Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 110/13
UCHWAŁA
Dnia 26 lutego 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jacek Gudowski (przewodniczący)
SSN Anna Kozłowska
SSN Bogumiła Ustjanicz (sprawozdawca)
Protokolant Katarzyna Bartczak
w sprawie z powództwa J. P.
przeciwko T. C.
o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 26 lutego 2014 r.
zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy w B.
postanowieniem z dnia 13 listopada 2013 r.,
"Czy dłużnik zajętej przez organ egzekucyjny wierzytelności,
który w związku z dokonanym zajęciem przekazuje organowi
egzekucyjnemu zajętą sumę, zostaje tym samym zwolniony z długu
wobec wierzyciela zajętej wierzytelności w części obejmującej
przekazaną organowi egzekucyjnemu kwotę także w sytuacji gdy
przed zajęciem wierzytelności przez organ egzekucyjny
dotychczasowy wierzyciel przeniósł wierzytelność na osobę trzecią,
o czym wiedzę dłużnik uzyskał dopiero po zajęciu wierzytelności
przez organ egzekucyjny?"
podjął uchwałę:
Dłużnik zajętej wierzytelności, który w związku z zajęciem
przekazał świadczenie organowi egzekucyjnemu, wiedząc,
że przed zajęciem dotychczasowy wierzyciel przelał
wierzytelność na osobę trzecią, nie korzysta z ochrony
przewidzianej w art. 512 k.c.
2
Uzasadnienie
Powództwo J. P. o pozbawienie wykonalności tytułu wykonawczego,
prawomocnego postanowienia Sądu Rejonowego w B. z dnia 5
stycznia 2011 r., któremu Sąd ten postanowieniem z dnia 8 lipca 2011 r. nadał
klauzulę wykonalności na rzecz T. C., w zakresie orzeczenia objętego punktami:
Va do kwoty 50 000 zł i Vb do kwoty 23 207,73 zł, zostało częściowo uwzględnione
wyrokiem Sądu Rejonowego w B. z dnia 13 listopada 2013 r. przez pozbawienie
wykonalności tego tytułu odnośnie do punktu Va do kwoty 11 175,30 zł.
Z ustaleń faktycznych Sądu pierwszej instancji wynika, że wymienionym
postanowieniem z dnia 5 stycznia 2011 r. dokonany został podział majątku
wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej pomiędzy małżonkami - powódką i K.
C. i tytułem spłaty zasądzono od powódki kwotę 173 225,08 zł, rozłożoną na dwie
raty: 50 000 zł płatne w terminie miesiąca i 123 225,08 zł płatne w terminie roku,
obie od uprawomocnienia się postanowienia, z ustawowymi odsetkami w wysokości
13% w przypadku uchybienia terminu płatności którejkolwiek z nich. Postanowienie
stało się prawomocne z dniem 29 kwietnia 2011 r. Klauzula wykonalności, co do
pierwszej raty (punkt Va) nadana została postanowieniem z dnia 8 lipca 2011 r. na
rzecz T. C. jako następcy prawnego K. C.
Umową cesji z dnia 29 kwietnia 2011 r. K. C. przeniósł na rzecz T. C.
wierzytelność przysługującą mu od powódki, obejmującą kwotę 173 225,08 zł z
tytułu podziału majątku wspólnego. Postanowieniem Sądu Rejonowego w B. z dnia
16 maja 2011 r. oddalony został wniosek K. C. o wpis w księdze wieczystej hipoteki
przymusowej na rzecz T. C., zabezpieczającej wierzytelność w wysokości
173 225,08 zł z odsetkami, z uwagi na to, że dokument obejmujący umowę cesji
sporządzony w zwykłej formie pisemnej, bez podpisów notarialnie poświadczonych,
nie może stanowić podstawy wpisu. Odpis tego postanowienia został doręczony
powódce w dniu 20 maja 2011 r. Strony tej umowy złożyły na niej podpisy
w obecności notariusza w dniu 20 czerwca 2011 r.
