P 2/07
-
Data orzeczenia:
-
Organ orzekający:
-
Skład sędziowski:
Powołane przepisy:
Dodatkowe informacje:
Pełny tekst orzeczenia
132/10/A/2007
POSTANOWIENIE
z dnia 7 listopada 2007 r.
Sygn. akt P 2/07
Trybunał Konstytucyjny w składzie:
Maria Gintowt-Jankowicz – przewodniczący
Jerzy Ciemniewski – sprawozdawca
Ewa Łętowska
Marek Mazurkiewicz
Janusz Niemcewicz,
po rozpoznaniu, na posiedzeniu niejawnym w dniu 7 listopada 2007 r., połączonych pytań prawnych:
1. Sądu Rejonowego dla Krakowa-Śródmieścia w Krakowie, czy art. 82 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz. U. Nr 60, poz. 535, ze zm.) w zakresie, w jakim nie przewiduje sądowej kontroli zgodności z prawem postanowienia sędziego-komisarza stwierdzającego niedopuszczalność wpisu w księdze wieczystej lub rejestrze i stanowiącego podstawę wykreślenia przedmiotowego wpisu, jest zgodny z art. 78 i art. 176 ust. 1 Konstytucji,
2. Sądu Rejonowego w Kielcach, czy art. 82 w związku z art. 222 ust. 1 zdanie 1 ustawy powołanej w punkcie 1 w zakresie, w jakim wyłącza możliwość wniesienia do sądu upadłościowego zażalenia na postanowienie sędziego-komisarza w przedmiocie stwierdzenia niedopuszczalności wpisu w księdze wieczystej, jest zgodny z art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 Konstytucji oraz z art. 78 i art. 176 ust. 1 Konstytucji w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji,
p o s t a n a w i a:
na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, z 2000 r. Nr 48, poz. 552 i Nr 53, poz. 638, z 2001 r. Nr 98, poz. 1070 oraz z 2005 r. Nr 169, poz. 1417) umorzyć postępowanie ze względu na zbędność wydania wyroku.
UZASADNIENIE
I
1. Sąd Rejonowy dla Krakowa-Śródmieścia w Krakowie, Wydział VIII Gospodarczy dla spraw upadłościowych i naprawczych, postanowieniem z 6 grudnia 2006 r. (sygn. akt VIII GUp 5/05/S), wystąpił do Trybunału Konstytucyjnego z pytaniem prawnym, czy art. 82 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz. U. Nr 60, poz. 535, ze zm.; dalej: prawo upadłościowe) w zakresie, w jakim nie przewiduje sądowej kontroli zgodności z prawem postanowienia sędziego-komisarza stwierdzającego niedopuszczalność wpisu w księdze wieczystej lub rejestrze i stanowiącego podstawę wykreślenia przedmiotowego wpisu, jest zgodny z art. 78 i art. 176 ust. 1 Konstytucji.
Pytanie prawne łączy się z następującym stanem faktycznym i prawnym.
Sędzia-komisarz masy upadłości Górniczego Przedsiębiorstwa Wielobranżowego Produkcji Usług i Handlu „Elwar” spółka z o.o. w Lubiążu postanowieniem z 4 lipca 2005 r. orzekł niedopuszczalność wpisu hipoteki kaucyjnej, dokonanego 9 grudnia 2004 r. na rzecz Przedsiębiorstwa Remontowo-Mechanicznego „Wremgór” spółka z o.o. w Lubiążu.
Wierzyciel – Przedsiębiorstwo Remontowo-Mechaniczne „Wremgór” spółka z o.o. w Lubiążu wniósł 29 sierpnia 2006 r. zażalenie. Podniósł, że za dopuszczalnością zażalenia przemawia, zawarte w art. 229 prawa upadłościowego, odesłanie do odpowiedniego stosowania przepisów księgi pierwszej części pierwszej kodeksu postępowania cywilnego (w tym art. 394 § 1 k.p.c.), a także normy art. 78 i art. 176 ust 1 Konstytucji. Wierzyciel zarzucił ponadto, że postanowienia wydawane w oparciu o art. 82 prawa upadłościowego są postanowieniami kończącymi postępowanie w sprawie, a odjęcie stronie prawa do zaskarżenia takiego postanowienia stanowi naruszenie konstytucyjnej zasady dwuinstancyjnego postępowania sądowego.
Sędzia-komisarz postanowieniem z 13 września 2006 r. odrzucił zażalenie wierzyciela. W uzasadnieniu sędzia-komisarz wskazał, że ustawa zawiera zbiór przepisów normujących kwestie związane z postępowaniem upadłościowym i naprawczym i nie przewiduje, w odniesieniu do postanowień sędziego-komisarza wydanych w trybie art. 81 i art. 82 prawa upadłościowego, możliwości kontroli instancyjnej.
Wierzyciel pismem z 3 października 2006 r. wniósł zażalenie na powyższe postanowienie do sądu upadłościowego.
Sąd Rejonowy dla Krakowa-Śródmieścia, rozpatrując zażalenie, powziął wątpliwość co do zgodności art. 82 prawa upadłościowego z art. 78 i art. 176 ust. 1 Konstytucji.
Jak podniesiono w uzasadnieniu pytania prawnego, bezsprzeczne jest, że na postanowienie sędziego-komisarza, wydane na podstawie art. 82 w związku z art. 222 ust. 1 zdaniem pierwszym prawa upadłościowego, zażalenie nie przysługuje, prowadząc tym samym do pozbawienia wierzyciela prawa do kontroli instancyjnej postanowienia wydanego przez sędziego-komisarza. Wierzyciel pozbawiony jest również merytorycznej kontroli zasadności decyzji sędziego-komisarza w postępowaniu wieczystoksięgowym, gdyż jedyną podstawą wykreślenia wpisu w księdze wieczystej lub rejestrze jest niezaskarżalne postanowienie sędziego-komisarza.
W ocenie pytającego sądu, zasada zaskarżenia orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej instancji oraz zasada dwuinstancyjności postępowania sądowego jest tym bardziej istotna, im ważniejsze jest dobro, które może zostać naruszone wskutek pominięcia tych zasad. W sprawie rozpatrywanej przez sąd dobrem tym jest własność, która podlega szczególnej ochronie prawnej. Tymczasem wydaje się, stwierdza sąd, że uregulowanie zawarte w art. 82 prawa upadłościowego tej ochrony nie gwarantuje, skoro nie umożliwia zaskarżenia postanowienia sędziego-komisarza stwierdzającego niedopuszczalność wpisu w księdze wieczystej lub rejestrze i stanowiącego podstawę wykreślenia przedmiotowego wpisu. Na skutek wykreślenia wpisu hipoteki ustanowionej na majątku upadłego może dojść do niezaspokojenia lub zaspokojenia w mniejszym stopniu wierzyciela z majątku masy upadłości niż w wypadku zaspokojenia wierzyciela z majątku zabezpieczonego hipoteką.
