Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 398/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 3 kwietnia 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jerzy Kuźniar (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Beata Gudowska
SSN Halina Kiryło
w sprawie z wniosku H. C.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w T.
o prawo do emerytury rodzinnej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 3 kwietnia 2014 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawczyni od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 10 kwietnia 2013 r.
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 10 kwietnia 2013 r., Sąd Apelacyjny zmienił, na skutek
apelacji strony pozwanej - Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddziału w T., wyrok
Sądu Okręgowego w T. z dnia 6 września 2012 r. i oddalił odwołanie
2
wnioskodawczyni H. C. od decyzji organu rentowego z dnia 27 kwietnia 2012 r. w
sprawie o prawo do renty rodzinnej, oddalając apelację wnioskodawczyni.
W niewątpliwym stanie faktycznym sprawy, wnioskodawczyni (ur. 11
października 1940 r.) jako następca prawny (żona) Z. C. (ur. 30 listopada 1940 r.),
który miał ustalone prawo do emerytury, dochodziła prawa do renty rodzinnej. W
dniu 15 września 2001 r. mąż wnioskodawczyni wyszedł z domu i nie powrócił, a po
zgłoszeniu jego zaginięcia, organ rentowy wstrzymał wypłatę emerytury. Sąd
Rejonowy w G., postanowieniem z dnia 31 stycznia 2012 r., (… 131/11), które
uprawomocniło się 21 lutego 2012 r., uznał Z. C. za zmarłego i oznaczył chwilę jego
śmierci na dzień 31 grudnia 2011 r., godz. 24.00, uwzględniając wniosek złożony w
tej mierze przez ubezpieczoną w dniu 6 stycznia 2012 r. W dniu 20 kwietnia 2012 r.
ubezpieczona wystąpiła z wnioskiem o ustalenie prawa do renty rodzinnej po
zmarłym mężu.
Decyzją z dnia 27 kwietnia 2012 r. organ rentowy przyznał wnioskodawczyni
prawo do renty rodzinnej od dnia 1 kwietnia 2012 r., czyli od pierwszego dnia
miesiąca złożenia wniosku, na stałe. Wnioskodawczyni domagała się zmiany
powyższej decyzji w zakresie daty początkowej terminu przyznania świadczenia,
wnosząc o przyznanie renty rodzinnej od dnia 1 stycznia 2002 r. Wskazywała, że
zgodnie z art. 29 § 1 k.c. zaginiony może być uznany za zmarłego, jeżeli upłynęło
10 lat od końca roku kalendarzowego, w którym według istniejących wiadomości
jeszcze żył, a zgodnie z art. 31 § 1 k.c. domniemywa się, że zaginiony zmarł w
chwili oznaczonej w orzeczeniu o uznaniu za zmarłego. Twierdziła także, że złożyła
wniosek o uznanie męża za zmarłego bez zbędnej zwłoki, a po uprawomocnieniu
się tego orzeczenia, wystąpiła o rentę rodzinną.
Wyrokiem z dnia 6 września 2012 r. Sąd Okręgowy w T. zmienił zaskarżoną
decyzję i przyznał wnioskodawczyni prawo do renty rodzinnej od dnia 1 kwietnia
2009 r. oddalając jej odwołanie w pozostałym zakresie. W uzasadnieniu wyroku
Sąd podkreślił, że decyzja organu rentowego była zgodna z art. 129 ust. 1 i 2
ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2013 r., poz. 1440 ze zm.), który stanowi, że
świadczenia wypłaca się poczynając od dnia powstania prawa do tych świadczeń,
nie wcześniej jednak niż od miesiąca, w którym zgłoszono wniosek lub wydano
3
decyzję z urzędu, przy czym w razie zgłoszenia wniosku o rentę rodzinną w
miesiącu przypadającym bezpośrednio po miesiącu, w którym nastąpiła śmierć
ubezpieczonego, emeryta lub rencisty, rentę rodzinną wypłaca się od dnia śmierci,
nie wcześniej jednak niż od dnia spełnienia warunków do renty przez uprawnionych
członków rodziny. Sąd pierwszej instancji wskazał jednak na wyjątkowe
okoliczności sprawy, ponieważ wnioskodawczyni nie mogła uzyskać prawa do renty
po mężu, jako osobie zaginionej (od 15 września 2001 r.). Wnioskodawczyni nie
dysponowała i nie mogła dysponować ani aktem zgonu, ani postanowieniem o
uznaniu męża za zmarłego, gdyż godnie z art. 29 § 1 k.c. zaginiony może być
uznany za zmarłego, jeżeli upłynęło lat dziesięć od końca roku kalendarzowego, w
którym według istniejących wiadomości jeszcze żył. Skoro w okresie dziesięciu lat
od zaginięcia nie było ani faktycznej ani prawnej możliwości stwierdzenia zgonu
zaginionego, zatem uprawnienia wnioskodawczyni do renty rodzinnej i do jej
