Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 284/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 12 lutego 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Zbigniew Kwaśniewski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Agnieszka Piotrowska
SSN Maria Szulc
w sprawie z powództwa C. Spółki Akcyjnej w P. (poprzednio Z. Centrum Spółki z
ograniczoną odpowiedzialnością w P.)
przeciwko Skarbowi Państwa - Prezydentowi Miasta G.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 12 lutego 2014 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 13 grudnia 2012 r.
oddala skargę kasacyjną oraz wniosek strony powodowej
o zasądzenie kosztów postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Powódka dochodzi zapłaty tytułem zwrotu nadpłaconej pozwanemu opłaty
z tytułu użytkowania wieczystego, w związku ze zbyciem tego prawa w ciągu roku
kalendarzowego.
Sąd pierwszej instancji uwzględnił powództwo uznając, że opłata roczna,
należna na podstawie art. 71 ust. 1 i 4 u.g.n., obciąża powoda wyłącznie za okres
faktycznego korzystania w ciągu roku z prawa użytkowania wieczystego, tj. od dnia
1 stycznia do dnia 6 marca 2011 r.
Apelację pozwanego Skarbu Państwa oddalił Sąd Apelacyjny, który podzielił
ustalenia faktyczne Sądu I instancji, czyniąc je podstawą własnego rozstrzygnięcia
i oceniając jako bezsporne.
Sąd odwoławczy podzielił też ocenę prawną Sądu pierwszej instancji,
przyjmując, że brak jest uzasadnionych podstaw do tego, aby w przypadku
przekształcenia prawa użytkowania wieczystego w prawo własności, czy też
rozwiązania tego prawa, opłata roczna ulegała proporcjonalnemu zmniejszeniu,
a rozwiązanie takie nie miałoby być stosowane w przypadku zbycia prawa
użytkowania wieczystego w trakcie roku kalendarzowego.
W ocenie Sądu drugiej instancji, z braku regulacji prawnej nakazującej
proporcjonalną redukcję opłaty w razie zbycia użytkowania wieczystego w trakcie
roku kalendarzowego nie można wyprowadzać wniosku, że zbywcę obciąża opłata
za cały rok.
Sąd odwoławczy uznał w konsekwencji, że uiszczona przez powoda opłata
za czas, w którym nie był on już użytkownikiem wieczystym jest świadczeniem
nienależnym (art. 410 § 2 k.c.), a pozwany nie wykazał, aby powód wiedział, że nie
był do świadczenia zobowiązany.
Pozwany Skarb Państwa zaskarżył wyrok Sądu Apelacyjnego w części
oddalającej apelację pozwanego i orzekającej o kosztach postępowania
apelacyjnego, opierając skargę kasacyjną na zarzutach mieszczących się
w ramach pierwszej podstawy kasacyjnej. Skarżący zarzucił błędną wykładnię art.
238 k.c. w zw. z art. 71 ust. 1 i 4 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce
nieruchomościami (Dz. U. 2010 r., Nr 102, poz. 651 ze zm.), zwany dalej „u.g.n.”,
a to wskutek przyjęcia, że zbycie prawa w trakcie roku kalendarzowego skutkuje
3
proporcjonalnym zmniejszeniem opłaty rocznej, stosownie do czasu przysługiwania
zbywcy tego prawa. W ocenie skarżącego, opłata roczna z tytułu użytkowania
wieczystego ma charakter jednolity (niepodzielny) i nie podlega redukcji.
Zarzut błędnego zastosowania art. 410 § 2 k.c. uzasadnia skarżący
przyjęciem, że w przypadku zbycia prawa w trakcie roku kalendarzowego
uiszczona opłata roczna staje się nienależna w części przypadającej za okres po
zbyciu prawa.
Strona powodowa domagała się oddalenia skargi kasacyjnej i zasądzenia
kosztów postępowania w piśmie procesowym z dnia 21 marca 2012 r., błędnie
nazwanym odpowiedzią na skargę kasacyjną a to wobec wniesienia tego pisma
z uchybieniem terminowi do wniesienia odpowiedzi na skargę kasacyjną
określonemu w art. 3987
§ 1 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Skarga kasacyjna strony pozwanej okazała się pozbawiona uzasadnionych
podstaw, a zarzuty błędnej wykładni art. 238 k.c. w zw. z art. 71 ust. 1 i 4 ustawy
z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (Dz.U.2010 r., Nr 102,
poz. 651 ze zm.), zwanej dalej „u.g.n.”, nie zasługiwały na uwzględnienie.