Pytający sąd, odwołując się do orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, podkreślił, że prawo do zaskarżenia orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej instancji (art. 78 Konstytucji) stanowi istotny element sprawiedliwości proceduralnej. Do istoty analizowanego prawa należy możliwość uruchomienia weryfikacji decyzji lub orzeczenia podjętego w pierwszej instancji. Ustawodawca ma obowiązek nie tylko umożliwić stronie prawo wniesienia środka zaskarżenia od orzeczenia lub decyzji wydanych w pierwszej instancji, ale także umożliwić organowi rozpatrującemu środek zaskarżenia merytoryczną ocenę prawidłowości rozstrzygniętej sprawy. Prawo do zaskarżania orzeczeń zagwarantowane w art. 78 Konstytucji pozostaje w ścisłym związku z zasadą dwuinstancyjności postępowania sądowego wyrażoną w art. 176 Konstytucji. W sprawach rozpoznawanych „od początku do końca” przez sądy, stronie powinny przysługiwać środki zaskarżenia rozpoznawane przez sąd wyższej instancji.
2. Sąd Rejonowy w Kielcach, Wydział V Gospodarczy, postanowieniem z 7 lutego 2007 r. (sygn. akt V GUp 26/04), wystąpił do Trybunału Konstytucyjnego z pytaniem prawnym, czy art. 82 w związku z art. 222 ust. 1 zdaniem pierwszym prawa upadłościowego w zakresie, w jakim wyłącza możliwość wniesienia do sądu upadłościowego zażalenia na postanowienie sędziego-komisarza w przedmiocie stwierdzenia niedopuszczalności wpisu w księdze wieczystej, jest zgodny z art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 Konstytucji oraz z art. 78 i art. 176 ust. 1 Konstytucji w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji.
Pytanie prawne łączy się z następującym stanem faktycznym i prawnym.
Syndyk masy upadłości Pińczowskiego Przedsiębiorstwa Budowlanego spółka z o.o. w Pińczowie, pismem z 5 października 2006 r., wniósł o wykreślenie hipotek wpisanych na rzecz Urzędu Skarbowego w Pińczowie i Wielobranżowego Towarzystwa Remontowo-Budowlanego „DEKBUD” SA z siedzibą w Kielcach. Uzasadniając wniosek, syndyk podał, że wpis hipoteki na rzecz Urzędu Skarbowego został dokonany z naruszeniem art. 81 ust. 1 i 3 prawa upadłościowego i podlega wykreśleniu na zarządzenie sędziego-komisarza.
Sędzia-komisarz postanowieniem z 9 października 2006 r. oddalił wniosek syndyka o wykreślenie hipotek. W uzasadnieniu postanowienia stwierdził, że wpis hipoteki był dopuszczalny, gdyż spełnione zostały przesłanki z art. 81 ust. 3 prawa upadłościowego, a tym samym sędzia-komisarz uznał, że w aktualnym stanie prawnym – wobec jednoznacznego brzmienia obowiązującego art. 81 ust. 3 prawa upadłościowego – inna jego wykładnia nie jest dopuszczalna, mimo krytycznych uwag komentatorów, dotyczących redakcji omawianego przepisu.
Syndyk masy upadłości Pińczowskiego Przedsiębiorstwa Budowlanego spółka z o.o. w Pińczowie złożył zażalenie na powyższe postanowienie.
Sędzia-komisarz postanowieniem z 23 października 2006 r. odrzucił zażalenie syndyka. Swoje rozstrzygnięcie oparł na art. 222 ust. 1 prawa upadłościowego, zgodnie z którym zażalenie na postanowienie sędziego-komisarza przysługuje tylko w wypadkach wskazanych w ustawie. Ponieważ przepis art. 81 i art. 82 prawa upadłościowego zażalenia nie przewiduje, należało podjąć decyzję o odrzuceniu środka zaskarżania złożonego przez syndyka.
Syndyk nie zgodził się z powyższym rozstrzygnięciem. 27 października 2006 r. złożył zażalenie, wnosząc o uchylenie postanowienia sędziego-komisarza oraz pozytywne rozpatrzenie wniosku z 5 października 2006 r. w sprawie wykreślenia hipotek.
Sąd Rejonowy w Kielcach uznał, że w obowiązującym stanie prawnym rozstrzygnięcie sędziego-komisarza podjęte w niniejszej sprawie jest zgodne z ustawą. Taki stan prawny budzi jednakże wątpliwości co do zgodności z Konstytucją, przede wszystkim z art. 45 ust. 1 i art. 78 Konstytucji.
Zdaniem pytającego sądu, mieszczące się w art. 45 ust. 1 Konstytucji prawo dostępu do sądu należy rozumieć również jako prawo dostępu do sądu drugiej instancji, tj. prawo do uruchomienia postępowania przed tym sądem („prawo do sądu drugoinstancyjnego”). Prawo to stanowi także komponent prawa stron do zaskarżania orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej instancji (art. 78 Konstytucji). Do istoty analizowanego prawa należy możliwość uruchomienia weryfikacji decyzji lub orzeczenia podjętego w pierwszej instancji, co stanowi bardzo istotny czynnik urzeczywistniania sprawiedliwości proceduralnej.
W ocenie pytającego sądu, zakwestionowana regulacja wyłącza prawo do uruchomienia weryfikacji pierwszoinstancyjnego orzeczenia sędziego-komisarza przez drugoinstancyjny sąd upadłościowy. Dotyczy to nie tylko pozytywnego postanowienia sędziego-komisarza w tym przedmiocie (tj. stwierdzającego niedopuszczalność wpisu w księdze wieczystej), ale również jego postanowienia negatywnego (tj. odmawiającego stwierdzenia niedopuszczalności wpisu w księdze wieczystej), co ma miejsce w sprawie rozpoznawanej przez Sąd Rejonowy w Kielcach.
W przekonaniu sądu, art. 82 w związku z art. 222 ust. 1 zdaniem pierwszym prawa upadłościowego budzi również wątpliwości co do zgodności z art. 176 Konstytucji oraz art. 77 ust. 2 Konstytucji. Sąd Rejonowy w Kielcach przywołał orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego, wskazujące, że w sprawach rozpoznawanych „od początku do końca” przez sądy obowiązuje zasada dwuinstancyjności postępowania sądowego, a stronie powinny przysługiwać środki zaskarżenia rozpoznawane przez sąd wyższej instancji. Zwrócił przy tym uwagę, że poza art. 45 ust. 1 Konstytucji, wśród przepisów decydujących o kształcie prawa do sądu, w polskim systemie prawnym wskazuje się także na art. 77 ust. 2 Konstytucji. W świetle tych poglądów regulacja zawarta w art. 82 w związku z art. 222 ust. 1 zdaniem pierwszym prawa upadłościowego w istocie wprowadza zakaz prawa do sądu drugiej instancji.
