Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 372/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 17 kwietnia 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Zbigniew Korzeniowski (przewodniczący)
SSN Zbigniew Hajn
SSN Zbigniew Myszka (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania I. R.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w B.
o zasiłek chorobowy,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 17 kwietnia 2014 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonej od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w B.
z dnia 6 czerwca 2013 r.
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Okręgowemu - Sądowi Pracy i Ubezpieczeń w B. do ponownego
rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 6 czerwca 2013 r. Sąd Apelacyjny - V Wydział Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych zmienił zaskarżony apelacją Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych Oddziału w B., wyrok Sądu Rejonowego w B. z dnia 21 marca 2013 r.,
2
którym zmieniono trzy decyzje organu rentowego z dnia 15 i 24 października 2012 r.
oraz z dnia 12 listopada 2012 r. i przyznano ubezpieczonej I. R. prawo do zasiłku
chorobowego oraz oddalił odwołanie ubezpieczonej.
W sprawie tej ustalono, że ubezpieczona ma ustalone prawo do renty w
związku z wypadkiem przy pracy, któremu uległa w 1991 r. Komisja Lekarska ds.
Inwalidztwa i Zatrudnienia zaliczyła ją do III grupy inwalidztwa, orzekając
jednocześnie, że schorzenie nabyte w związku z wypadkiem przy pracy stale
ogranicza zdolność do zarobkowania w zakresie prac wymagających widzenia
obuocznego. Rentę z tego tytułu ubezpieczona pobierała do 2002 r., kiedy to
decyzją z dnia 17 stycznia 2003 r. organ rentowy „wstrzymał wypłatę renty w
związku ze zmianą przepisów i z powodu osiągania przychodów w wysokości
przekraczającej 130% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia, tj.
przekroczeniem progu dochodowego osiąganego z tytułu pozostawania w stosunku
pracy”. Odtąd ubezpieczona była objęta nieprzerwanie ubezpieczeniem
chorobowym z tytułu pozostawania w zatrudnieniu na umowę o pracę w
Telekomunikacji Polskiej S.A., gdzie pracowała do dnia 31 sierpnia 2012 r.
Następnie ubezpieczona była niezdolna do pracy nieprzerwanie w okresie od 1
września do 16 listopada 2012 r. i złożyła trzy wnioski o wypłacenie jej zasiłku
chorobowego za kolejno następujące po sobie trzy okresy: od 1 września do 14
października 2012 r., od 15 do 30 października 2012 r., od 1 do 16 listopada 2012 r.
Decyzjami z dnia 15 i 24 października 2012 r. oraz z dnia 12 listopada 2012 r.,
organ rentowy odmówił przyznania jej zasiłku chorobowego za powyższe okresy,
ponieważ według art. 13 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o
świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i
macierzyństwa (Dz.U. 2005 r. Nr 31, poz. 267 ze zm., zwanej dalej ustawą
zasiłkową), zasiłek chorobowy nie przysługuje za okres po ustaniu tytułu
ubezpieczenia chorobowego, jeżeli osoba niezdolna do pracy ma ustalone prawo
do renty z tytułu niezdolności do pracy. Ubezpieczona ma ustalone prawo do renty
z tytułu niezdolności do pracy od 1991 r., natomiast stosunek pracy, z tytułu którego
podlegała ubezpieczeniu chorobowemu został rozwiązany z dniem 31 sierpnia
2012 r.
