Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 24 października 2007 r., IV CSK 210/07
Artykuł 885 in fine w związku z art. 902 k.p.c. nie uzasadnia w stosunku do
wierzyciela egzekwującego bezskuteczności umowy przelewu wierzytelności
o zapłatę czynszu zawartej przed zajęciem przelanej wierzytelności.
Sędzia SN Kazimierz Zawada (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Antoni Górski
Sędzia SN Iwona Koper
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Banku Polska Kasa Opieki SA w W.
przeciwko Karolowi M., Paulinie S. i Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych w W.,
Oddziałowi w R. o zwolnienie od egzekucji, po rozpoznaniu na posiedzeniu
niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 24 października 2007 r. skargi kasacyjnej strony
powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 9 listopada 2006 r.
uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu w Lublinie do
ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Bank Polska Kasa Opieki S.A. w W. wytoczył przeciwko Gminie R., Karolowi M.,
Paulinie S. i Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych powództwo o zwolnienie spod
egzekucji „praw i wierzytelności” przysługujących mu w stosunku do spółki z
ograniczoną odpowiedzialnością „W.” w R.
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 24 maja 2006 r. oddalił powództwo w całości.
Powód zaskarżył ten wyrok w części oddalającej powództwo w stosunku do
pozwanych Pauliny S., Karola M. i Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, Sąd
Apelacyjny apelację oddalił. Podstawę wyroku Sądu Apelacyjnego, wydanego w
dniu 9 listopada 2006 r., stanowiły następujące ustalenia faktyczne.
W dniu 9 stycznia 2004 r. spółka z ograniczoną odpowiedzialnością „N.” wynajęła
spółce „W.” nieruchomość położoną w R.; czynsz określono na kwotę po 25 000 zł
miesięcznie. Dnia 22 lutego 2004 r. spółka „N.” zawarła z powodem umowę
przelewu wierzytelności o zapłatę czynszu wynikających z zawartej w dniu 9
stycznia 2004 r. umowy najmu ze spółką „W.”. Przelew wierzytelności nastąpił w
celu zabezpieczenia roszczeń powoda wobec spółki „N.” o zwrot udzielonego jej
kredytu. Pismem z dnia 25 lutego 2004 r. spółka „N.” (cedent) powiadomiła spółkę
„W.” (dłużnika) o przelewie i poleciła jej płacić należności z umowy najmu powodowi
(cesjonariuszowi). Wierzytelności o zapłatę czynszu, wynikające z umowy najmu
zawartej przez spółkę „N.” ze spółką „W.”, zostały zajęte w toku postępowania
egzekucyjnego powadzonego przeciwko spółce „N.” – w dniu 4 października 2005 r.
na wniosek Pauliny S., w dniu 5 października 2005 r. na wniosek Karola M. i w dniu
2 listopada 2005 r. na wniosek Zakładu Ubezpieczeń Społecznych.
Sąd Apelacyjny podzielił stanowisko Sądu Okręgowego o braku podstaw do
zastosowania art. 841 k.p.c. przeciwko pozwanym Paulinie S., Karolowi M. i
Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych ze względu na nienaruszenie praw powoda
przez zajęcie wierzytelności na rzecz pozwanych. Wyjaśnił, że w świetle art. 900 §
1 i 2 k.p.c. zajęcie jest dokonane z chwilą doręczenia wezwania dłużnikowi zajętej
wierzytelności, a zajęcie sum płatnych periodycznie obejmuje także wypłaty
przyszłe. W myśl art. 902 k.p.c., do skutków zajęcia wierzytelności innych niż
wynagrodzenie za pracę stosuje się odpowiednio przepisy o egzekucji
wynagrodzenia za pracę, tj. art. 885, 887 i 888 k.p.c., a do skutków
niezastosowania się do wezwań komornika oraz obowiązków wynikających z
zajęcia – art. 886 k.p.c. Zgodnie z art. 885 k.p.c., zajęcie ma ten skutek, że w
stosunku do wierzyciela egzekwującego nieważne są rozporządzenia
wynagrodzeniem przekraczającym część wolną od zajęcia dokonane po jego
zajęciu, a także przed zajęciem, jeżeli wymagalność roszczenia powstaje po
zajęciu. Nie ulega wątpliwości, że przedmiotem egzekucji prowadzonej przez
pozwanych Paulinę S., Karola M. i Zakład Ubezpieczeń Społecznych są, objęte
przelewem, roszczenia o świadczenia okresowe ze stosunku o charakterze ciągłym.