W dniu 1 kwietnia 2011 r. komornik sądowy w sprawie z wniosku […] Banku
Spółki Akcyjnej w W., wierzyciela K. C., dokonał zajęcia wierzytelności
3
przysługującej dłużnikowi w stosunku do powódki z tytułu spłaty zasądzonej
w sprawie o podział majątku wspólnego. Z kolei, w postępowaniu egzekucyjnym
dotyczącym wierzytelności z tytułu alimentów, prowadzonym na podstawie wniosku
K. C. i M. C., reprezentowanych przez J. P., przeciwko K. C., zajęcie wymienionej
wierzytelności dokonane zostało w dniu 25 maja 2011 r. Sąd pierwszej instancji
uznał, że powódka w dniu 20 maja 2011 r. dowiedziała się o umowie cesji
wierzytelności z dnia 29 kwietnia 2011 r. i od tego czasu powinna spełnić
zobowiązanie na rzecz T. C. Zwolnienie z długu względem pozwanego dotyczy
jedynie kwot świadczonych w postępowaniu egzekucyjnym na rzecz […] Banku w
wysokości 11 175,30 zł i w tym rozmiarze powództwo zostało uwzględnione.
Sąd Okręgowy w B., rozpoznając apelację powódki od wyroku Sądu
Rejonowego z dnia 13 listopada 2013 r., nie podzielił stanowiska tego Sądu co do
daty dowiedzenia się przez powódkę o zawarciu umowy cesji. Uznał, że nastąpiło
to po dniu 12 stycznia 2012 r., po doręczeniu jej odpisu apelacji K. C. od
postanowienia Sądu Rejonowego w B. z dnia 19 grudnia 2011 r., którym uzyskała
zezwolenie na złożenie do depozytu sądowego przedmiotu świadczenia,
obejmującego należność zasądzoną postanowieniem z dnia 5 stycznia 2011 r.,
ponieważ do apelacji dołączona była umowa przelewu wierzytelności. Stwierdził, że
uzyskanie wiedzy o cesji wierzytelności powinno być dostatecznie pewne,
obejmujące datę umowy, jej strony oraz przedmiot. Uzupełnił ustalenia faktyczne
przez określenie dat wpłat dokonywanych przez powódkę w postępowaniach
egzekucyjnych, z których ostatnia w wysokości 46 285,88 zł, wniesiona została w
dniu 10 sierpnia 2012 r.
Sąd Okręgowy powziął poważne wątpliwości wiążące się
z problematyką zwolnienia dłużnika z długu, w sytuacji spełnienia świadczenia
przez przekazanie go komornikowi po zajęciu wierzytelności w postępowaniu
prowadzonym w celu wyegzekwowania wierzytelności osoby trzeciej, które miało
miejsce po zbyciu egzekwowanej wierzytelności, ale przed dowiedzeniem się przez
dłużnika o umowie przelewu tej wierzytelności.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
4
Przelew wierzytelności (cesja), stosownie do art. 509 k.c., jest umową, na
podstawie której dotychczasowy wierzyciel (cedent) przenosi na rzecz osoby
trzeciej (cesjonariusza) ogół uprawnień przysługujących mu ze stosunku prawnego
łączącego go z dłużnikiem. Nie została przewidziana dla tej umowy szczególna
forma, z zastrzeżeniem art. 511 k.c., wskazującego na obowiązek dochowania
formy pisemnej, jeżeli wierzytelność została stwierdzona pismem. Z przepisu art. 31
ust. 1 u.k.w.h. wynika obowiązek dochowania szczególnej formy w odniesieniu
do dokumentu prywatnego, mającego być podstawą wpisu w księdze wieczystej,
złożenia podpisów notarialnie poświadczonych przez osoby, których
oświadczenia zawarte zostały w dokumencie. Nie ma on jednak zastosowania do
określenia skutków czynności prawnej stwierdzonej takim dokumentem.
Do przejścia wierzytelności dochodzi na mocy porozumienia cedenta
i cesjonariusza (solo consensu), a zatem data porozumienia jest datą przejścia
wierzytelności na nabywcę.
Zgodnie z art. 510 k.c., wierzytelność istniejąca, objęta umową przelewu,
przechodzi z cedenta na cesjonariusza z chwilą zawarcia tej umowy.