Pytający sąd wyraził przy tym stanowisko, że wynikające z zakwestionowanej regulacji ograniczenia powołanych praw konstytucyjnych nie znajdują wystarczającego uzasadnienia w przesłankach określonych w art. 31 ust. 3 Konstytucji. Zdaniem sądu, trudno uznać za proporcjonalne wyważenie przez ustawodawcę wartości konstytucyjnych wskazanych w art. 31 ust. 3, wśród których tylko szybkość postępowania (jako komponent wartości konstytucyjnej bezpieczeństwa lub porządku publicznego) stanowi podstawę uzasadnienia ograniczenia zawartego w art. 82 w związku z art. 222 ust. 1 zdaniem pierwszym prawa upadłościowego – z pominięciem innych relewantnych wartości konstytucyjnych wskazanych w art. 31 ust. 3 Konstytucji (wolności i prawa innych osób).
3. Z uwagi na tożsamość przedmiotową pytań prawnych, Prezes Trybunału Konstytucyjnego zarządził ich łączne rozpoznanie (zarządzenie z 28 marca 2007 r.).
II
Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:
1. Pytania prawne Sądu Rejonowego w Krakowie i Sądu Rejonowego w Kielcach dotyczą konstytucyjności regulacji prawnej zawartej w art. 82 w związku z art. 222 ust. 1 zdaniem pierwszym ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz. U. Nr 60, poz. 535, ze zm.; dalej: prawo upadłościowe).
Zgodnie z art. 82 prawa upadłościowego: „Wpis w księdze wieczystej lub rejestrze dokonany z naruszeniem przepisów art. 81 podlega wykreśleniu z urzędu. Podstawą wykreślenia jest postanowienie sędziego-komisarza stwierdzające niedopuszczalność wpisu”.
Zgodnie z art. 222 ust. 1 zdaniem pierwszym prawa upadłościowego: „Na postanowienia sądu upadłościowego i sędziego-komisarza zażalenie przysługuje w przypadkach wskazanych w ustawie”.
Powołane przepisy prawa upadłościowego prowadzą do jednoznacznego wniosku, że na postanowienie sędziego-komisarza, stwierdzające niedopuszczalność wpisu w księdze wieczystej lub rejestrze i stanowiące podstawę wykreślenia przedmiotowego wpisu, zażalenie nie przysługuje. Taki stan prawny zrodził wątpliwości pytających sądów co do zgodności powołanej regulacji prawa upadłościowego z przepisami Konstytucji, przy czym sposób sformułowania zarzutów jest nieco odmienny. Sąd Rejonowy w Krakowie kwestionuje samodzielnie art. 82 prawa upadłościowego w zakresie, „w jakim nie przewiduje sądowej kontroli zgodności z prawem postanowienia sędziego-komisarza (…)”, natomiast Sąd Rejonowy w Kielcach kwestionuje art. 82 w związku z art. 222 ust. 1 zdaniem pierwszym prawa upadłościowego w zakresie, „w jakim wyłącza możliwość wniesienia do sądu upadłościowego zażalenia na postanowienie sędziego-komisarza”.
Pytające sądy kwestionują zatem to, czego nie ujęto w treści art. 82 prawa upadłościowego. Przedmiotem postępowania w niniejszej sprawie jest tym samym ocena konstytucyjności pominięcia ustawodawczego, którego zakres obejmuje brak możliwości zaskarżenia postanowienia sędziego-komisarza stwierdzającego niedopuszczalność wpisu i weryfikacji jego zgodności z prawem w toku instancji. Ocena, czy w przepisach obowiązującego aktu normatywnego nie brakuje unormowań, bez których może on budzić wątpliwości natury konstytucyjnej, jest dopuszczalna w świetle orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego. Zarzut niekonstytucyjności może dotyczyć zarówno tego, co ustawodawca w danym akcie unormował, jak i tego, co w akcie tym pominął. Ocenie Trybunału Konstytucyjnego podlega zawsze treść normatywna zaskarżonego przepisu, a więc także brak pewnych elementów normatywnych, których istnienie warunkowałoby konstytucyjność danej regulacji (zob. m.in. wyrok TK z 14 marca 2006 r., sygn. SK 4/05, OTK ZU nr 3/A/2006, poz. 29).
Nie budzi też wątpliwości, że od odpowiedzi na pytania prawne zależy rozstrzygnięcie spraw toczących się przed pytającymi sądami (zob. art. 193 Konstytucji).
2. Trybunał Konstytucyjny, przystępując do rozpoznania połączonych pytań prawnych, uwzględnił stan prawny, wynikający z wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 19 września 2007 r. (sygn. SK 4/06).
W powołanym wyroku Trybunał Konstytucyjny uznał, że art. 82 prawa upadłościowego w zakresie, w jakim nie przewiduje sądowej kontroli zgodności z prawem postanowienia sędziego-komisarza w przedmiocie stwierdzenia niedopuszczalności wpisu hipoteki lub zastawu w księdze wieczystej lub właściwym rejestrze, jest niezgodny z art. 45 ust. 1, art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 i art. 64 ust. 1 Konstytucji.
Sentencja wyroku została ogłoszona w Dzienniku Ustaw z 28 września 2007 r. Nr 179, poz. 1279.
Wśród relewantnych wzorców kontroli w sprawie o sygn. SK 4/06 znalazły się przepisy ustawy zasadniczej, które powołane zostały także w pytaniach prawnych Sądu Rejonowego w Krakowie i Sądu Rejonowego w Kielcach (tj. art. 45 ust. 1, art. 78, art. 176 ust. 1 Konstytucji).
Trybunał Konstytucyjny w powołanym wyroku uznał, że zakwestionowana regulacja nie spełnia nawet minimalnych wymagań sprawiedliwości proceduralnej. Prowadzone przez sędziego-komisarza postępowanie w przedmiocie stwierdzenia niedopuszczalności wpisu hipoteki lub zastawu zostało ukształtowane co do zasady jako postępowanie niejawne – także wobec stron (zainteresowanych), a ich wysłuchanie jest uzależnione od arbitralnej decyzji podmiotu prowadzącego to postępowanie (art. 214 w związku z art. 154 oraz art. 217 prawa upadłościowego). Jeżeli sędzia-komisarz nie uzna, że zachodzi potrzeba wysłuchania wierzyciela hipotecznego lub zastawnika, podmiot ten nie ma możliwości przedstawienia swoich racji. Paradoks analizowanej sytuacji polega zaś na tym, że w toku postępowania, w ramach którego jawność wewnętrzna jest zapewniona w szerszym zakresie – tj. postępowania wieczystoksięgowego lub rejestrowego – obowiązują reguły proceduralne, które uniemożliwiają właściwemu sądowi uwzględnienie uwag zgłaszanych przez zainteresowanego wierzyciela.