3
Sąd Rejonowy uwzględnił odwołania ubezpieczonej i zmienił zaskarżone
decyzje, przyznając jej prawo do zasiłku chorobowego za okresy wskazane we
wnioskach, uznając, że spełniła ona warunki wymagane do uzyskania świadczeń z
ubezpieczenia chorobowego, o których mowa w art. 7 ustawy zasiłkowej. W ocenie
tego Sądu, wspólną cechą przyczyn wyłączających prawo do zasiłku wymienionych
w art. 13 ustawy zasiłkowej jest istnienie innych źródeł dochodów z ubezpieczenia
społecznego (między innymi posiadanie przez osobę niezdolną do pracy
ustalonego prawa do emerytury lub renty). Osoba, która otrzymuje świadczenia
emerytalne lub rentowe uzyskuje dochód, dlatego ustawodawca nie uznał za
uzasadnione ustalenia jej ponadto zasiłku chorobowego z tytułu niezdolności do
pracy. Dla odmowy przyznania prawa do zasiłku chorobowego nie jest
wystarczające istnienie samego ustalonego prawa do renty, ale konieczne jest, aby
renta stanowiła dochód ubezpieczonego. Ubezpieczony z tytułu niezdolności do
pracy nie może pobierać dwóch świadczeń: renty i zasiłku chorobowego z tego
tytułu (niezdolności do pracy). Prawo do zasiłku chorobowego po ustaniu tytułu
ubezpieczenia ma na celu dostarczanie środków utrzymania byłemu
ubezpieczonemu, który z powodu ustania pracy zarobkowej traci dotychczasowe
dochody, a któremu choroba przeszkodziła w znalezieniu i podjęciu nowej pracy
zarobkowej, a tym samym nowego źródła dochodów. Taką wykładnię potwierdzają
liczne wyroki Sądu Najwyższego, w tym wyrok z dnia 18 stycznia 2012 r., II UK
168/11 (OSNP z 2012, nr 23-24, poz. 297), „dotyczący przysługiwania zasiłku
chorobowego i świadczenie rehabilitacyjnego w okresie pobierania policyjnej renty
inwalidzkiej III grupy”. W konsekwencji Sąd Rejonowy uznał, że ubezpieczonej
przysługiwało prawo do zasiłku chorobowego z tytułu niezdolności do pracy
„powstałej po ustaniu tytułu ubezpieczenia, a nie zostały spełnione przesłanki z
art. 13 ust. 1 pkt 1 ustawy zasiłkowej, warunkujące odmowę przyznania prawa do
tego świadczenia”.
Natomiast Sąd Okręgowy uwzględnił apelację organu rentowego i zmienił
wyrok Sadu Rejonowego oraz oddalił odwołanie ubezpieczonej. Wskazał, że w
doktrynie ubezpieczeń społecznych wyróżnia się „prawo do świadczenia o
charakterze abstrakcyjnym i konkretnym”. Konkretyzacja prawa następuje po
złożeniu wniosku o przyznanie świadczenia. Bez wątpienia, termin „ustalone prawo
4
do renty” oznacza prawo przyznane osobie uprawnionej przez organ rentowy.
Renta z tytułu niezdolności do pracy to także renta dla ubezpieczonego, który stał
się niezdolny do pracy wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej (art. 6
ust. 1 pkt 6 ustawy z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z
tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, Dz.U. z 2002 r. Nr 199, poz.
1673 ze zm., zwanej ustawą wypadkową). W sprawie powołany pogląd Sądu
Najwyższego wypowiedziany w sprawie II UK 168/11 nie mógł zostać zastosowany.
Sąd Okręgowy nie zgodził się także ze stanowiskiem Sądu Najwyższego
wyrażonym w uzasadnieniu wyroku z dnia 26 czerwca 2007 r., I BU 14/06 (LEX nr
611388), że przewidziana w art. 13 ust. 1 pkt 4 ustawy zasiłkowej przesłanka
przesądzająca o braku podstaw do wypłaty zasiłku chorobowego dotyczy sytuacji,
gdy ubezpieczonemu przysługuje prawo do zasiłku rozumiane jako prawo do
wypłaty świadczenia w konkretnej wysokości, w określonym czasie, który się
pokrywa z okresem choroby. Zawieszenie prawa do świadczenia
przedemerytalnego powinno być traktowane jako sytuacja, w której ubezpieczony
nie jest uprawniony do pobierania zasiłku przedemerytalnego. W uzasadnieniu
wyroku z 4 czerwca 2012 r., I UK 13/12 (LEX nr 1218583), Sąd Najwyższy uznał,
że zasiłek chorobowy zastępuje utracony zarobek. Ten pogląd Sąd Okręgowy
podziela wyłącznie w sytuacji, gdy ubezpieczony pozostaje w stosunku pracy.