Dokonanie przelewu wierzytelności polegającej na spełnieniu świadczenia
jednorazowego powoduje przejście jej do majątku cesjonariusza, nawet
jeśli wymagalność składających się na nie części powstanie
w późniejszym czasie (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 lutego 2008 r.,
I CSK 357/07, OSNC 2009, nr 4, poz. 62). Stanowiąca przedmiot
umowy przelewu wierzytelność przyszła, również o charakterze
periodycznym, może przypaść cesjonariuszowi dopiero z chwilą jej powstania.
Jeżeli w chwili powstania tej wierzytelności spełnione są wszystkie wymagane
w kodeksie cywilnym przesłanki skuteczności przelewu, przysługuje
ona cesjonariuszowi z wszelkimi następstwami dotyczącymi dłużnika i innych
osób trzecich (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 19 września 1997 r., III CZP
45/97, OSNC 1998, nr 2, poz. 22 i wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 października
2007 r., IV CSK 210/07, OSNC 2008, nr 12, poz. 145). W odniesieniu
do wierzytelności podzielnej, możliwe jest scedowanie na rzecz cesjonariusza
jej części.
5
Umowa przelewu nie prowadzi do zmiany wierzytelności; wywiera skutek
w stosunku do cedenta, cesjonariusza, dłużnika oraz innych osób trzecich.
Nie zostały przewidziane jako warunki zawarcia umowy, udział, zgoda, czy nawet
wiedza dłużnika o zbyciu wierzytelności; nie może jednak dojść do pogorszenia
jego sytuacji. Po jego stronie powstaje obowiązek świadczenia w stosunku do
nabywcy. Na zbywcę wierzytelności został nałożony art. 512 k.c. obowiązek
zawiadomienia dłużnika o przelewie wierzytelności. Przepis ten jest wyrazem
ochrony dłużnika działającego w dobrej wierze, czyli takiego, który nie został
zawiadomiony przez wierzyciela o przelewie i wiedzy o nim nie uzyskał z innych
źródeł (od dowolnej osoby, od wierzycieli cedenta, od jego osób bliskich), przed
koniecznością powtórnego świadczenia na rzecz nabywcy wierzytelności.
Dłużnik nie ma obowiązku dokonywania specjalnych ustaleń, kto jest wierzycielem,
może jednak zażądać od niego zawiadomienia go na piśmie o dokonanym
przelewie lub podjąć inne kroki, zmierzające do wyjaśnienia tej okoliczności, jeżeli
w jego ocenie uzyskana informacja o zmianie wierzyciela nie jest jednoznaczna.
Zawiadomienie wierzyciela, przewidziane w art. 512 k.c., zaliczane jest do
oświadczeń wiedzy, powinno konkretyzować przelaną wierzytelność (rodzaj
i zakres), datę zawarcia umowy oraz indywidualizować osobę nabywcy.
Może być dokonane w dowolnej formie, która będzie wystarczająca dla
przekazania wszystkich niezbędnych elementów tej informacji. Warunek ten spełnia
również skierowanie do dłużnika pisma procesowego wraz z załącznikiem
w postaci odpisu umowy. W razie niedopełnienia przez wierzyciela obowiązku
zawiadomienia dłużnika o przelewie, spełnienie świadczenia do rąk zbywcy
wywiera skutek względem nabywcy, polegający na wygaśnięciu zobowiązania
dłużnika, chyba że wiedział on o przelewie. W odniesieniu do dłużnika ma
zastosowanie domniemanie dobrej wiary w chwili spełniania świadczenia,
przewidziane w art. 7 k.c., a ciężar obalenia go spoczywa na cedencie
lub cesjonariuszu. Stwierdzenie, czy doszło do podważenia domniemania,
dokonywane jest przez sąd na podstawie wszystkich okoliczności konkretnej
sprawy. Dla oceny skuteczności czynności spełnienia świadczenia nie ma
znaczenia nieważność lub bezskuteczność umowy przelewu, jeżeli dłużnik,
spełniając świadczenie, nie wiedział o takich jej wadach.