W konsekwencji art. 82 prawa upadłościowego ogranicza prawo do sądu, w aspekcie tzw. sprawiedliwości proceduralnej (art. 45 ust. 1 Konstytucji) oraz prawo do zaskarżania orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej instancji (art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 Konstytucji) wierzyciela hipotecznego lub zastawnika, wobec którego sędzia-komisarz wydał postanowienie stwierdzające niedopuszczalność wpisu.
Trybunał Konstytucyjny w wyroku w sprawie o sygn. SK 4/06 uznał, że skumulowanie negatywnie ocenianych rozwiązań w jednej, funkcjonalnie ujętej „sprawie” powoduje, że przekraczają one pewną „masę krytyczną” wadliwości prawodawczej. Trybunał Konstytucyjny oceniał określone rozwiązania prawne w konkretnym kontekście („otoczeniu”) normatywnym. Nie można zatem wykluczyć, że w innym układzie normatywnym – np. w razie ograniczenia jawności postępowania przy zagwarantowaniu możliwości zaskarżenia rozstrzygnięcia – ocena Trybunału byłaby odmienna.
Reasumując, Trybunał Konstytucyjny podniósł, że zarówno cele postępowania upadłościowego w ogólności, jak i cele zakazu obciążania składników masy upadłości mogą zostać osiągnięte za pomocą rozwiązań prawodawczych, które nie kolidują ze wskazanymi powyżej wartościami konstytucyjnymi.
3. Rozstrzygnięcie podjęte w sprawie o sygn. SK 4/06 ma zasadnicze znaczenie dla niniejszego postępowania.
W świetle orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, zbędność orzekania zachodzi, gdy zaskarżony przepis prawny był już przedmiotem kontroli, pod kątem jego zgodności z Konstytucją, w innej sprawie (zob. np. postanowienie TK z 4 maja 2006 r., sygn. SK 53/05, OTK ZU nr 5/A/2006, poz. 60 oraz powołane tam orzeczenia). Sam fakt wcześniejszego wydania orzeczenia stwierdzającego niekonstytucyjność danego przepisu powoduje przewidzianą w art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) zbędność powtórnego orzekania w dotyczących go sprawach (zob. postanowienie TK z 7 czerwca 2005 r., sygn. SK 38/04, OTK ZU nr 6/A/2005, poz. 71).
Należy zwrócić uwagę, że w stanie faktycznym sprawy rozpoznawanej przez Sąd Rejonowy w Kielcach mamy do czynienia z postanowieniem sędziego-komisarza „oddalającym wniosek syndyka o wykreślenie hipotek”. Zażalenie syndyka na powyższe postanowienie zostało odrzucone przez sędziego-komisarza w oparciu o art. 222 ust. 1, art. 81 i art. 82 prawa upadłościowego.
Sąd Rejonowy w Kielcach w uzasadnieniu pytania prawnego podniósł w związku z tym, że ukształtowany zakwestionowanymi przepisami brak podstaw do wniesienia zażalenia dotyczy nie tylko postanowienia sędziego-komisarza, stwierdzającego niedopuszczalność wpisu w księdze wieczystej, ale również postanowienia odmawiającego stwierdzenia niedopuszczalności wpisu w księdze wieczystej.
W sentencji wyroku w sprawie o sygn. SK 4/06 wskazano, że art. 82 prawa upadłościowego w zakresie, „w jakim nie przewiduje sądowej kontroli zgodności z prawem postanowienia sędziego-komisarza w przedmiocie stwierdzenia niedopuszczalności wpisu hipoteki lub zastawu w księdze wieczystej lub właściwym rejestrze, jest niezgodny z art. 45 ust. 1, art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 i art. 64 ust. 1 Konstytucji”.
W uzasadnieniu wyroku zwrócono uwagę, że spory powstające na tle badanej regulacji mogą dotyczyć zarówno pozytywnego, jak i negatywnego orzeczenia sędziego-komisarza.
Jak podniósł Trybunał, bezsporne jest to, że w razie zaistnienia sporu co do kwalifikacji prawnej wpisu dokonanej w postanowieniu sędziego-komisarza, „mamy (…) do czynienia ze stanem «sprawy» w rozumieniu art. 45 ust. 1 Konstytucji, ze wszystkimi tego konsekwencjami. Warto przy tym podkreślić, że spór taki może wystąpić zarówno na tle orzeczenia negatywnego, tj. stwierdzenia przez sędziego-komisarza niedopuszczalności wpisu (interes prawny w podważeniu takiej oceny ma wierzyciel rzeczowy, o którego prawo chodzi), jak i na tle orzeczenia pozytywnego, tj. stwierdzenia dopuszczalności wpisu (zainteresowani odmienną oceną mogą się okazać beneficjenci praw rzeczowych, które obciążają ten sam składnik majątkowy, ale z dalszym pierwszeństwem)”.
Wyrok zapadły w sprawie o sygn. SK 4/06 odnosić zatem można do wszystkich postanowień podejmowanych „w przedmiocie stwierdzenia niedopuszczalności wpisu”, a zatem tych pozytywnych, jak i negatywnych.
4. Zgodnie z art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK, Trybunał Konstytucyjny umarza na posiedzeniu niejawnym postępowanie, jeżeli wydanie orzeczenia jest zbędne lub niedopuszczalne.
W badanej sprawie nie ma podstaw do umorzenia postępowania ze względu na nakaz wynikający z zasady res iudicata. Wymaga ona bowiem tożsamości zarówno przedmiotowej, jak i podmiotowej środka inicjującego postępowanie przed Trybunałem Konstytucyjnym. Brak podstaw do przyjęcia powagi rzeczy osądzonej nie oznacza, że uprzednie rozpoznanie kwestii konstytucyjności określonego przepisu prawnego (normy prawnej) z tym samym wzorcem kontroli (z tymi samymi wzorcami kontroli) jest prawnie irrelewantne. W takim wypadku aktualizuje się bowiem nakaz płynący z zasady ne bis in idem, rozumianej z uwzględnieniem specyfiki postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym (por. postanowienie TK z 9 stycznia 2007 r., sygn. SK 21/06, OTK ZU nr 1/A/2007, poz. 4 oraz tam powoływane wcześniejsze orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego).
Zasada ne bis in idem nakłada na Trybunał Konstytucyjny obowiązek dokonania w kategoriach pragmatycznych oceny celowości prowadzenia postępowania i orzekania w kwestii, która już została jednoznacznie i ostatecznie rozstrzygnięta.
Zważywszy, że art. 82 prawa upadłościowego został uznany w sprawie o sygn. SK 4/06 za niezgodny z Konstytucją, niniejsze postępowanie, wszczęte na skutek pytań prawnych, podlega umorzeniu ze względu na zbędność wydania wyroku.