Ze względu na art. 900 § 2, art. 902 i 885 k.p.c. nabycie przez powoda w drodze
cesji wierzytelności, która została zajęta, było nieskuteczne co do należności
istniejących, ale niewymagalnych w chwili zajęcia, i co do należności powstałych
później.
W skardze kasacyjnej powód powołał się na naruszenie art. 65 § 1 i 2, art. 509 §
2 i art. 510 § 1 k.c. oraz art. 900 § 1 i 2, art. 902 i 885 w związku z art. 841 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
(...) Oddziaływanie przelewu wierzytelności na sferę prawną nie tylko cedenta i
cesjonariusza, ale i dłużnika oraz innych osób trzecich stało się przyczyną
odróżniania w niektórych kodyfikacjach – jak np. w obowiązującym przez wiele lat
na części ziem polskich kodeksie cywilnym francuskim (por. art. 1690) –
skuteczności przelewu wobec cedenta i cesjonariusza od skuteczności przelewu
wobec dłużnika i innych osób trzecich oraz uznawania samej umowy przelewu za
skuteczną jedynie względem jej stron i wymagania do skuteczności przelewu w
odniesieniu do wszelkich osób trzecich dodatkowych przesłanek.
Jednakże obowiązujący w Polsce kodeks cywilny (art. 509 i nast.) – podobnie jak
kodeks cywilny austriacki (§ 1392 i nast.), kodeks cywilny niemiecki (§ 398 i nast.) i
kodeks zobowiązań szwajcarski (art. 164 i nast.) – nie różnicuje przesłanek
skuteczności przelewu wierzytelności względem poszczególnych podmiotów;
czyniąca zadość wymaganiom przepisów kodeksu cywilnego umowa przelewu
wierzytelności wywiera skutek zarówno w stosunku do cedenta i cesjonariusza, jak i
dłużnika oraz innych osób trzecich. Zgodnie z art. 510 k.c., wierzytelność istniejąca,
objęta umową przelewu, przechodzi z cedenta na cesjonariusza ze skutkiem wobec
dłużnika i innych osób trzecich z chwilą zawarcia tej umowy, natomiast
wierzytelność przyszła, stanowiąca przedmiot umowy przelewu, może przypaść
cesjonariuszowi z wszystkimi tego konsekwencjami dopiero z chwilą jej powstania
(por. uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 19 września 1997 r., III CZP
45/97, OSNC 1998, nr 2, poz. 22). Niemniej skutku tego, następującego z chwilą
powstania objętej umową przelewu wierzytelności przyszłej, nie tamuje
wcześniejsza śmierć cedenta lub utrata przez niego zdolności do czynności
prawnych. Cedent nie może też ze względu na to, że już zrealizował swe
uprawnienie do rozporządzenia, ponownie skutecznie rozporządzić przelaną z góry
wierzytelnością (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 listopada 2003 r., II CK
16/02, OSNC 2004, nr 12, poz. 202). Jeżeli zatem w chwili powstania omawianej
wierzytelności spełnione są wszystkie wymagane przez kodeks cywilny przesłanki
skuteczności przelewu, wierzytelność ta powinna – konsekwentnie – z tą chwilą
przypaść cesjonariuszowi z wszelkimi tego następstwami dotyczącymi dłużnika i
innych osób trzecich, a zatem i tym skutkiem, że wierzyciele cedenta nie będą mogli
prowadzić egzekucji z tej wierzytelności na podstawie zajęcia dokonanego po
zawarciu umowy przelewu. Innymi słowy, w takim razie, analogicznie jak w
przypadku przelewu wierzytelności istniejących, o pierwszeństwie cesjonariusza
przed wszelkimi innymi osobami do wierzytelności nabytej z chwilą powstania
decyduje pierwszeństwo zawartej przez cesjonariusza umowy przelewu. Warto
zauważyć, że przedstawione, wynikające z kodeksu cywilnego, unormowanie
skuteczności przelewu jest zbieżne z regulacją zawartą w art. 11: 202 i art. 11: 401
pkt 3 zasad europejskiego prawa umów (zob. „Kwartalnik Prawa Prywatnego” 2006,
nr 3, s. 871 i 879).