Początkowo w judykaturze istniały rozbieżności co do możliwości żądania
zawsze pełnej opłaty rocznej, a więc także należnej za okres po przekształceniu
prawa użytkowania wieczystego w prawo własności, jednakże nawet już wówczas
aprobatę dla tak rozumianego uprawnienia ograniczano potrzebą dokonywania
oceny żądania za ten okres zapłaty jako ewentualnego nadużycia prawa
w okolicznościach konkretnej sprawy (wyrok SN z dnia 15 lutego 2002 r., V Ca 2/02,
OSNC 2003/1/12).
W późniejszym okresie orzecznictwo zdecydowanie skłoniło się do
stanowiska, że opłata roczna za użytkowanie wieczyste podlega zmniejszeniu
proporcjonalnie do czasu trwania użytkowania wieczystego w razie nabycia
własności nieruchomości na podstawie przepisów ustawy z dnia 4 września 1997 r.
o przekształceniu prawa użytkowania wieczystego przysługującego osobom
fizycznym w prawo własności (wyrok SN z dnia 17 grudnia 2003 r., IV CK 244/02,
OSNC 2005/1/14).
4
W kolejnym judykacie wydanym w składzie powiększonym utrzymano ten
kierunek wykładni przepisów objętych w skardze kasacyjnej zarzutem naruszenia,
stwierdzając, że w razie przekształcenia prawa użytkowania wieczystego w prawo
własności na podstawie przepisów powołanej ostatnio ustawy, opłata roczna
za użytkowanie wieczyste za rok, w którym nastąpiło przekształcenie, ulega
proporcjonalnemu zmniejszeniu do czasu trwania użytkowania wieczystego w tym
roku (uchwała składu siedmiu sędziów z dnia 8 grudnia 2004 r., III CZP 47/04,
OSNC 2005/5/74).
Wreszcie, w wyroku z dnia 25 listopada 2010 r., I CSK 692/09 (OSNC - ZD
2011 r., nr B, poz. 45, s. 123) Sąd Najwyższy stanowczo stwierdził, że w razie
zbycia prawa użytkowania wieczystego w ciągu roku kalendarzowego zbywca
jest zobowiązany do uiszczenia właścicielowi opłaty rocznej w rozmiarze
odpowiadającym rzeczywistemu okresowi korzystania przez niego z nieruchomości
obciążonej tym prawem, przy czym Sąd Najwyższy jednoznacznie odwołał się do
normy art. 238 k.c.
Fakt zamieszczenia przez ustawodawcę w art. 71 ust. 6 u.g.n. podstawy
prawnej zmniejszenia opłaty rocznej został werbalnie ograniczony do wygaśnięcia
użytkowania wieczystego, będącego skutkiem przekształcenia tego prawa w prawo
własności, a więc nie obejmującego wprost skutków zbycia prawa użytkowania
wieczystego na rzecz innego podmiotu w okresie roku kalendarzowego. Natomiast
brzmienie art. 71 ust. 1 i 4 u.g.n. pozbawione jest jednoznacznego werbalnego
uregulowania możliwości dokonania proporcjonalnej redukcji opłaty rocznej, w razie
zbycia prawa użytkowania wieczystego, a nie jego przekształcenia w inne prawo.
Jednakże ograniczenie się wyłącznie do rezultatów wykładni językowej art.
71 ust. 1 i 4 u.g.n. oraz art. 238 k.c. prowadzi do irracjonalnego, niedającego się
zaakceptować rezultatu, a mianowicie istnienia obowiązku zbywcy zapłaty
właścicielowi opłaty rocznej także za ten okres roku, w którym to prawo,
przysługujące dotychczas użytkownikowi wieczystemu, już mu nie przysługuje
(nie jest czasem trwania jego prawa - art. 238 k.c.), ponieważ w następstwie zbycia
przeszło na inny podmiot.