wypłaty pozostawały w swoistym zawieszeniu. Sądowe uznanie męża
wnioskodawczyni za zmarłego z dniem 31 grudnia 2001 r. potwierdziło jej
uprawnienie do renty rodzinnej od tej daty, jednakże było to uprawnienie, które nie
mogło być realizowane wcześniej, niż uprawomocniło się postanowienie o uznaniu
za zmarłego. W związku z tym, wnioskodawczyni mogła wystąpić do sądu o
uznanie zaginionego męża za zmarłego dopiero po dniu 1 stycznia 2012 r. Uczyniła
to w dniu 6 stycznia 2012 r., zatem można przyjąć, że uczyniła to bez zbędnej
zwłoki, a po uzyskaniu orzeczenia sądowego o uznaniu Z. C. za zmarłego złożyła
do organu rentowego wniosek o rentę rodzinną. Mimo potwierdzenia uprawnień do
renty wnioskodawczyni nie miała możliwości jej uzyskania za okres wsteczny z
uwagi na datę wniosku (art. 129 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach). W tym
zakresie Sąd pierwszej instancji powołał się na wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11
maja 2006 r., I UK 320/05 (OSNP 2007 nr 9 -10, poz. 143), w którym przyjęto, że w
szczególnej sytuacji, jaką stanowi przypadek ubiegania się o rentę rodzinną po
osobie uznanej za zmarłą zgodnie z regułami wynikającymi z art. 29 § 1 k.c., nie
można art. 129 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach wykładać zgodnie z jego
dosłownym brzmieniem, przyjmując, iż o dacie wypłaty świadczenia decyduje data
wniosku o to świadczenie. W związku z powyższym Sąd uznał, że znajdzie tu
zastosowanie art. 133 ust. 1 pkt 2 ustawy o FUS, ustanawiający zasadę
4
wyrównywania świadczeń niewypłaconych lub zaniżonych na skutek błędu organu
rentowego maksymalnie za trzy lata wstecz. Przepis ten, jak wskazał Sąd,
oczywiście nie ma zastosowania wprost w rozpatrywanej sprawie, ponieważ
niewypłacenie świadczenia nie było skutkiem błędu organu rentowego, jednak - w
ocenie Sądu - zastosowanie znajdzie zasada, że każde niewypłacone w całości lub
części świadczenie, co do którego spełnione były przesłanki, powoduje obowiązek
jego wypłaty za trzy lata wstecz.
Powyższy wyrok zaskarżyły apelacją obie strony.
Wyrokiem z dnia 10 kwietnia 2013 r. Sąd Apelacyjny zmienił, uwzględniając
apelację organu rentowego, wyrok Sądu pierwszej instancji i oddalił odwołanie
wnioskodawczyni, oddalając także jej apelację. W uzasadnieniu wyroku, Sąd
drugiej instancji wskazał, że sądowe uznanie męża wnioskodawczyni za zmarłego z
dniem 31 stycznia 2001 r. potwierdziło jej uprawnienie do dochodzonego
świadczenia od tej daty, natomiast jego realizacja mogła nastąpić od
uprawomocnienia się postanowienia o uznaniu za zmarłego. Sąd powołał się na
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 lutego 2012 r., II UK 146/11, (OSNP 2013 nr 1-
2, poz. 17), według którego przyznanie uprawnionemu renty rodzinnej od daty
śmierci jego ojca, ustalonej w postanowieniu o uznaniu go za zmarłego (art. 30 § 1
k.c.) nie narusza art. 129 ust. 1 i 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, jeżeli
wniosek o tę rentę został złożony bez zbędnej zwłoki. Według tego Sądu,
oznaczało to, że wnioskodawczyni mogła i powinna złożyć wniosek o rentę
rodzinną od dnia 22 lutego 2012 r. (po uprawomocnieniu się orzeczenia o uznaniu
jej męża za zmarłego). Tymczasem wniosek taki złożony został dopiero w dniu 20
kwietnia 2012 r., a więc po blisko 2 miesiącach od uprawomocnienia się
postanowienia, uznającego jej męża za zmarłego. Zdaniem Sądu Apelacyjnego
celowościowa i funkcjonalna wykładnia art. 129 ustawy o FUS powinna prowadzić
do stwierdzenia, że ubezpieczona - bez swojej winy - byłaby pozbawiona
możliwości zrealizowania należnego jej z mocy prawa świadczenia za okres
wsteczny (jak się tego domaga od dnia 1 stycznia 2002 r.), jeżeli bez
nieuzasadnionej zwłoki nie tylko zawiadomiłaby o zaginięciu męża oraz wystąpiła o
stwierdzenie jego zgonu, ale także gdyby bez nieuzasadnionej zwłoki -
niezwłocznie po uprawomocnieniu postanowienia - wystąpiła z wnioskiem o rentę
5
rodzinną. W ocenie Sądu drugiej instancji tego ostatniego warunku
wnioskodawczyni jednak nie dopełniła, skoro wniosek o rentę rodzinną złożyła
dopiero w dniu 20 kwietnia 2012 r. W tej sytuacji zastosowanie może mieć jedynie
ogólna reguła wypłaty świadczeń, którą określa art. 129 ust. 1 ustawy o
emeryturach i rentach z FUS.