Do odmiennych rezultatów od wynikających z przyjętej w kodeksie cywilnym
regulacji skuteczności przelewu wierzytelności może jednak prowadzić
zastosowanie przepisów kodeksu cywilnego chroniących dobrą wiarę dłużnika
przelanej wierzytelności (art. 512 i 515 k.c.) oraz niektórych innych przepisów, nie
tylko tego kodeksu. Chodzi tu – przykładowo – o przepisy o skardze pauliańskiej
(art. 527 i nast. k.c.) oraz o art. 89 ust. 1, art. 101 ust. 2, art. 127, 128, 131, 197 ust.
1 i art. 498 ust. 1 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe i
naprawcze (Dz.U. Nr 60, poz. 535 ze zm.).
W sprawie wymaga rozważenia, czy do odmiennych rezultatów od wynikających
z przyjętej w kodeksie cywilnym regulacji skuteczności przelewu wierzytelności nie
prowadzi również – jak przyjął Sąd Apelacyjny i niektórzy autorzy – zastosowanie
powołanych w skardze kasacyjnej przepisów art. 885, 900 § 1 i 2 i art. 902 k.p.c.
Artykuł 900 § 2 k.p.c., stanowiący, że zajęcie sum płatnych periodycznie
obejmuje także wypłaty przyszłe, niewątpliwie stosuje się do zajęcia wierzytelności
o zapłatę czynszu najmu. Zajęcie wierzytelności o zapłatę czynszu z zawartej
umowy najmu rozciąga się zatem nie tylko na roszczenie wynajmującego o zapłatę
czynszu płatnego już w chwili zajęcia, ale także na roszczenia wynajmującego o
zapłatę czynszu za okresy późniejsze W spornej kwestii, czy roszczenia o zapłatę
czynszu z zawartej umowy najmu za okresy późniejsze, dotyczące czasu, w którym
stosunek najmu mógłby ulec zakończeniu na skutek wypowiedzenia na zasadach
ogólnych lub z przyczyn szczególnych, są roszczeniami istniejącymi, a tylko
niewymagalnymi, czy też roszczeniami jeszcze nieistniejącymi, należy opowiedzieć
się za drugim stanowiskiem. Stanowisko to ma mocne podstawy zwłaszcza w
odniesieniu do przypadków, w których najem został zawarty na czas nieoznaczony.
Różnicowanie jednak oceny w powyższej kwestii w zależności od tego, czy najem
został zawarty na czas nieoznaczony, czy też oznaczony, jest nieusprawiedliwione
przy uwzględnieniu, że najem zawarty na czas oznaczony może ulec zarówno
przedwczesnemu zakończeniu na skutek wypowiedzenia z przyczyn szczególnych
(zob. np. art. 667 § 2 i art. 687 k.c.), jak też być milcząco przedłużony na czas
nieoznaczony (art. 674 k.c.). W sprawie zarówno zatem przedmiotem przelewu, jak
i zajęcia były roszczenia przyszłe.
