Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 374/13
POSTANOWIENIE
Dnia 4 kwietnia 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący)
SSN Maria Szulc (sprawozdawca)
SSN Kazimierz Zawada
w sprawie ze skargi J. B.
przy uczestnictwie Skarbu Państwa - Prezydenta Miasta Ł. i in.,
o wznowienie postępowania zakończonego prawomocnym postanowieniem Sądu
Rejonowego z dnia 11 maja 1993 r.,
wydanego w sprawie z wniosku Zakładów Przemysłu Bawełnianego "P." w
likwidacji
z udziałem J. B. i Skarbu Państwa Urzędu Rejonowego w Ł.
o stwierdzenie zasiedzenia,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 4 kwietnia 2014 r.,
skarg kasacyjnych skarżącego oraz uczestnika postępowania Miasta Ł.
od postanowienia Sądu Okręgowego w Ł.
z dnia 4 października 2012 r.,
1) oddala obie skargi kasacyjne;
2) oddala wniosek J. B. o zwrot kosztów postępowania
kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Zaskarżonym postanowieniem Sąd Okręgowy w Ł., zmienił postanowienie
Sądu Rejonowego w Ł. oddalające skargę o wznowienie postępowania w sprawie
o zasiedzenie nieruchomości w ten sposób, że stwierdził nabycie przez Skarb
Państwa przez zasiedzenie z dniem 1 stycznia 1986 r. własności nieruchomości
położonej w Ł. o powierzchni 1444 m2
oznaczonej numerami 98/15 i 98/16,
stanowiącej część działki nr 315/37 uregulowanej w księdze wieczystej […], oddalił
3
wniosek o stwierdzenie nabycia przez Skarb Państwa przez zasiedzenie własności
nieruchomości położonej w Ł. o powierzchni 594 m2
, oznaczonej numerami 96/2 i
96/3 (obecnie 96/15 i 96/16) uregulowanej w księdze wieczystej […] oraz oddalił
apelację skarżącego w pozostałej części.
Ustalił, że postanowieniem z dnia 11 maja 1993 r. Sąd Rejonowy w Ł.
stwierdził, że Skarb Państwa nabył z dniem 1 stycznia 1986 r. własność
nieruchomości położonej w Ł. o powierzchni 2038 m2
, oznaczonej numerami 96/2,
98/15, 96/3 i 98/16. Na podstawie aktów notarialnych z 1886 - 1895 r. i planu
geometry ustalono, że J. i M. B. byli właścicielami nieruchomości odpowiadającej
działkom 96/3 i 98/16 oraz właścicielami fizycznej części lub współwłaścicielami (w
4/6 lub 1/6) nieruchomości odpowiadającej działkom 96/2 i 98/15, a skarżący i
uczestnicy postępowania są ich następcami prawnymi. W latach 50 i 60 - tych XX
w. do F. B. (syna J.) kierowano korespondencję dotyczącą nieruchomości.
Skarżący (wnuk J.) podjął działania celem odzyskania nieruchomości w 1991 r.
zwracając się do Urzędu Rejonowego w Ł. i Zarządu Miasta Ł. o zwrot
wywłaszczonej nieruchomości.