Natomiast po rozwiązaniu umowy o pracę nie może utracić żadnego zarobku. Może
tylko nabyć prawo do zasiłku chorobowego, ponieważ ochrona ubezpieczeniowa
trwa także po ustaniu tytułu. Na mocy art. 100 ust. 2 ustawy z dnia 17 grudnia
1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. z
2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.), prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy
powstaje z dniem zaprzestania pobierania zasiłku chorobowego. Ustawodawca w
sposób jednoznaczny określił zatem, że „pomiędzy zasiłkiem a rentą nie ma zbiegu
tylko nabycie prawa do renty, następuje w innej dacie niż spełnienie warunków
podanych w art. 57 tej ustawy”. Ustalenie prawa do renty „jest pojęciem mającym
związek z badaniem, czy osoba zainteresowana spełniała warunki do nabycia
takiego świadczenia. Na początek należy ustalić, czy istnieje prawo a dopiero
później, czy można świadczenie wypłacać. Ustawodawca jest władny określić
zakres ochrony ubezpieczeniowej w dowolny sposób”, przeto mógł przyznać prawo
5
do zasiłku po ustaniu tytułu ubezpieczenia, ale „mógł także pozbawić go określoną
kategorię osób. Wnioskodawczyni znalazła się w tej drugiej grupie”.
W skardze kasacyjnej ubezpieczona zarzuciła naruszenie przepisów prawa
materialnego, art. 13 ust. 1 pkt 1 ustawy zasiłkowej, art. 6 ust. 1 pkt 6 ustawy
wypadkowej oraz art. 100 ust. 1, art. 101 pkt 1, art. 103 ust. 1 i art. 104 ust. 7
ustawy o emeryturach i rentach przez ich błędną wykładnię polegającą na uznaniu,
że samo ustalenie przed laty prawa do renty wypadkowej przy jednoczesnym braku
spełnienia warunków przez skarżącą do jej uzyskiwania, pozbawia ją prawa do
żądania wypłaty zasiłku chorobowego za okres choroby po ustaniu ubezpieczenia
chorobowego.
Okolicznością uzasadniającą przyjęcie skargi do rozpoznania jest
występowanie w sprawie istotnego zagadnienia prawnego oraz potrzeba wykładni
art. 13 ust. 1 pkt 1 ustawy zasiłkowej: 1/ czy w świetle tego przepisu dopuszczalne
jest pozbawienie skarżącej zasiłku chorobowego wyłącznie „z uwagi na
abstrakcyjny charakter świadczenia, jakim jest renta wypadkowa przyznana przed
laty, a następnie zawieszona z uwagi na przekroczenie progu dochodowego w
warunkach, w których podstawa zawieszenia świadczenia jest aktualna w okresie
niezdolności do pracy wywołanej chorobą, a Wnioskodawczyni pozostaje bez
środków koniecznych do własnego utrzymania”, 2/ czy pozbawienie skarżącej
„prawa do zasiłku chorobowego w warunkach wskazanych w pytaniu pierwszym
pozostaje w zgodzie z zasadami systemu ubezpieczeń społecznych, którego istotą i
celem w zakresie zabezpieczenia w okresie choroby przypadającej po ustaniu
zatrudnienia jest dostarczanie środków utrzymania osobie korzystającej z ochrony
ubezpieczeniowej, której choroba przeszkodziła w znalezieniu nowego
zatrudnienia”, 3/ czy w zaistniałym stanie faktycznym „sytuację skarżącej należy
zrównać z brakiem prawa do renty?”
