstawie nakazu zapłaty od leasingodawcy kwotę 102 tys. zł. zbliżoną do
wartości tego przedmiotu, należy stwierdzić, czy nie stał się on wzbogacony
kosztem leasingobiorcy, a w związku z tym, czy powodowi nie przysługuje
roszczenie o zwrot równowartości przedmiotu leasingu, który zwrócił on osobie
wskazanej przez leasingodawcę. Dopiero dokonanie niezbędnych ustaleń
dowodowych pozwoli na ostateczne stwierdzenie czy Bank, który nie był stroną
umowy leasingu i do którego w związku z tym nie można stosować przepisów
o leasingu, był zobowiązany wobec leasingobiorcy do zwrotu równowartości
ciągnika w sytuacji, kiedy wyegzekwował od niego także całą kwotę rat z umowy
leasingu, stanowiącą równowartość tego ciągnika. Bez znaczenia dla tej oceny
jest, jak Bank jako właścicieli ciągnika zachował się po dniu kiedy stał się jego
właścicielem, skoro od tego dnia pozostawał on w majątku pozwanego Banku.
Mając na względzie, że zarzuty podniesione w skardze kasacyjnej
okazały się uzasadnione, Sąd Najwyższy, na podstawie art. 39814
k.p.c., orzekł jak
w sentencji wyroku.
9