Z tych względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.
POSTANOWIENIE
z dnia 7 listopada 2007 r.
Sygn. akt P 2/07
Trybunał Konstytucyjny w składzie:
Maria Gintowt-Jankowicz – przewodniczący
Jerzy Ciemniewski – sprawozdawca
Ewa Łętowska
Marek Mazurkiewicz
Janusz Niemcewicz,
po rozpoznaniu, na posiedzeniu niejawnym w dniu 7 listopada 2007 r., połączonych pytań prawnych:
1. Sądu Rejonowego dla Krakowa-Śródmieścia w Krakowie, czy art. 82 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz. U. Nr 60, poz. 535, ze zm.) w zakresie, w jakim nie przewiduje sądowej kontroli zgodności z prawem postanowienia sędziego-komisarza stwierdzającego niedopuszczalność wpisu w księdze wieczystej lub rejestrze i stanowiącego podstawę wykreślenia przedmiotowego wpisu, jest zgodny z art. 78 i art. 176 ust. 1 Konstytucji,
2. Sądu Rejonowego w Kielcach, czy art. 82 w związku z art. 222 ust. 1 zdanie 1 ustawy powołanej w punkcie 1 w zakresie, w jakim wyłącza możliwość wniesienia do sądu upadłościowego zażalenia na postanowienie sędziego-komisarza w przedmiocie stwierdzenia niedopuszczalności wpisu w księdze wieczystej, jest zgodny z art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 Konstytucji oraz z art. 78 i art. 176 ust. 1 Konstytucji w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji,
p o s t a n a w i a:
na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, z 2000 r. Nr 48, poz. 552 i Nr 53, poz. 638, z 2001 r. Nr 98, poz. 1070 oraz z 2005 r. Nr 169, poz. 1417) umorzyć postępowanie ze względu na zbędność wydania wyroku.
UZASADNIENIE
I
1. Sąd Rejonowy dla Krakowa-Śródmieścia w Krakowie, Wydział VIII Gospodarczy dla spraw upadłościowych i naprawczych, postanowieniem z 6 grudnia 2006 r. (sygn. akt VIII GUp 5/05/S), wystąpił do Trybunału Konstytucyjnego z pytaniem prawnym, czy art. 82 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz. U. Nr 60, poz. 535, ze zm.; dalej: prawo upadłościowe) w zakresie, w jakim nie przewiduje sądowej kontroli zgodności z prawem postanowienia sędziego-komisarza stwierdzającego niedopuszczalność wpisu w księdze wieczystej lub rejestrze i stanowiącego podstawę wykreślenia przedmiotowego wpisu, jest zgodny z art. 78 i art. 176 ust. 1 Konstytucji.
Pytanie prawne łączy się z następującym stanem faktycznym i prawnym.
Sędzia-komisarz masy upadłości Górniczego Przedsiębiorstwa Wielobranżowego Produkcji Usług i Handlu „Elwar” spółka z o.o. w Lubiążu postanowieniem z 4 lipca 2005 r. orzekł niedopuszczalność wpisu hipoteki kaucyjnej, dokonanego 9 grudnia 2004 r. na rzecz Przedsiębiorstwa Remontowo-Mechanicznego „Wremgór” spółka z o.o. w Lubiążu.
Wierzyciel – Przedsiębiorstwo Remontowo-Mechaniczne „Wremgór” spółka z o.o. w Lubiążu wniósł 29 sierpnia 2006 r. zażalenie. Podniósł, że za dopuszczalnością zażalenia przemawia, zawarte w art. 229 prawa upadłościowego, odesłanie do odpowiedniego stosowania przepisów księgi pierwszej części pierwszej kodeksu postępowania cywilnego (w tym art. 394 § 1 k.p.c.), a także normy art. 78 i art. 176 ust 1 Konstytucji. Wierzyciel zarzucił ponadto, że postanowienia wydawane w oparciu o art. 82 prawa upadłościowego są postanowieniami kończącymi postępowanie w sprawie, a odjęcie stronie prawa do zaskarżenia takiego postanowienia stanowi naruszenie konstytucyjnej zasady dwuinstancyjnego postępowania sądowego.
Sędzia-komisarz postanowieniem z 13 września 2006 r. odrzucił zażalenie wierzyciela. W uzasadnieniu sędzia-komisarz wskazał, że ustawa zawiera zbiór przepisów normujących kwestie związane z postępowaniem upadłościowym i naprawczym i nie przewiduje, w odniesieniu do postanowień sędziego-komisarza wydanych w trybie art. 81 i art. 82 prawa upadłościowego, możliwości kontroli instancyjnej.
Wierzyciel pismem z 3 października 2006 r. wniósł zażalenie na powyższe postanowienie do sądu upadłościowego.
Sąd Rejonowy dla Krakowa-Śródmieścia, rozpatrując zażalenie, powziął wątpliwość co do zgodności art. 82 prawa upadłościowego z art. 78 i art. 176 ust. 1 Konstytucji.
Jak podniesiono w uzasadnieniu pytania prawnego, bezsprzeczne jest, że na postanowienie sędziego-komisarza, wydane na podstawie art. 82 w związku z art. 222 ust. 1 zdaniem pierwszym prawa upadłościowego, zażalenie nie przysługuje, prowadząc tym samym do pozbawienia wierzyciela prawa do kontroli instancyjnej postanowienia wydanego przez sędziego-komisarza. Wierzyciel pozbawiony jest również merytorycznej kontroli zasadności decyzji sędziego-komisarza w postępowaniu wieczystoksięgowym, gdyż jedyną podstawą wykreślenia wpisu w księdze wieczystej lub rejestrze jest niezaskarżalne postanowienie sędziego-komisarza.
W ocenie pytającego sądu, zasada zaskarżenia orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej instancji oraz zasada dwuinstancyjności postępowania sądowego jest tym bardziej istotna, im ważniejsze jest dobro, które może zostać naruszone wskutek pominięcia tych zasad. W sprawie rozpatrywanej przez sąd dobrem tym jest własność, która podlega szczególnej ochronie prawnej. Tymczasem wydaje się, stwierdza sąd, że uregulowanie zawarte w art. 82 prawa upadłościowego tej ochrony nie gwarantuje, skoro nie umożliwia zaskarżenia postanowienia sędziego-komisarza stwierdzającego niedopuszczalność wpisu w księdze wieczystej lub rejestrze i stanowiącego podstawę wykreślenia przedmiotowego wpisu. Na skutek wykreślenia wpisu hipoteki ustanowionej na majątku upadłego może dojść do niezaspokojenia lub zaspokojenia w mniejszym stopniu wierzyciela z majątku masy upadłości niż w wypadku zaspokojenia wierzyciela z majątku zabezpieczonego hipoteką.