Sąd pierwszej instancji uznał, że skarżący jako osoba zainteresowana, która
nie brała udziału w postępowaniu, musiałby w celu uwzględnienia skargi wykazać,
że oprócz pozbawienia go możności działania, doszło do naruszenia jego prawa
własności nieruchomości, któremu to obowiązkowi nie sprostał. Odnośnie do
działek numer 96/2 i 98/15 nie wykazał, w jakiej części fizycznej i w jakim udziale
jego dziadkowie mieli prawo, a odnośnie do działek numer 96/3 i 98/16 nie wykazał
naruszenia przesłanek zasiedzenia nieruchomości. Sąd drugiej instancji nie
podzielił stanowiska Sądu Rejonowego odnośnie do niewykazania przez
skarżącego przesłanki naruszenia prawa co do działek 96/2 i 98/15.Wobec
ustalenia, że J. B. był co najmniej właścicielem pewnych części wskazanych
działek lub ich współwłaścicielem uznał, że skarżący może żądać wznowienia
postępowania bo jako następca prawny J. B. został pozbawiony możności obrony
praw, zaś skutek wznowienia będzie uzależniony od wykazania, czy rzeczywiście
doszło do naruszenia jego prawa poprzez niezasadne nabycie własności
nieruchomości przez zasiedzenie przez Skarb Państwa. Uznając za częściowo
zasadny zarzut naruszenia art. 172 k.c. wskazał, że dwie działki o numerach 98/15
4
i 98/16, pozostawały w użytkowaniu wskutek oddania w zarząd, a następnie w
użytkowaniu wieczystym zakładów M. i zakładów P., a więc znajdowały się we
właścicielskim posiadaniu Skarbu Państwa, które doprowadziło do zasiedzenia i w
tym zakresie nie doszło do naruszenia prawa skarżącego. Odnośnie natomiast do
działek numer 96/2 i 96/3 nie został przeprowadzony jakikolwiek dowód przez
Skarb Państwa, że znajdowały się w okresie biegu zasiedzenia faktycznie w jego
posiadaniu lub przedsiębiorstwa państwowego.
Skargę kasacyjną od powyższego postanowienia wniósł skarżący J.B. oraz
Miasto Ł.
Skarżący zaskarżył postanowienie w punkcie la oraz w punkcie 2 i wniósł
o jego zmianę w tym zakresie poprzez oddalenie wniosku Skarbu Państwa
o zasiedzenie działek 98/15 i 98/16, ewentualnie o jego uchylenie w zaskarżonej
części i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu w Ł. do ponownego
rozpoznania. Zarzucił w ramach pierwszej podstawy kasacyjnej naruszenie art. 172
k.c. a naruszenie przepisów postępowania wywiódł z naruszenia art. 378 § 1 k.p.c.,
227 i 231 k.p.c., 628, 666 § 1 i 667 § 1 i 2 k.p.c. oraz 609 § 2 i 3, 610 i 382 k.p.c.
Jako podstawa skargi kasacyjnej została również wskazana nieważność
postępowania wskutek pozbawienia strony możności obrony praw oraz
nieważność postępowania wynikająca z naruszenia przez sąd w sprawie IV
Ns …/93 r. art. 144 § 1 i 2 w zw. z art. 13 § 2 i art. 382 k.p.c. poprzez
ustanowienie kuratora procesowego dla nieżyjącego właściciela nieruchomości,
przy czym jako podstawę prawną wskazano art. 3989
§ 1 pkt 3 k.p.c.
Miasto Ł. zaskarżyło postanowienie w zakresie punktu 1b w części
dotyczącej oddalenia wniosku Skarbu Państwa o zasiedzenie działek numer 96/15
i 96/16 i wniosło o jego uchylenie i oddalenie apelacji, ewentualnie o jego
uchylenie i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania.
Zarzuciło naruszenie przepisów postępowania: - art. 524 § 2 k.p.c. i art. 510 oraz
art. 524 § 2 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kodeks postępowania cywilnego ogranicza możliwość zmiany lub uchylenia
prawomocnego postanowienia wydanego co do istoty sprawy w postępowaniu
5
nieprocesowym wyłącznie do wypadków wskazanych w ustawie - wniesienia skargi
kasacyjnej (art. 519 k.p.c.), w poszczególnych rodzajach spraw, jeżeli przepis
szczególny tak stanowi (art. 523 k.p.c.) oraz w razie wznowienia postępowania (art.