Zdaniem skarżącej, w sprawie należało zastosować celowościową wykładnię
art. 13 ustawy zasiłkowej. Przepis ten ani żadna inna norma zawarta w tym lub
systemowym akcie regulującym funkcjonowanie ubezpieczeń społecznych nie
uzależnia prawa do świadczenia z ubezpieczenia społecznego od stanu
majątkowego (najszerzej rzecz ujmując) osoby starającej się o zasiłek chorobowy
po ustaniu tytułu ubezpieczenia, ponieważ świadczenia z ubezpieczenia
6
chorobowego przysługują bez względu na sytuację majątkową uprawnionych, co
dotyczy także zasiłku chorobowego z tytułu niezdolności do pracy powstałej po
ustaniu ubezpieczenia. „Skarżąca odniosła wrażenie, że uzyskiwanie wysokiego
wynagrodzenia za pracę w kwocie 18.000 zł miesięcznie stanowi jednocześnie
zobowiązanie do odkładania pieniędzy na przyszłość”. Świadczenie rentowe
skarżącej było zawieszone od 2003 r. z uwagi na osiąganie dochodów w wysokości
przekraczającej 130 % przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia. Nawet gdyby
skarżąca wystąpiła z wnioskiem o reaktywowanie renty wypadkowej, to nie
otrzymałaby tego świadczenia z uwagi na wysoki dochód z tytułu wynagrodzenia
miesięcznego osiąganego w 2012 r., które znacznie przekraczał próg
zawieszalności. Posiadanie przez skarżącą ustalonego prawa do renty wypadkowej,
którego nie pobierała, oznacza, że nie jest ona aktualnie uprawniona do renty z
uwagi na osiąganie dochodu w określonej wysokości ze stosunku pracy. Skoro
prawo do renty zostało skarżącej zawieszone, to nie była ona uprawniona do tego
świadczenia. Z celowościowej wykładni art. 13 ust. pkt 1 ustawy zasiłkowej wynika,
że prawo do zasiłku chorobowego nie przysługuje jedynie wtedy, gdy jego wypłata
„dublowałaby” wypłatę innego świadczenia z tytułu niezdolności do pracy. Ponadto
zasiłek chorobowy byłby znacznie wyższy „od ewentualnie powtórnie przyznanej
renty”.
W konsekwencji skarżąca wniosła o zmianę zaskarżonego wyroku przez
przyznanie jej prawa do zasiłku chorobowego, oddalenie apelacji organu rentowego
oraz zasądzenie na jej rzecz kosztów procesu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna była usprawiedliwiona, ponieważ zaskarżony wyrok zapadł
przedwcześnie bez należytego wyjaśnienia istotnych okoliczności wymaganych do
prawidłowego orzekania. Przedmiotem sporu i orzekania był zasiłek chorobowy za
kolejne okresy od 1 września 2012 r., które bezpośrednio przypadły po rozwiązaniu
umowy o pracę na mocy porozumienia stron z dniem 31 sierpnia 2012 r. Podstawę
prawną odmowy wypłaty spornego zasiłku stanowił art. 13 ust. 1 pkt 1 ustawy
zasiłkowej, który stanowi, że zasiłek chorobowy z tytułu niezdolności do pracy
7
powstałej w czasie trwania ubezpieczenia chorobowego, jak i z tytułu niezdolności
do pracy powstałej po ustaniu tytułu ubezpieczenia nie przysługuje za okres po
ustaniu tytułu ubezpieczenia chorobowego, jeżeli osoba niezdolna do pracy ma
ustalone prawo do emerytury. Niewątpliwie bez rozwiązania stosunku pracy i
ustania pracowniczego tytułu ubezpieczenia chorobowego skarżąca nabyłaby
sporny zasiłek bez względu na ustalone prawo do renty „z tytułu przynależności do
III grupy inwalidztwa od 1991 r.”, której nie pobierała „od ponad 10 lat”.
W ocenie Sądu Najwyższego, Sąd drugiej instancji niedostatecznie wyjaśnił,
czy i dlaczego po rozwiązaniu stosunku pracy „odżyły” lub były aktualne ustalone w
1991 r. uprawnienia rentowe „z tytułu przynależności do III grupy inwalidztwa”
skarżącej, która wprawdzie w oświadczeniu z 21 września 2012 r. podała, że ma
ustalone prawo do renty z tytułu powypadkowej niezdolności do pracy, ale organ
rentowy „decyzją z dnia 17 stycznia 2003 r. wstrzymał wypłatę jej renty”.