Pytający sąd, odwołując się do orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, podkreślił, że prawo do zaskarżenia orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej instancji (art. 78 Konstytucji) stanowi istotny element sprawiedliwości proceduralnej. Do istoty analizowanego prawa należy możliwość uruchomienia weryfikacji decyzji lub orzeczenia podjętego w pierwszej instancji. Ustawodawca ma obowiązek nie tylko umożliwić stronie prawo wniesienia środka zaskarżenia od orzeczenia lub decyzji wydanych w pierwszej instancji, ale także umożliwić organowi rozpatrującemu środek zaskarżenia merytoryczną ocenę prawidłowości rozstrzygniętej sprawy. Prawo do zaskarżania orzeczeń zagwarantowane w art. 78 Konstytucji pozostaje w ścisłym związku z zasadą dwuinstancyjności postępowania sądowego wyrażoną w art. 176 Konstytucji. W sprawach rozpoznawanych „od początku do końca” przez sądy, stronie powinny przysługiwać środki zaskarżenia rozpoznawane przez sąd wyższej instancji.
2. Sąd Rejonowy w Kielcach, Wydział V Gospodarczy, postanowieniem z 7 lutego 2007 r. (sygn. akt V GUp 26/04), wystąpił do Trybunału Konstytucyjnego z pytaniem prawnym, czy art. 82 w związku z art. 222 ust. 1 zdaniem pierwszym prawa upadłościowego w zakresie, w jakim wyłącza możliwość wniesienia do sądu upadłościowego zażalenia na postanowienie sędziego-komisarza w przedmiocie stwierdzenia niedopuszczalności wpisu w księdze wieczystej, jest zgodny z art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 Konstytucji oraz z art. 78 i art. 176 ust. 1 Konstytucji w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji.
Pytanie prawne łączy się z następującym stanem faktycznym i prawnym.
Syndyk masy upadłości Pińczowskiego Przedsiębiorstwa Budowlanego spółka z o.o. w Pińczowie, pismem z 5 października 2006 r., wniósł o wykreślenie hipotek wpisanych na rzecz Urzędu Skarbowego w Pińczowie i Wielobranżowego Towarzystwa Remontowo-Budowlanego „DEKBUD” SA z siedzibą w Kielcach. Uzasadniając wniosek, syndyk podał, że wpis hipoteki na rzecz Urzędu Skarbowego został dokonany z naruszeniem art. 81 ust. 1 i 3 prawa upadłościowego i podlega wykreśleniu na zarządzenie sędziego-komisarza.
Sędzia-komisarz postanowieniem z 9 października 2006 r. oddalił wniosek syndyka o wykreślenie hipotek. W uzasadnieniu postanowienia stwierdził, że wpis hipoteki był dopuszczalny, gdyż spełnione zostały przesłanki z art. 81 ust. 3 prawa upadłościowego, a tym samym sędzia-komisarz uznał, że w aktualnym stanie prawnym – wobec jednoznacznego brzmienia obowiązującego art. 81 ust. 3 prawa upadłościowego – inna jego wykładnia nie jest dopuszczalna, mimo krytycznych uwag komentatorów, dotyczących redakcji omawianego przepisu.
Syndyk masy upadłości Pińczowskiego Przedsiębiorstwa Budowlanego spółka z o.o. w Pińczowie złożył zażalenie na powyższe postanowienie.
Sędzia-komisarz postanowieniem z 23 października 2006 r. odrzucił zażalenie syndyka. Swoje rozstrzygnięcie oparł na art. 222 ust. 1 prawa upadłościowego, zgodnie z którym zażalenie na postanowienie sędziego-komisarza przysługuje tylko w wypadkach wskazanych w ustawie. Ponieważ przepis art. 81 i art. 82 prawa upadłościowego zażalenia nie przewiduje, należało podjąć decyzję o odrzuceniu środka zaskarżania złożonego przez syndyka.
Syndyk nie zgodził się z powyższym rozstrzygnięciem. 27 października 2006 r. złożył zażalenie, wnosząc o uchylenie postanowienia sędziego-komisarza oraz pozytywne rozpatrzenie wniosku z 5 października 2006 r. w sprawie wykreślenia hipotek.
Sąd Rejonowy w Kielcach uznał, że w obowiązującym stanie prawnym rozstrzygnięcie sędziego-komisarza podjęte w niniejszej sprawie jest zgodne z ustawą. Taki stan prawny budzi jednakże wątpliwości co do zgodności z Konstytucją, przede wszystkim z art. 45 ust. 1 i art. 78 Konstytucji.
Zdaniem pytającego sądu, mieszczące się w art. 45 ust. 1 Konstytucji prawo dostępu do sądu należy rozumieć również jako prawo dostępu do sądu drugiej instancji, tj. prawo do uruchomienia postępowania przed tym sądem („prawo do sądu drugoinstancyjnego”). Prawo to stanowi także komponent prawa stron do zaskarżania orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej instancji (art. 78 Konstytucji). Do istoty analizowanego prawa należy możliwość uruchomienia weryfikacji decyzji lub orzeczenia podjętego w pierwszej instancji, co stanowi bardzo istotny czynnik urzeczywistniania sprawiedliwości proceduralnej.
W ocenie pytającego sądu, zakwestionowana regulacja wyłącza prawo do uruchomienia weryfikacji pierwszoinstancyjnego orzeczenia sędziego-komisarza przez drugoinstancyjny sąd upadłościowy. Dotyczy to nie tylko pozytywnego postanowienia sędziego-komisarza w tym przedmiocie (tj. stwierdzającego niedopuszczalność wpisu w księdze wieczystej), ale również jego postanowienia negatywnego (tj. odmawiającego stwierdzenia niedopuszczalności wpisu w księdze wieczystej), co ma miejsce w sprawie rozpoznawanej przez Sąd Rejonowy w Kielcach.
W przekonaniu sądu, art. 82 w związku z art. 222 ust. 1 zdaniem pierwszym prawa upadłościowego budzi również wątpliwości co do zgodności z art. 176 Konstytucji oraz art. 77 ust. 2 Konstytucji. Sąd Rejonowy w Kielcach przywołał orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego, wskazujące, że w sprawach rozpoznawanych „od początku do końca” przez sądy obowiązuje zasada dwuinstancyjności postępowania sądowego, a stronie powinny przysługiwać środki zaskarżenia rozpoznawane przez sąd wyższej instancji. Zwrócił przy tym uwagę, że poza art. 45 ust. 1 Konstytucji, wśród przepisów decydujących o kształcie prawa do sądu, w polskim systemie prawnym wskazuje się także na art. 77 ust. 2 Konstytucji. W świetle tych poglądów regulacja zawarta w art. 82 w związku z art. 222 ust. 1 zdaniem pierwszym prawa upadłościowego w istocie wprowadza zakaz prawa do sądu drugiej instancji.