524 k.p.c.). Uczestnik postępowania nieprocesowego, a więc osoba, która została
wezwana do udziału przez sąd lub wzięła w nim udział z własnej inicjatywy, może
dochodzić wznowienia postępowania na podstawie art. 524 § 1 k.p.c. zarówno
w oparciu o podstawy nieważności (art. 401 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.), jak
i podstawy restytucyjne (art. 401403 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.). Zainteresowany,
który nie był uczestnikiem postępowania zakończonego prawomocnym
postanowieniem co do istoty sprawy wnosi natomiast skargę na podstawie art. 524
§ 2 k.p.c. Obowiązany jest wykazać, że posiada przymiot zainteresowanego
w rozumieniu art. 510 § 1 k.p.c. oraz kumulatywnie dwie przesłanki wznowienia -
brak uczestniczenia bez własnej winy w pierwotnym postępowaniu i naruszenie
orzeczeniem jego praw rozumianych jako uprawnienia o charakterze
materialnoprawnym, a nie proceduralnym. Norma ta ma samodzielny charakter
i druga z wymienionych przesłanek stanowi także podstawę wznowienia.
Zainteresowany nie wykazuje podstaw wznowienia określonych w art. 4011
i 403
k.p.c., bo odwołanie zawarte w art. 524 § 2 zd. 2 k.p.c. do stosowania przepisów
o wznowieniu postępowania z powodu pozbawienia możności praw dotyczy
jedynie niemożności żądania wznowienia, jeżeli przed uprawomocnieniem się
orzeczenia niemożność działania ustała (art. 401 pkt 2 k.p.c.), właściwości sądu
(art. 405 k.p.c.) i terminów (art. 407 i 408 k.p.c.). W rezultacie badanie ustawowej
podstawy wznowienia ograniczone jest do faktu nieuczestniczenia skarżącego
w prawomocnie zakończonym postępowaniu bez jego winy i istnienia uchybień
kwalifikowanych jako naruszenie prawa materialnego. Po pozytywnej ocenie
dopuszczalności wznowienia postępowania sąd, zgodnie z art. 412 k.p.c.,
rozpoznaje sprawę na nowo w granicach, jakie zakreśla podstawa wznowienia.
Oznacza to, że sprawa nie powraca do stanu sprzed wydania zaskarżonego
orzeczenia lecz rozpoznawana jest w granicach zaskarżenia oraz podstawy
naruszenia prawa skarżącego, a więc merytorycznemu badaniu podlega
twierdzenie o naruszeniu przepisów prawa materialnego, którego konsekwencją
było naruszenie jego praw.
6
Przytoczenie zasad dotyczących wznowienia postępowania na podstawie art.
524 § 2 k.p.c. konieczne jest ze względu na treść zarzutów i ich uzasadnienie
zawarte w obu skargach kasacyjnych.
Zarzuty naruszenia art. 628, 666 § 1 i 667 § 1 i 2 k.p.c., 609 § 2 i 3, 610
i 382 k.p.c. oraz art. 144 § 1 i 2 w zw. z art. 13 § 2 i art. 382 k.p.c., zawarte
w skardze kasacyjnej skarżącego J. B., odnoszą się do pierwszej przesłanki
wznowienia postępowania, zarzuca on bowiem pominięcie przez Sąd drugiej
instancji zarzutów związanych z wadliwym ustanowieniem w sprawie IV Ns I …/93
kuratora absenti dla nieżyjącego właściciela nieruchomości i naruszeniem terminu
trzech miesięcy od daty ustanowienia kuratora do daty wydania orzeczenia. Zarzut
ten jest wynikiem niezrozumienia toku postępowania apelacyjnego w niniejszej
sprawie, bo kwestia wadliwego ustanowienia kuratora i nie uczestniczenia w
postępowaniu spadkobierców właściciela jest związana z pierwszą przesłanką
wznowienia postępowania - pozbawieniem możności działania w postępowaniu
bez winy zainteresowanego. Sądy obu instancji przyjęły, że wnioskodawca nie
uczestniczył w postępowaniu bez swej winy, a więc uznały, że ta przesłanka
wznowienia została wykazana i postępowanie podlega wznowieniu. Sąd drugiej
instancji przystąpił do merytorycznego badania twierdzenia o naruszeniu przez sąd
w sprawie pierwotnej przepisów prawa materialnego, którego konsekwencją było
naruszenie praw skarżącego, a więc do badania podstawy wznowienia. Wobec
takiego stanowiska zbędne było czynienie przez Sąd Okręgowy szerszych
wywodów co do kwestii objętych tymi zarzutami. Na marginesie jedynie należy
wskazać, że w postępowaniu nieprocesowym nieważność postępowania może
zachodzić tylko w stosunku do uczestnika postępowania, a nie do
zainteresowanego, który udziału w postępowaniu nie brał (uchwała składu siedmiu
sędziów Sądu Najwyższego z dnia 20 kwietnia 2010 r., III CZP 112/08, OSNC z
2010 r., nr 7-8, poz. 98).