Powyższy wyrok zaskarżył w całości skargą kasacyjną pełnomocnik
wnioskodawczyni i zarzucając naruszenie prawa materialnego poprzez błędną
wykładnię art. 129 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych, § 11 ust. 1 pkt 1 w związku z § 17 ust. 1 rozporządzenia Ministra
Pracy i Polityki Społecznej z dnia 11 października 2011 r. w sprawie postępowania
o świadczenia emerytalno - rentowe (Dz.U. Nr 237, poz. 1412), poprzez
niewłaściwe zastosowanie, oraz przepisów postępowania - art. 382 k.p.c., wniósł o
uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania
wraz z orzeczeniem o kosztach postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna zasługuje na uwzględnienie.
Stosownie do art. 39813
§ 1 k.p.c. Sąd Najwyższy rozpoznaje skargę
kasacyjną w granicach zaskarżenia oraz w granicach podstaw, a z urzędu bierze
pod rozwagę tylko nieważność postępowania. W świetle art. 3983
§ 1 k.p.c. skarga
kasacyjna może być oparta na zarzutach naruszenia prawa materialnego przez
błędną jego wykładnię i niewłaściwe zastosowanie (pkt 1) oraz na zarzutach
naruszenia przepisów postępowania, jeżeli uchybienia te mogły mieć wpływ na
wynik sprawy (pkt 2). Zgodnie z utrwalonym w judykaturze poglądem, pod pojęciem
podstawy skargi kasacyjnej rozumie się konkretne przepisy prawa, które zostały w
niej wskazane z jednoczesnym stwierdzeniem, że wydanie wyroku nastąpiło z ich
obrazą. Sąd Najwyższy jest związany ustaleniami faktycznymi stanowiącymi
podstawę zaskarżonego orzeczenia, jeżeli skarga nie zawiera zarzutu naruszenia
przepisów postępowania lub gdy podstawa taka nie była uzasadniona.
W ramach wskazanej przez skarżącego podstawy kasacyjnej zarzucono
naruszenie prawa materialnego (niewłaściwe zastosowanie) i zarzut ten jest
6
usprawiedliwiony, podobnie jak podniesiony w podstawach skargi zarzut
naruszenia art. 382 k.p.c. Wskazać co prawda należy, że przepis ten zawierający
ogólną zasadę postępowania apelacyjnego w zasadzie nie może stanowić
samodzielnej podstawy kasacyjnej, chyba że skarżący wykaże, że sąd drugiej
instancji bezpodstawnie pominął część zebranego materiału, oraz że uchybienie to
mogło mieć wpływ na wynik sprawy, niemniej jednak okoliczność ta została
wykazana, mimo że naruszenia tego przepisu nie połączono z zarzutem naruszenia
§ 11 ust. 1 pkt 1 w związku z § 17 ust. 1 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki
Społecznej w sprawie postępowania o świadczenia emerytalno – rentowe.