Zgodnie z art. 902 k.c., do skutków zajęcia wierzytelności o zapłatę czynszu
najmu należy stosować odpowiednio m.in. art. 885 k.p.c. Według tego przepisu,
normującego egzekucję z wynagrodzenia za pracę, zajęcie ma ten skutek, że w
stosunku do wierzyciela egzekwującego nieważne są rozporządzenia
wynagrodzeniem przekraczające część wolną od zajęcia, dokonane po jego
zajęciu, a także przed zajęciem, jeżeli wymagalność wynagrodzenia następuje po
zajęciu. Brzmienie tego przepisu może sugerować, że na jego mocy z chwilą
zajęcia wierzytelności o zapłatę czynszu najmu za bezskuteczny w stosunku do
wierzyciela egzekwującego należy uznać – jak przyjął Sąd Apelacyjny –
wcześniejszy przelew tej wierzytelności w zakresie dotyczącym czynszu za okresy
po zajęciu; zajęcie nie wpłynęłoby więc w żaden sposób na wcześniejszy przelew
roszczeń o zapłatę czynszu za okresy przed zajęciem, pozbawiłoby natomiast
skuteczności w stosunku do prowadzących egzekucję wierzycieli cedenta
wcześniejszy przelew roszczeń o zapłatę czynszu najmu za okresy po zajęciu.
Nie można jednak zapominać, że art. 885 k.p.c. stosuje się do skutków zajęcia
wierzytelności o zapłatę czynszu najmu jedynie odpowiednio. Z tego punktu
widzenia istotnego znaczenia nabierają różnicę między prawami, których art. 885
k.p.c. dotyczy bezpośrednio, a prawami, do których przepis ten stosuje się na
podstawie art. 902 k.p.c. Istotną cechą wierzytelności o wynagrodzenie za pracę,
których art. 885 k.p.c. dotyczy bezpośrednio, jest ich niezbywalność (art. 84 k.p.;
por. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 kwietnia 2004 r., I CK 581/03, "Biuletyn
SN" 2004, nr 11, s. 9), motywowana względami polityki socjalnej, tj. chęcią
przeciwdziałania dokonywaniu przez pracowników pochopnych transakcji
mogących pozbawić ich niezbędnych środków egzystencji. Przelew wierzytelności o
wynagrodzenie za pracę, zarówno istniejącej i wymagalnej, jak i przyszłej jest więc
zakazany przez ustawę (art. 509 § 1 k.c. w związku z art. 300 k.p.) i w konsekwencji
nieważny (art. 58 § 1 k.c. w związku z art. 300 k.p.). W rezultacie przewidziana w
art. 885 k.p.c. w stosunku do wierzyciela egzekwującego bezskuteczność nie
odnosi się do rozporządzeń polegających na dokonywaniu rozumianych zgodnie z
art. 509 § 1 k.c. przelewów wierzytelności o wynagrodzenie za pracę, ponieważ
przelewy takie byłyby nieważne już z powodu naruszenia motywowanego
interesami pracowników zakazu ustanowionego w art. 84 k. p., a dotyczy jedynie
„rozporządzeń płatniczych” pracownika, tj. polegających na poleceniu wypłaty
określonej osobie jego wynagrodzenia. Bezskuteczność dokonanych przed
zajęciem rozporządzeń tego rodzaju, odnoszących się do wymagalnej po zajęciu
wierzytelności o wynagrodzenie za pracę, narusza przede wszystkim interesy
pracownika jako egzekwowanego dłużnika. Godne ochrony interesy innych osób w
zasadzie nie doznają uszczerbku; w szczególności sytuacja prawna kontrahenta,
który za świadczenie ze swej strony miał otrzymać zapłatę niedoszłą do skutku z
powodu omawianej bezskuteczności, nie jest gorsza niż w innych przypadkach
niedokonania zapłaty za wzajemne świadczenie rzeczowe. Może on, tak jak w tych
innych przypadkach, powstrzymać się ze spełnieniem świadczenia rzeczowego, a
gdy już je spełnił, doprowadzić do jego odzyskania.