Chybiony jest zarzut nieważności postępowania przed Sądem Okręgowym
(art. 379 pkt 5 i art. 378 § 1 k.p.c.) wywiedziony z pozbawienia skarżącego
możności obrony praw wskutek rozpoznania przesłanek zasiedzenia określonych
w art. 172 k.c. podczas gdy, w ocenie skarżącego, rozpoznanie to powinno
ograniczyć się do rozstrzygnięcia o przesłankach wznowienia (art. 524 § 2 k.p.c.).
7
Skarżący pomija, że Sąd pierwszej instancji przyjął, iż zachodzą podstawy do
wznowienia postępowania lecz uznał, że nie zostało wykazane naruszenie praw
skarżącego w zakresie wykazania prawa własności i przesłanek zasiedzenia
nieruchomości przez Skarb Państwa, co uzasadniało oddalenie skargi. Rozpoznał
więc sprawę merytorycznie, a Sąd drugiej instancji rozpoznał, wbrew twierdzeniu
skarżącego, sprawę w granicach apelacji i nie naruszył art. 378 k.p.c. Jak
wskazano wyżej art. 524 § 2 k.p.c. zawiera samodzielną podstawę wznowienia -
naruszenie orzeczeniem praw rozumianych jako uprawnienia o charakterze
materialnoprawnym. Apelacja oparta była na zarzucie naruszenia art. 172 k.c.
i zarzutach procesowych dotyczących oceny materiału dowodowego, a apelujący
wnosił o oddalenie wniosku o zasiedzenie, co jest możliwe wyłącznie po
wznowieniu postępowania i po merytorycznym rozpoznaniu skargi w zakresie
przesłanek zasiedzenia nieruchomości. Wykazanie przez skarżącego, że prawo
zostało naruszone obejmuje zarówno wykazanie, że prawo istniało, jak i wykazanie,
że zostało naruszone, a więc że nie zostały spełnione przesłanki zasiedzenia.
Zważywszy na ograniczenia dowodowe przed drugą instancją wykazanie powinno
nastąpić przed sądem pierwszej instancji i takie postępowanie toczyło się przed
Sądem Rejonowym. Nie jest zasadne zatem twierdzenie, że skarżący został
pozbawiony możliwości podniesienia zarzutów merytorycznych i zgłoszenia
dowodów w tym zakresie, tym bardziej że postępowanie było długotrwałe.
Wniosek apelującego o wznowienie postępowania był wynikiem niezrozumienia
instytucji wznowienia postępowania na podstawie art. 524 § 2 k.p.c., skoro
oddalenie skargi jest możliwe jedynie po wznowieniu postępowania i
merytorycznym rozpoznaniu sprawy w granicach podstawy.
Zawarty w art. 3983
§ 3 k.p.c. zakaz oparcia skargi kasacyjnej na zarzutach
dotyczących ustalenia faktów lub oceny dowodów oznacza również
niedopuszczalność powoływania się przez skarżącego na te błędy postępowania,
które dotyczą bezdowodowego ustalenia przez sąd faktów stanowiących podstawę
faktyczną rozstrzygnięcia. Są to fakty powszechnie znane lub znane sądowi
urzędowo (art. 228 § 1 k.p.c., art. 231 § 1 k.p.c.), fakty przyznane w toku
postępowania, jeżeli przyznanie nie budzi wątpliwości (art. 229 k.p.c.),
domniemania faktyczne (art. 231 k.p.c.). Powiązanie zarzutu naruszenia art. 227
8
k.p.c. z art. 231 k.p.c. nie zmierza do zakwestionowania prawidłowości
przeprowadzonego postępowania dowodowego przez Sąd drugiej instancji,
bowiem skarżący uzasadnia zarzut dokonaniem błędnych ustaleń faktycznych
w zakresie posiadania, co pozostaje poza kontrolą kasacyjną.