6
Przepisy regulujące egzekucję z innych wierzytelności (dział IV - art. 895 do
art. 908 k.p.c.), poza egzekucją z wynagrodzenia za pracę i egzekucją z rachunków
bankowych, mają zastosowanie do wskazanych rodzajów wierzytelności zwykłych,
zabezpieczonych w określony sposób, czy też związanych z posiadaniem
dokumentu. Ten sposób egzekucji nie został wyczerpująco unormowany i przez
odesłanie przewidziane w art. 902 k.p.c., do skutków zajęcia odpowiednio
stosowane są przepisy art. 885, 887 i 888 k.p.c., a do skutków niezastosowania
się do wezwań komornika oraz do obowiązków wynikających z zajęcia - art. 886
k.p.c., usytuowane w dziale II, dotyczącym egzekucji z wynagrodzenia za pracę.
Odpowiednie stosowanie tych przepisów do egzekucji z innych wierzytelności
odnosi się do przyjętego w doktrynie i orzecznictwie znaczenia zwrotu
„odpowiednie” (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 23 sierpnia 2006 r., III CZP
56/06, OSNC 2007, nr 3, poz. 43), obejmującego stosowanie wskazanego przepisu
bez zmian, bądź z pewnymi zmianami, bądź też nie znajduje on zastosowania do
tego zakresu odniesienia.
Do egzekucji z innych wierzytelności komornik przystępuje przez zajęcie
(art. 896 k.p.c.), do którego dochodzi z chwilą doręczenia wezwania dłużnikowi
zajętej wierzytelności (art. 900 k.p.c.), aby należnego od niego świadczenia nie
uiszczał dłużnikowi, lecz złożył je komornikowi lub do depozytu sądowego
(art. 896 § 1 pkt 2 k.p.c.). Zajęcie wierzytelności w egzekucji uregulowanej
w dziale IV, tytułu II, księgi trzeciej k.p.c., obejmuje wierzytelność istniejącą
i przysługującą egzekwowanemu dłużnikowi na podstawie określonego stosunku
prawnego łączącego go z dłużnikiem tej wierzytelności. Ponadto komornik nakłada
na dłużnika wierzytelności obowiązek udzielenia informacji (art. 896 § 2 k.p.c.),
obejmującej wszystkie elementy konkretyzujące wierzytelność oraz ewentualne
przeszkody w prowadzeniu egzekucji. Z chwilą doręczenia dłużnikowi
wierzytelności wezwania powstają skutki określone w art. 885 w związku
z art. 902 k.p.c. Jednocześnie komornik zawiadamia egzekwowanego dłużnika
o zakazie odbierania świadczenia i rozporządzania wierzytelnością (art. 896 § 1 pkt
1 k.p.c.). Pojęcie rozporządzenia oznacza bezpośrednią zmianę prawa
podmiotowego, polegającą na przeniesieniu go na inny podmiot, zniesieniu,
obciążeniu lub zmianie treści. Skutki zajęcia powstają niezależnie od stanowiska
7
dłużnika egzekwowanej wierzytelności. Następstwa braku reakcji egzekwowanego
dłużnika na informację o wszczęciu egzekucji i zajęciu wierzytelności należą do
sfery stosunku prawnego łączącego go z nabywcą wierzytelności tak, jak
i zaniechanie powiadomienia dłużnika o przelewie wierzytelności.
Odniesienie przedstawionych zasad zbywania wierzytelności
i prowadzenia egzekucji z innej wierzytelności do ustaleń faktycznych dokonanych
przez Sąd Okręgowy prowadzi do konstatacji, że w chwili zajęcia wierzytelności
objętej punktami Va i Vb postanowienia Sądu Rejonowego z dnia 5 stycznia 2011 r.
(25 maja 2011 r.) K. C. nie był już wierzycielem, ponieważ umową z dnia 29
kwietnia 2011 r. przelał ją na rzecz T. C. W tej sytuacji nie było dopuszczalne
prowadzenie egzekucji z tej wierzytelności, a zajęcie dokonane po przelewie było
bezskuteczne względem egzekwującego wierzyciela. Nie doszło jednak do
wyłączenia - i nie ma ku temu podstaw - ochrony dłużnika wierzytelności objętej art.
512 k.c., której realizacja jest uzależniona od jego wiedzy o osobie uprawnionej do
przyjęcia świadczenia, ocenianej według chwili spełnienia świadczenia.