Tymczasem z innych ustaleń w sprawie wynika, że wypłata tej renty była
zawieszona już w 1993 r. wskutek osiągania dochodów powodujących zawieszenie
wypłaty tego świadczenia renty w całości. W kolejnych latach stan niezdolności do
pracy ani ustalona renta „z tytułu przynależności do III grupy inwalidztwa” (aktualnie
renta z tytułu częściowej niezdolności do pracy) nie były weryfikowane, ale stan taki
został bezkrytycznie „utrwalony” przez organ rentowy i Sąd drugiej instancji. W
szczególności w sprawie brakuje ustaleń, czy w dalszych latach (1994-2012) była
realizowana procedura corocznego zawieszania wypłat tej „ustalonej” renty. Przy
ocenie tych okoliczności nie można obojętnie ani bezkrytycznie pominąć faktu, że
po ustaleniu uprawnień rentowych skarżąca kontynuowała zatrudnienie i przez
wiele lat opłacała składki na ubezpieczenie chorobowe z pracowniczego tytułu
ubezpieczenia chorobowego w maksymalnej wysokości podstawy ich wymiaru (ze
względu na wysokie dochody ze stosunku pracy), co sprawia, że odmowę
przyznania jej zasiłku chorobowego ocenia jako wysoce krzywdzącą i
nieproporcjonalną.
Powyższe oznacza, że nie może ostać się co najmniej przedwczesne
stanowisko Sądu drugiej instancji, który pominął sprawdzenie, czy skarżąca po
ustaniu zatrudnienia w dniu 31 sierpnia 2012 r. ma ustalone „od 1991 roku”
uprawnienia rentowe i to „z tytułu przynależności do III grupy inwalidztwa” już
8
dlatego, że wymienionego tytułu (grup inwalidztwa|) ustalenia prawa do renty nie
przewidują aktualnie obowiązujące przepisy ustawy o emeryturach i rentach. Sąd
Najwyższy nie akceptuje ponadto bezpodstawnego i nieuprawnionego przekonania
Sądu drugiej instancji, który zlekceważył dorobek jurysdykcyjny najwyższej instancji
sądowej w zakresie orzekania o przyczynach, które nie uprawniają ubezpieczonych
do nabycia prawa do zasiłku chorobowego, z kontrowersyjnym uzasadnieniem, że
„ustawodawca jest władny określić zakres ochrony ubezpieczeniowej w dowolny
sposób”. Tymczasem art. 13 ust. 1 pkt 1 ustawy zasiłkowej zawiera wprawdzie
normatywną regulację szczególną i podlega wykładni ścisłej, ale nie usuwa się
spod innych rodzajów racjonalnej wykładni przepisów prawa regulujących istotne
wartości konstytucyjne ubezpieczonych, którzy w zamian za ustawowe
(obowiązkowe) poddanie się i realizowanie obowiązków ze sfery ubezpieczeń
społecznych oczekują należnej im ochrony ubezpieczeniowej (art. 63 w związku z
art. 67 Konstytucji RP), a zatem nie mogą być pozbawiani świadczeń
ubezpieczeniowych „w dowolny sposób” nawet przez ustawodawcę. Jeżeli zatem
dochodzi do spełnienia się objętego ochroną ryzyka ubezpieczenia chorobowego w
postaci niezdolności do pracy wskutek choroby, to skarżącej nie przysługiwałyby
zasiłki chorobowe za okresy po ustaniu zatrudnienia i pracowniczego tytułu
ubezpieczenia chorobowego tylko wtedy, gdyby ustalone od 1991 r. jej prawo do
renty „z tytułu przynależności do III grupy inwalidztwa” było aktualne w dniu
ubiegania się o przyznanie spornych zasiłków chorobowych, a w szczególności
gdyby wypłaty „ustalonego” świadczenia rentowego były corocznie, w tym także w
2012 r., zawieszone w całości na podstawie art. 103 i 104 ustawy o emeryturach i
rentach. Brak takich ustaleń oraz ich suwerennej sędziowskiej oceny wymagał
orzeczenia jak w sentencji, w zgodzie z art. 39815
k.p.c.