Bezskuteczność w stosunku do wierzyciela egzekwującego zawartej przed
zajęciem umowy przelewu wierzytelności o czynsz najmu w zakresie obejmującym
roszczenia o zapłatę czynszu za okresy po zajęciu godziłaby natomiast nie tylko w
interesy wynajmującego jako cedenta, ale także w interesy cesjonariusza. Nabycie
przez niego wierzytelności o zapłatę czynszu najmu stawałoby się w pewnym
stopniu niepewne z przyczyn trudnych do przewidzenia w chwili zawarcia umowy
przelewu. W związku z tym, że umowy najmu trwają nieraz długo, bezskuteczność
ta mogłaby dotykać cesjonariusza nawet po wielu latach od zawarcia umowy
przelewu obejmującej wierzytelności o zapłatę czynszu najmu. W konsekwencji
wierzytelności o zapłatę czynszu najmu, choć – inaczej niż wierzytelności o
wynagrodzenie za pracę – zbywalne, mogłyby w znacznym zakresie utracić
znaczenie jako przedmiot obrotu prawnego.
Okoliczność, że art. 885 k.p.c. nie obejmuje swą hipotezą rozporządzeń
polegających na przelewie wierzytelności o wynagrodzenie za pracę, a
bezskuteczność, o której mowa w jego końcowej części, odniesiona do przelewu
wierzytelności o czynsz najmu w zakresie obejmującym roszczenia o zapłatę
czynszu za okresy po zajęciu, godziłaby – inaczej niż to ma miejsce w świetle
samego art. 885 k.p.c. – nie tylko w interesy wynajmującego jako cedenta, lecz
także w interesy cesjonariusza, przemawia przeciwko stosowaniu art. 885 in fine
k.p.c. na podstawie art. 902 k.p.c. do zawartych przed zajęciem umów przelewu
wierzytelności o czynsz najmu i inne świadczenia okresowe w zakresie
obejmującym roszczenia dotyczące okresów po zajęciu.
Właściwe dla określenia skuteczności wspomnianych umów przelewu względem
prowadzących egzekucję wierzycieli cedenta powinny być regulacje kodeksu
cywilnego, wiążące co do zasady skuteczność umowy przelewu w stosunku do jej
stron i osób trzecich z chwilą jej zawarcia oraz ewentualnie takie normy jak
dotyczące skargi pauliańskiej. Przewidziane w ustawie odpowiednie stosowanie
danego przepisu do określonych zagadnień dopuszcza wykluczenie z zasięgu jego
zastosowania niektórych z tych zagadnień, gdy różnią się one w sposób istotny od
kwestii podlegających dyspozycji tego przepisu (por. np. wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 3 października 2007 r., IV CSK 193/07, OSNC-ZD 2008, nr C, poz. 78, oraz
uchwała Sądu Najwyższego z dnia 14 września 2005 r., III CZP 57/05, OSNC 2006,
nr 7-8, poz. 116). Przyjęcie przedstawionej wykładni art. 885 w związku z art. 902
k.p.c. uczyniło bezprzedmiotowym rozpatrywanie alternatywnego wniosku strony
skarżącej o skierowanie do Trybunału Konstytucyjnego pytania o zgodność z
Konstytucją wymienionych przepisów, rozumianych tak, jak przyjęto w zaskarżonym
wyroku.
Trafny okazał się także zarzut naruszenia art. 841 k.p.c., ponieważ u podstaw
zaskarżonego wyroku, w którym wykluczono zasadność w sprawie powództwa
opartego na tym przepisie, leżała zakwestionowana wykładnia art. art. 885 w
związku z art. 902 k.p.c.
Z tych względów Sąd Najwyższy orzekł na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c., jak w
sentencji.