Pytający sąd wyraził przy tym stanowisko, że wynikające z zakwestionowanej regulacji ograniczenia powołanych praw konstytucyjnych nie znajdują wystarczającego uzasadnienia w przesłankach określonych w art. 31 ust. 3 Konstytucji. Zdaniem sądu, trudno uznać za proporcjonalne wyważenie przez ustawodawcę wartości konstytucyjnych wskazanych w art. 31 ust. 3, wśród których tylko szybkość postępowania (jako komponent wartości konstytucyjnej bezpieczeństwa lub porządku publicznego) stanowi podstawę uzasadnienia ograniczenia zawartego w art. 82 w związku z art. 222 ust. 1 zdaniem pierwszym prawa upadłościowego – z pominięciem innych relewantnych wartości konstytucyjnych wskazanych w art. 31 ust. 3 Konstytucji (wolności i prawa innych osób).
3. Z uwagi na tożsamość przedmiotową pytań prawnych, Prezes Trybunału Konstytucyjnego zarządził ich łączne rozpoznanie (zarządzenie z 28 marca 2007 r.).
II
Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:
1. Pytania prawne Sądu Rejonowego w Krakowie i Sądu Rejonowego w Kielcach dotyczą konstytucyjności regulacji prawnej zawartej w art. 82 w związku z art. 222 ust. 1 zdaniem pierwszym ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz. U. Nr 60, poz. 535, ze zm.; dalej: prawo upadłościowe).
Zgodnie z art. 82 prawa upadłościowego: „Wpis w księdze wieczystej lub rejestrze dokonany z naruszeniem przepisów art. 81 podlega wykreśleniu z urzędu. Podstawą wykreślenia jest postanowienie sędziego-komisarza stwierdzające niedopuszczalność wpisu”.
Zgodnie z art. 222 ust. 1 zdaniem pierwszym prawa upadłościowego: „Na postanowienia sądu upadłościowego i sędziego-komisarza zażalenie przysługuje w przypadkach wskazanych w ustawie”.
Powołane przepisy prawa upadłościowego prowadzą do jednoznacznego wniosku, że na postanowienie sędziego-komisarza, stwierdzające niedopuszczalność wpisu w księdze wieczystej lub rejestrze i stanowiące podstawę wykreślenia przedmiotowego wpisu, zażalenie nie przysługuje. Taki stan prawny zrodził wątpliwości pytających sądów co do zgodności powołanej regulacji prawa upadłościowego z przepisami Konstytucji, przy czym sposób sformułowania zarzutów jest nieco odmienny. Sąd Rejonowy w Krakowie kwestionuje samodzielnie art. 82 prawa upadłościowego w zakresie, „w jakim nie przewiduje sądowej kontroli zgodności z prawem postanowienia sędziego-komisarza (…)”, natomiast Sąd Rejonowy w Kielcach kwestionuje art. 82 w związku z art. 222 ust. 1 zdaniem pierwszym prawa upadłościowego w zakresie, „w jakim wyłącza możliwość wniesienia do sądu upadłościowego zażalenia na postanowienie sędziego-komisarza”.
Pytające sądy kwestionują zatem to, czego nie ujęto w treści art. 82 prawa upadłościowego. Przedmiotem postępowania w niniejszej sprawie jest tym samym ocena konstytucyjności pominięcia ustawodawczego, którego zakres obejmuje brak możliwości zaskarżenia postanowienia sędziego-komisarza stwierdzającego niedopuszczalność wpisu i weryfikacji jego zgodności z prawem w toku instancji. Ocena, czy w przepisach obowiązującego aktu normatywnego nie brakuje unormowań, bez których może on budzić wątpliwości natury konstytucyjnej, jest dopuszczalna w świetle orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego. Zarzut niekonstytucyjności może dotyczyć zarówno tego, co ustawodawca w danym akcie unormował, jak i tego, co w akcie tym pominął. Ocenie Trybunału Konstytucyjnego podlega zawsze treść normatywna zaskarżonego przepisu, a więc także brak pewnych elementów normatywnych, których istnienie warunkowałoby konstytucyjność danej regulacji (zob. m.in. wyrok TK z 14 marca 2006 r., sygn. SK 4/05, OTK ZU nr 3/A/2006, poz. 29).
Nie budzi też wątpliwości, że od odpowiedzi na pytania prawne zależy rozstrzygnięcie spraw toczących się przed pytającymi sądami (zob. art. 193 Konstytucji).
2. Trybunał Konstytucyjny, przystępując do rozpoznania połączonych pytań prawnych, uwzględnił stan prawny, wynikający z wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 19 września 2007 r. (sygn. SK 4/06).
W powołanym wyroku Trybunał Konstytucyjny uznał, że art. 82 prawa upadłościowego w zakresie, w jakim nie przewiduje sądowej kontroli zgodności z prawem postanowienia sędziego-komisarza w przedmiocie stwierdzenia niedopuszczalności wpisu hipoteki lub zastawu w księdze wieczystej lub właściwym rejestrze, jest niezgodny z art. 45 ust. 1, art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 i art. 64 ust. 1 Konstytucji.
Sentencja wyroku została ogłoszona w Dzienniku Ustaw z 28 września 2007 r. Nr 179, poz. 1279.
Wśród relewantnych wzorców kontroli w sprawie o sygn. SK 4/06 znalazły się przepisy ustawy zasadniczej, które powołane zostały także w pytaniach prawnych Sądu Rejonowego w Krakowie i Sądu Rejonowego w Kielcach (tj. art. 45 ust. 1, art. 78, art. 176 ust. 1 Konstytucji).
Trybunał Konstytucyjny w powołanym wyroku uznał, że zakwestionowana regulacja nie spełnia nawet minimalnych wymagań sprawiedliwości proceduralnej. Prowadzone przez sędziego-komisarza postępowanie w przedmiocie stwierdzenia niedopuszczalności wpisu hipoteki lub zastawu zostało ukształtowane co do zasady jako postępowanie niejawne – także wobec stron (zainteresowanych), a ich wysłuchanie jest uzależnione od arbitralnej decyzji podmiotu prowadzącego to postępowanie (art. 214 w związku z art. 154 oraz art. 217 prawa upadłościowego). Jeżeli sędzia-komisarz nie uzna, że zachodzi potrzeba wysłuchania wierzyciela hipotecznego lub zastawnika, podmiot ten nie ma możliwości przedstawienia swoich racji. Paradoks analizowanej sytuacji polega zaś na tym, że w toku postępowania, w ramach którego jawność wewnętrzna jest zapewniona w szerszym zakresie – tj. postępowania wieczystoksięgowego lub rejestrowego – obowiązują reguły proceduralne, które uniemożliwiają właściwemu sądowi uwzględnienie uwag zgłaszanych przez zainteresowanego wierzyciela.