Skarżący zarzuca naruszenie art. 172 k.c. przez błędną wykładnię, podczas
gdy z uzasadnienia skargi wynika, że podnosi niewłaściwe zastosowanie tego
przepisu poprzez przyjęcie początku biegu zasiedzenia od dnia wejścia w życie
kodeksu cywilnego, tj. 1 stycznia 1965 r. i jego upływu z dniem 1 stycznia 1986 r.,
a w konsekwencji zastosowanie art. 172 k.c. w brzmieniu obowiązującym przed
wejściem w życie ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy kodeks cywilny
(Dz. U. z 1990 r., nr 55, poz. 321). Uzasadnienie zarzutu, sformułowane bardzo
zwięźle i ogólnie, przedstawia tylko własne twierdzenie o wejściu w posiadanie
Skarbu Państwa w 1988 r. i nie wskazuje żadnych argumentów, które mogłyby
zakwestionować ocenę Sądu Okręgowego, że przed oddaniem nieruchomości
przedsiębiorstwu państwowemu w użytkowanie wieczyste, pozostawała ona w jego
zarządzie, który wyczerpywał znamiona posiadania samoistnego. Skarga nie
zawiera zarzutu naruszenia art. 336 k.c., co uchyla spod kontroli kasacyjnej ocenę
charakteru posiadania Skarbu Państwa.
Skarga uczestnika miasta Ł. zarzucając niewłaściwe zastosowanie art. 524 §
2 k.p.c. oraz art. 510 i 524 k.p.c. kwestionuje stanowisko Sądu drugiej instancji co
do wykazania przez skarżącego przesłanek wznowienia postępowania. Analiza
treści zarzutów i ich uzasadnienia wskazuje, że skarżący nie dokonuje rozróżnienia
pomiędzy przesłankami wznowienia określonymi w art. 524 § 2 k.p.c.
i merytorycznym rozpoznaniem w zakresie podstawy po wznowieniu postępowania.
Jak wskazano wyżej wykazanie przesłanek wznowienia wymaga wykazania,
że osoba nie uczestnicząca w pierwotnej sprawie jest zainteresowanym, który nie
brał udziału w postępowaniu bez swej winy, co było przyczyną naruszenia jego
uprawnień materialnoprawnych. Sąd Okręgowy prawidłowo stwierdził, że skarżący
wykazał pierwszą przesłankę. W sprawie o stwierdzenie zasiedzenia
nieruchomości do kręgu zainteresowanych zaliczyć należy dotychczasowego
właściciela i jego następców prawnych. Nie wzięcie przez nich udziału
w postępowaniu w sposób oczywisty powoduje brak możności obrony i narusza
9
ich prawo. Kurator absenti został ustanowiony wyłącznie dla nieżyjącego od
siedemdziesięciu lat właściciela nieruchomości, zaś jego następcy prawni nie byli
powiadomieniu o postępowaniu, ani nie został dla nich ustanowiony kurator.