Wykładnia celowościowa powołanych przepisów u.g.n. oraz art. 238 k.c.,
przy niewątpliwym braku jednoznacznego rozwiązania spornej kwestii w ustawie,
5
nie może ograniczyć się wyłącznie do uwzględnienia interesu prawno-
ekonomicznego właściciela nieruchomości (wierzyciela opłaty rocznej), ponieważ
oznaczałoby to przypisanie opłacie rocznej niejako gwarancyjnego charakteru, do
czego brak jest stosownej podstawy prawnej. Ponadto, zbycie użytkowania
wieczystego przez pierwotnego użytkownika wieczystego w ciągu roku
kalendarzowego nie ogranicza możliwości właściciela nieruchomości domagania
się zapłaty należności z tytułu opłaty rocznej od nabywcy tego prawa za ten okres
roku, w którym nabywca prawa będzie już z tego prawa korzystał. W piśmiennictwie
i judykaturze (wyrok SN z dnia 16 grudnia 1999 r., II CKN 639/98, OSNC 2000 r.
nr 6, poz. 121) trafnie przyjmuje się, że wynikający z art. 238 k.c. obowiązek
uiszczenia opłaty rocznej jest ściśle związany z czasem trwania użytkowania
wieczystego i obciąża każdoczesnego użytkownika wieczystego, a więc podmiot,
któremu prawo to w danym okresie przysługuje.
Ujmując zobowiązanie do zapłaty opłaty rocznej jako element
prawnorzeczowego stosunku użytkowania wieczystego (art. 233 k.c., art. 238 k.c.),
to zobowiązanie takie uzyskuje charakter zobowiązania realnego obciążającego
z woli ustawodawcy każdego uprawnionego z tytułu prawa użytkowania
wieczystego w okresie roku kalendarzowego. Oznacza to, że właściciel
nieruchomości uprawniony jest do żądania zapłaty przez nabywcę tego prawa
stosownej części opłaty rocznej, należnej za okres, w którym prawo to już
przysługuje nabywcy (za czas trwania jego prawa). W judykaturze konsekwentnie
więc przyjęto, że opłata roczna nie jest świadczeniem niepodzielnym,
lecz świadczeniem podzielnym w rozumieniu art. 379 § 2 k.p.c., ponieważ
może być ono spełnione częściowo bez istotnej zmiany przedmiotu lub wartości
(v. uzasadnienie wyroku SN z dnia 25 listopada 2010 r., sygn. akt I CSK 692/09,
OSNC-ZD 2011, nr B, poz. 45).
Wobec powyższego, część opłaty rocznej uiszczona przez stronę powodową
stronie pozwanej za okres następujący od chwili zbycia przez stronę powodową
prawa użytkowania wieczystego jest zatem świadczeniem nienależnym stronie
pozwanej od strony powodowej w rozumieniu art. 410 § 2 k.c., a pozwany nie
wykazał wystąpienia przesłanek wyłączających zwrot świadczenia. Zastosowanie
przez Sąd odwoławczy tego przepisu w konfiguracji podmiotowej między stronami
6
niniejszego sporu było prawidłowe i nie uzasadniało w ustalonym stanie faktycznym
zarzutu błędnej jego subsumpcji, podniesionego w skardze kasacyjnej.
W tym stanie rzeczy Sąd Najwyższy oddalił skargę kasacyjną na podstawie
art. 39814
k.p.c.
Oddalenie wniosku strony powodowej o zasądzenie kosztów postępowania
kasacyjnego uzasadnione jest tym, że wniosek w tym przedmiocie strona
powodowa zgłosiła dopiero w piśmie procesowym, błędnie nazwanym odpowiedzią
na skargę kasacyjną. Wobec doręczenia powódce odpisu skargi kasacyjnej w dniu
9 kwietnia 2013 r. (k. 163), odpowiedź na skargę kasacyjną nie została wniesiona
z zachowaniem dwutygodniowego terminu określonego w art. 3987
§ 1 k.p.c.,
czego dowodzi data nadania przez powódkę pisma procesowego w urzędzie
pocztowym w dniu 6 maja 2013 r. (k. 168).