Wstępnie należy wskazać, że Sąd Apelacyjny trafnie przywołał utrwalone w
tym zakresie orzecznictwo Sądu Najwyższego, obszernie przytoczone w części
wstępnej uzasadnienia. Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym sprawę
orzecznictwo to w pełni podziela, ponownie wskazując, że mimo, iż nie budzi
wątpliwości stanowisko, według którego prawo do świadczeń z ubezpieczenia
społecznego powstaje z urzędu, a decyzja organu rentowego ma charakter
deklaratoryjny, samo spełnienie się przesłanek warunkujących prawo do
świadczenia in abstracto nie stanowi postawy do wypłaty świadczenia. Podstawę
taką stanowi wniosek o przyznanie, a następnie wypłacenie świadczenia, tak więc
niewątpliwie ustawodawca przypisał decydującą rolę woli uprawnionego, który
nawet jeżeli spełnia przesłanki nabycia prawa do świadczenia nie musi z niego
korzystać. Konsekwencją tego jest to, że dopiero złożenie wniosku o świadczenie
powoduje obowiązek jego wypłaty, a ustawodawca nie przewidział możliwości
wyrównywania świadczenia osobom, które wystąpiły z wnioskiem o nie później niż
nabyły do niego prawo, jeżeli zwłoka spowodowana została brakiem staranności w
prowadzeniu własnych spraw. Jednakże w szczególnej sytuacji, jaką stanowi
przypadek ubiegania się o rentę rodzinną po osobie, która uznana została za
zmarłą, nie można przepisu art. 129 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach
wykładać zgodnie z jego dosłownym brzmieniem, przyjmując, że o dacie wypłaty
świadczenia decyduje data wniosku o to świadczenie.
W okolicznościach sprawy, sądowe uznanie męża wnioskodawczyni za
zmarłego z dniem 31 grudnia 2001 r. potwierdziło jej uprawnienie do renty rodzinnej
od tej daty, przy czym uprawnienie to, mogło być realizowane dopiero po
7
uprawomocnieniu się postanowienie o uznaniu za zmarłego, a więc po 21 lutego
2012 r. Wniosek o przyznanie świadczenia został złożony w dniu 20 kwietnia
2012 r., a więc co prawda bez mała w dwa miesiące po tej dacie, niemniej w
miesiąc po uzyskaniu przez uprawnioną odpisu skróconego aktu zgonu wydanego
przez właściwy Urząd Stanu Cywilnego w W., co zostało pominięte przez Sąd
Apelacyjny. Trzeba w związku z tym przypomnieć (podzielając w tej mierze zarzuty
skargi), że stosownie do § 10 ust. 1 pkt 1 rozporządzenia MPiPS z dnia 11
października 2011 r. zainteresowany zgłaszający wniosek o emeryturę lub rentę z
tytułu niezdolności do pracy powinien dołączyć do wniosku m.in. dokumenty
stwierdzające datę urodzenia, zaś małżonek ubiegający się o rentę rodzinną, poza
tym, dokumenty stwierdzające datę urodzenia i datę zgonu osoby, po której ma być
przyznana renta rodzinna oraz zawarcie związku małżeńskiego (por. § 11 ust. 1 pkt
1 i 2), przy czym zgodnie z § 17 ust. 1 tego rozporządzenia imię (imiona), nazwisko,
datę urodzenia, datę zawarcia związku małżeńskiego, datę zgonu, stopień
pokrewieństwa i powinowactwa oraz przysposobienie ustala się na podstawie
dokumentu stwierdzającego tożsamość albo odpisu aktu stanu cywilnego.
Przypominając utrwalone w judykaturze stanowisko, wskazujące na to, że
dochodzone świadczenie jest związane z ryzykiem śmierci osoby, która łożyła na
utrzymanie osób uprawnionych do renty rodzinnej, trzeba ponownie stwierdzić, że
„Pozbawienie prawa do wypłaty renty rodzinnej na skutek obiektywnych
okoliczności, na które uprawniony nie miał i nie mógł mieć wpływu - mimo
wystąpienia tego ryzyka, sprzeciwia się założonemu przez ustawodawcę celowi”,
gdy się dodatkowo uwzględni treść ustępu 2 art. 129 ustawy, zgodnie z którym w
razie zgłoszenia wniosku o rentę rodzinną w miesiącu przypadającym bezpośrednio
po miesiącu, w którym nastąpiła śmierć ubezpieczonego, emeryta lub rencisty,
rentę rodzinną wypłaca się od dnia śmierci, nie wcześniej jednak niż od dnia
spełnienia warunków do renty przez uprawnionych członków rodziny. Regulacja ta
potwierdza cel tego świadczenia (renty rodzinnej), którym jest zapewnienie środków
utrzymania osobie uprawnionej już od dnia śmierci ubezpieczonego, emeryta lub
rencisty.
8
Wszystkie te okoliczności będą wymagały ponownej oceny Sądu
Apelacyjnego, co mając na względzie, orzeczono jak w sentencji, na podstawie
art. 39815
§ 1 k.p.c.
O kosztach orzeczono po myśli art. 108 § 2 w związku z art. 39821
k.p.c.