Wbrew twierdzeniu uczestnika, zgodnie z ustalonym stanowiskiem orzecznictwa,
art. 144 k.p.c. nie obejmuje wypadku, gdy miejsce pobytu strony nie jest znane
z uwagi na jej śmierć (postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 14 lutego 2006 r.,
II CSK 86/05, z dnia 15 grudnia 2010 r., II CZ 150/10, nie publ., wyrok z dnia
3 lipca 2003 r., III CK 124/02, nie publ.). Wskazane w skardze orzeczenia z lat
czterdziestych i pięćdziesiątych ubiegłego wieku zapadały w okresie bezpośrednio
powojennym, w odmiennej sytuacji faktycznej i społecznej, natomiast zarówno
w latach dziewięćdziesiątych, jak i obecnie nie ma podstaw do rozszerzającej
wykładni tego przepisu. Dodatkowo, mimo że sprawa o stwierdzenie zasiedzenia
jest sprawą większej wagi w rozumieniu art. 144 § 2 k.p.c. ogłoszenia nie zostały
dokonane w prasie. Nie można także uznać, by treść postanowienia
o ustanowieniu kuratora odpowiadała artykułowi 609 § 2 k.p.c., bo nie odnosi się
do wszystkich zainteresowanych. Wnioskodawca w sprawie o zasiedzenie
dysponował danymi wnuka właściciela, który w 1991 r. skierował do Urzędu
Rejonowego pismo o zwrot nieruchomości, a więc przy dołożeniu należytej
staranności mógł wskazać dane zainteresowanego. Nie może mieć zatem
znaczenia dla kwestii powiadomienia o postępowaniu fakt przeprowadzenia
postępowań spadkowych przez skarżącego dopiero w 2007 r., jak również brak
księgi wieczystej czy zbioru dokumentów. Skoro, jak twierdzi sam uczestnik,
w ewidencji ludności było kilkanaście osób o imieniu i nazwisku spadkodawcy,
była możliwość sprawdzenia ich tożsamości przed złożeniem wniosku.
Błędnie wywodzi zatem uczestnik, że spadkobiercy właściciela byli powiadomieni
o postępowaniu, a jeżeli nie byli to z własnej winy. Skarżący wykazał
postanowieniami spadkowymi, że jest spadkobiercą właściciela a więc
zainteresowanym w rozumieniu art. 510 § 1 k.p.c., a także kolejnymi aktami
notarialnymi, że nieruchomość objęta wnioskiem wchodziła w skład spadku.
Zachodziły zatem podstawy do wznowienia postępowania. Merytoryczne natomiast
badanie podstawy wznowienia prowadzi do szczegółowej analizy, czy prawo, na
które skarżący się powołuje, rzeczywiście istnieje i czy zostało ono naruszone.
10
Nie jest słuszny zarzut, że ze złożonych aktów notarialnych nie wynika tytuł prawny
skarżącego do całości lub części nieruchomości. Sąd Okręgowy prawidłowo ustalił,
że J. B., a następnie jego spadkobiercy byli co najmniej współwłaścicielami
przedmiotowej nieruchomości wskutek nabycia szczegółowo opisanych udziałów
spadkowych w wymienionych i opisanych działkach oraz częściach działek
zważywszy na wskazanie w nich tytułu pierwotnych właścicieli, po których śmierci
sprzedane zostały te udziały. Prawidłowo przeprowadził także postępowanie
dowodowe dopuszczając dowody zgłoszone przez skarżącego w celu wykazania
podstawy wznowienia. Zarzut naruszenia art. 524 § 2 k.p.c. został oparty także na
twierdzeniu, że Sąd drugiej instancji dokonał ponownej oceny dowodów w
prawomocnie osądzonej sprawie o stwierdzenie zasiedzenia. Skarżący uczestnik
nie wskazuje jednak, których dowodów to dotyczy i nie dokonuje analizy, jaki wpływ
miało przeprowadzone postępowanie w sprawie o wznowienie na ocenę
posiadania Skarbu Państwa w zakresie zakwestionowanym przez Sąd Okręgowy.
Skarga nie zawiera nadto zarzutu naruszenia art. 172 k.c., co uchyla kontrolę
prawidłowości oceny przesłanek zasiedzenia spod kontroli kasacyjnej.
Z tych względów obie skargi kasacyjne, jako bezzasadne, podlegają
oddaleniu na podstawie art. 39814
w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. Wobec treści art. 520
§ 1 k.p.c. oraz wyniku postępowania kasacyjnego wniosek skarżącego
o zasądzenie kosztów tego postępowania został oddalony.