Skutki przelewu wierzytelności korygowane są przez przepis art. 885
w związku z art. 902 k.p.c., przewidujący bezskuteczność względem
egzekwującego wierzyciela rozporządzenia wierzytelnością po jej zajęciu oraz
wiążący skutek przelewu dokonanego przed zajęciem. Ochrona dłużnika
wierzytelności uzależniona będzie od tego, czy w chwili spełniania świadczenia
(przekazania go komornikowi) wiedział o umowie przelewu i dacie jej zawarcia.
Dopóki dłużnik wierzytelności nie zostanie zawiadomiony o jej przelewie,
dokonanym w dacie wcześniejszej niż zajęcie i osobie cesjonariusza, dopóty wpłaty
przekazywane komornikowi, prowadzą do umorzenia zobowiązania, odnoszą
również skutek względem nabywcy wierzytelności. Po zawiadomieniu dłużnika
przez cedenta o przelewie wierzytelności, dokonanym przed zajęciem, czy też
powzięcia o nim wiedzy z innych źródeł, postępowanie egzekucyjne nie powinno
być kontynuowane (art. 824 § 1 pkt 2 k.p.c.). Wpłata przekazana komornikowi
po zawiadomieniu dłużnika wierzytelności o przelewie nie odnosi skutku względem
cesjonariusza i nie powoduje zwolnienia z zobowiązania.
8
Skutki dokonanego zajęcia powstają niezależnie od stanowiska dłużnika
wierzytelności. Wezwanie komornika ma władczy charakter, ponieważ istota
jego czynności jest publicznoprawna, także w odniesieniu do wierzyciela i dłużnika.
Do konsekwencji niezastosowania się do wezwań komornika oraz do
obowiązków wynikających z zajęcia ma odpowiednie zastosowanie art. 886
w związku z art. 902 k.p.c., przewidujący możliwość stosowania przez niego
środków przymusu. Nie oznacza to jednak, że dłużnik jest pozbawiony możności
ochrony swoich praw. Od doręczenia mu wezwania objętego art. 896 k.p.c.
uzyskał pozycję uczestnika postępowania egzekucyjnego, zobowiązanego do
spełnienia świadczenia na rzecz osoby uprawnionej. Po uzyskaniu zawiadomienia
o przelewie wierzytelności i stwierdzeniu, że miał on miejsce przed zajęciem, mógł
i powinien podjąć działania mające na celu zaprzestanie dalszych wpłat,
skoro nie był już dłużnikiem cedenta. Odmienna ocena skuteczności przelewu,
dokonana przez komornika, a tym samym jego wpływu na prowadzenie egzekucji,
poprzedzająca wezwanie do spełnienia świadczenia, mogła być przedmiotem
skargi na czynność komornika, przewidzianej w art. 767 i następnych k.p.c.,
czy żądania umorzenia egzekucji. Działania komornika nie mogą wpływać
na materialnoprawne skutki wykonania zobowiązania. Spełnienie świadczenia
na rzecz poprzedniego wierzyciela ze skutkiem względem nabywcy wierzytelności,
uzależnione było od dobrej wiary dłużnika, a do jej obalenia wystarczająca była
jego wiedza o przelewie w dacie spełniania świadczenia. Nie ma natomiast
znaczenia przekonanie i wiedza innych podmiotów, w tym organu egzekucyjnego,
jak też milczenie poprzedniego wierzyciela, zawiadomionego o wszczęciu egzekucji
i o zakazie odbierania świadczenia od dłużnika. Prowadzenie egzekucji
z wierzytelności, która wyszła z majątku egzekwowanego dłużnika, było niezgodne
z prawem, nie mogło zatem prowadzić do zmniejszenia lub wygaśnięcia
zobowiązania dłużnika co do świadczeń spełnionych po otrzymaniu zawiadomienia
o przelewie wierzytelności. Skutek taki mógł być osiągnięty jedynie w drodze
egzekucji, której prawna skuteczność nie została podważona (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 10 lutego 2010 r., V CSK 272/09, niepubl.).
Z powyższych względów Sąd Najwyższy podjął uchwałę jak
w sentencji.
9