W konsekwencji art. 82 prawa upadłościowego ogranicza prawo do sądu, w aspekcie tzw. sprawiedliwości proceduralnej (art. 45 ust. 1 Konstytucji) oraz prawo do zaskarżania orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej instancji (art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 Konstytucji) wierzyciela hipotecznego lub zastawnika, wobec którego sędzia-komisarz wydał postanowienie stwierdzające niedopuszczalność wpisu.
Trybunał Konstytucyjny w wyroku w sprawie o sygn. SK 4/06 uznał, że skumulowanie negatywnie ocenianych rozwiązań w jednej, funkcjonalnie ujętej „sprawie” powoduje, że przekraczają one pewną „masę krytyczną” wadliwości prawodawczej. Trybunał Konstytucyjny oceniał określone rozwiązania prawne w konkretnym kontekście („otoczeniu”) normatywnym. Nie można zatem wykluczyć, że w innym układzie normatywnym – np. w razie ograniczenia jawności postępowania przy zagwarantowaniu możliwości zaskarżenia rozstrzygnięcia – ocena Trybunału byłaby odmienna.
Reasumując, Trybunał Konstytucyjny podniósł, że zarówno cele postępowania upadłościowego w ogólności, jak i cele zakazu obciążania składników masy upadłości mogą zostać osiągnięte za pomocą rozwiązań prawodawczych, które nie kolidują ze wskazanymi powyżej wartościami konstytucyjnymi.
3. Rozstrzygnięcie podjęte w sprawie o sygn. SK 4/06 ma zasadnicze znaczenie dla niniejszego postępowania.
W świetle orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, zbędność orzekania zachodzi, gdy zaskarżony przepis prawny był już przedmiotem kontroli, pod kątem jego zgodności z Konstytucją, w innej sprawie (zob. np. postanowienie TK z 4 maja 2006 r., sygn. SK 53/05, OTK ZU nr 5/A/2006, poz. 60 oraz powołane tam orzeczenia). Sam fakt wcześniejszego wydania orzeczenia stwierdzającego niekonstytucyjność danego przepisu powoduje przewidzianą w art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) zbędność powtórnego orzekania w dotyczących go sprawach (zob. postanowienie TK z 7 czerwca 2005 r., sygn. SK 38/04, OTK ZU nr 6/A/2005, poz. 71).
Należy zwrócić uwagę, że w stanie faktycznym sprawy rozpoznawanej przez Sąd Rejonowy w Kielcach mamy do czynienia z postanowieniem sędziego-komisarza „oddalającym wniosek syndyka o wykreślenie hipotek”. Zażalenie syndyka na powyższe postanowienie zostało odrzucone przez sędziego-komisarza w oparciu o art. 222 ust. 1, art. 81 i art. 82 prawa upadłościowego.
Sąd Rejonowy w Kielcach w uzasadnieniu pytania prawnego podniósł w związku z tym, że ukształtowany zakwestionowanymi przepisami brak podstaw do wniesienia zażalenia dotyczy nie tylko postanowienia sędziego-komisarza, stwierdzającego niedopuszczalność wpisu w księdze wieczystej, ale również postanowienia odmawiającego stwierdzenia niedopuszczalności wpisu w księdze wieczystej.
W sentencji wyroku w sprawie o sygn. SK 4/06 wskazano, że art. 82 prawa upadłościowego w zakresie, „w jakim nie przewiduje sądowej kontroli zgodności z prawem postanowienia sędziego-komisarza w przedmiocie stwierdzenia niedopuszczalności wpisu hipoteki lub zastawu w księdze wieczystej lub właściwym rejestrze, jest niezgodny z art. 45 ust. 1, art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 i art. 64 ust. 1 Konstytucji”.
W uzasadnieniu wyroku zwrócono uwagę, że spory powstające na tle badanej regulacji mogą dotyczyć zarówno pozytywnego, jak i negatywnego orzeczenia sędziego-komisarza.
Jak podniósł Trybunał, bezsporne jest to, że w razie zaistnienia sporu co do kwalifikacji prawnej wpisu dokonanej w postanowieniu sędziego-komisarza, „mamy (…) do czynienia ze stanem «sprawy» w rozumieniu art. 45 ust. 1 Konstytucji, ze wszystkimi tego konsekwencjami. Warto przy tym podkreślić, że spór taki może wystąpić zarówno na tle orzeczenia negatywnego, tj. stwierdzenia przez sędziego-komisarza niedopuszczalności wpisu (interes prawny w podważeniu takiej oceny ma wierzyciel rzeczowy, o którego prawo chodzi), jak i na tle orzeczenia pozytywnego, tj. stwierdzenia dopuszczalności wpisu (zainteresowani odmienną oceną mogą się okazać beneficjenci praw rzeczowych, które obciążają ten sam składnik majątkowy, ale z dalszym pierwszeństwem)”.
Wyrok zapadły w sprawie o sygn. SK 4/06 odnosić zatem można do wszystkich postanowień podejmowanych „w przedmiocie stwierdzenia niedopuszczalności wpisu”, a zatem tych pozytywnych, jak i negatywnych.
4. Zgodnie z art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK, Trybunał Konstytucyjny umarza na posiedzeniu niejawnym postępowanie, jeżeli wydanie orzeczenia jest zbędne lub niedopuszczalne.
W badanej sprawie nie ma podstaw do umorzenia postępowania ze względu na nakaz wynikający z zasady res iudicata. Wymaga ona bowiem tożsamości zarówno przedmiotowej, jak i podmiotowej środka inicjującego postępowanie przed Trybunałem Konstytucyjnym. Brak podstaw do przyjęcia powagi rzeczy osądzonej nie oznacza, że uprzednie rozpoznanie kwestii konstytucyjności określonego przepisu prawnego (normy prawnej) z tym samym wzorcem kontroli (z tymi samymi wzorcami kontroli) jest prawnie irrelewantne. W takim wypadku aktualizuje się bowiem nakaz płynący z zasady ne bis in idem, rozumianej z uwzględnieniem specyfiki postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym (por. postanowienie TK z 9 stycznia 2007 r., sygn. SK 21/06, OTK ZU nr 1/A/2007, poz. 4 oraz tam powoływane wcześniejsze orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego).
Zasada ne bis in idem nakłada na Trybunał Konstytucyjny obowiązek dokonania w kategoriach pragmatycznych oceny celowości prowadzenia postępowania i orzekania w kwestii, która już została jednoznacznie i ostatecznie rozstrzygnięta.
Zważywszy, że art. 82 prawa upadłościowego został uznany w sprawie o sygn. SK 4/06 za niezgodny z Konstytucją, niniejsze postępowanie, wszczęte na skutek pytań prawnych, podlega umorzeniu ze względu na zbędność wydania wyroku.
Z tych względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.