Pełny tekst orzeczenia

172/3/B/2009


POSTANOWIENIE
z dnia 3 lipca 2008 r.
Sygn. akt Ts 158/07

Trybunał Konstytucyjny w składzie:

Wojciech Hermeliński,

po wstępnym rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym skargi konstytucyjnej Wandy i Wojciecha Kowalskich o zbadanie zgodności:
art. 14 ust. 2 i art. 149 ust. 1 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. Nr 167, poz. 1398, ze zm.) z art. 2, art. 32, art. 45 ust. 1, art. 64 ust. 2 i art. 77 ust. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,

p o s t a n a w i a:

odmówić nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej.

UZASADNIENIE

We wniesionej do Trybunału Konstytucyjnego 9 lipca 2007 r. skardze konstytucyjnej skarżący domagają się zbadania zgodności z Konstytucją art. 14 ust. 2 i art. 149 ust. 1 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. Nr 167, poz. 1398, ze zm.; dalej: u.k.s.c.), ponosząc, iż prowadzą one do naruszenia zasady ochrony zaufania do państwa i stanowionego przez nie prawa, zasady ochrony praw nabytych (art. 2 Konstytucji), zasady równości wyrażonej w art. 32 oraz art. 64 ust. 2 Konstytucji, a także art. 77 ust. 2 Konstytucji. W treści uzasadnienia skarżący przytaczają ponadto argumenty odnoszące się do naruszenia w ich sprawie prawa do sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji). Zaskarżony art. 14 ust. 2 u.k.s.c. (uchylony na podstawie ustawy z dnia 14 grudnia 2006 r. o zmianie ustawy o kosztach sądowych /Dz. U. z 2007 r. Nr 21, poz. 123/) przewidywał, że opłatę podstawową (w wysokości 30 zł – art. 14 ust. 3 u.k.s.c.) pobiera się od podlegających opłacie pism, wnoszonych przez stronę zwolnioną od kosztów sądowych przez sąd, chyba że ustawa stanowi inaczej. Zgodnie zaskarżonym art. 149 ust. 1 u.k.s.c. nieprzewidujące instytucji opłaty podstawowej przepisy uchylonej ustawy z dnia 13 czerwca 1967 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. z 2002 r. Nr 9, poz. 88, ze zm.) w sprawach wszczętych przed dniem wejścia w życie u.k.s.c. stosuje się do czasu zakończenia postępowania w danej instancji.
W ocenie skarżących, na podstawie postanowienia sądu w przedmiocie zwolnienia ich w całości od ponoszenia kosztów sądowych, nabyli oni prawo, którego nowa ustawa o kosztach sądowych w sprawach cywilnych w istocie ich pozbawiła – przez to, że przepisy dawne (nieprzewidujące opłaty podstawowej wnoszonej przez stronę zwolnioną z ponoszenia kosztów sądowych) stosuje się – zgodnie z zaskarżonym art. 149 ust. 1 u.k.s.c. – tylko do zakończenia sprawy w danej instancji. Tym samym skarżący ponoszą konsekwencję nieopłacenia opłaty podstawowej, wymaganej przez nową ustawę, która weszła w życie przed wniesieniem przez nich apelacji. Wskazują oni przy tym, że na podstawie ustawy z 14 grudnia 2006 r. o zmianie ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, obowiązek uiszczania opłaty podstawowej został uchylony; jednak do spraw wszczętych przed jej wejściem w życie stosuje się przepisy dawne, nakładające obowiązek opłacania pism opłatą podstawową. Kryterium powstania obowiązku uiszczenia opłaty podstawowej stanowi zatem data zakończenia postępowania w danej instancji, będąca okolicznością wypadkową i niezależną od woli stron postępowania. W konsekwencji, jeżeli postępowanie w danej instancji zakończyło się po wejściu w życie art. 14 ust. 2 u.k.s.c., powstał kwestionowany obowiązek, trwający nadal – mimo uchylenia zaskarżonego przepisu.
Naruszenia zasady równości i zasady równej dla wszystkich ochrony praw majątkowych, którego źródłem jest art. 14 ust. 2 u.k.s.c., skarżący upatrują w zróżnicowaniu sytuacji strony zwolnionej od ponoszenia kosztów sądowych z mocy ustawy (art. 100 ust. 1 u.k.s.c.), która nie jest zobowiązana do wniesienia opłaty podstawowej oraz sytuacji strony zwolnionej od ponoszenia kosztów sądowych na podstawie postanowienia sądu (art. 14 ust. 2 u.k.s.c.), obciążonej jednocześnie obowiązkiem uiszczania od każdego pisma opłaty podstawowej w wysokości 30 zł. Stanowi to – w przedmiotowej sprawie – element nadmiernego fiskalizmu, będący zagrożeniem prawa do sądu. W ocenie skarżących, nierówne traktowanie przejawia się także w tym, że strona, która uzyskała zwolnienie w całości od wszystkich opłat sądowych, ponosi mimo to opłatę podstawową od każdego pisma podlegającego opłacie, podczas gdy strona zwolniona w części – od opłaty od konkretnego pisma nie miałaby obowiązku uiszczania opłaty podstawowej, a zatem, jak podkreślają skarżący, byłaby w sytuacji lepszej od strony korzystającej ze zwolnienia całkowitego.
Skarżący podnoszą także, iż zaskarżona regulacja ogranicza prawo do sądu ludziom ubogim; tymczasem zgodnie z art. 77 ust. 2 Konstytucji ustawa nie może nikomu zamykać drogi sądowej dochodzenia naruszonych praw. Prawo do sądu oznacza, w ich rozumieniu, zakaz nieuprawionej ingerencji państwa, ale także pozytywny obowiązek zapewnienia rzeczywistego i skutecznego korzystania z tego prawa. Niewątpliwie taką barierę stanowią zbyt wysokie koszty sądowe; ich nadmierność w sprawie skarżących wynika z okoliczności, iż zostali oni postanowieniem sądu zwolnieni w całości od ponoszenia kosztów sądowych, a zatem sąd stwierdził, iż nie są oni w stanie ponieść jakichkolwiek opłat sądowych. Skarżący wskazują, że sąd mógł wszakże zwolnić ich od ponoszenia kosztów sądowych powyżej 30 zł; tak jednak nie uczynił. Nie zmienia tej oceny, zdaniem skarżących, przywołana przez Sąd Apelacyjny we Wrocławiu długa vacatio legis nowej u.k.s.c., pozwalająca na zgromadzenie niezbędnych 30 zł na wypadek postępowania apelacyjnego; nie można nie brać pod uwagę powodów powołania instytucji całkowitego zwolnienia od ponoszenia kosztów sądowych, które stosuje się w sytuacjach wyjątkowych, która przeznaczona jest dla osób ubogich, niebędących w stanie zgromadzić jakichkolwiek środków finansowych wymaganych w związku z wszczęciem i prowadzeniem postępowania cywilnego. Dla wzmocnienia argumentacji przywołane zostało postanowienie Sądu Najwyższego, w myśl którego zasadą jest, że zwolnienie od kosztów sądowych odnosi się do całego postępowania, nie zaś do poszczególnych instancji, chyba że co innego wynika z postanowienia o częściowym zwolnieniu od kosztów sądowych.
Powyższe zarzuty skarżący sformułowali w związku z następującym stanem faktycznym. Sąd Okręgowy w Świdnicy postanowieniem z 14 marca 2007 r. (sygn. akt I C 1430/03) odrzucił apelację skarżących od wyroku Sądu Okręgowego w Świdnicy z 26 stycznia 2007 r. (sygn. akt jw.), wniesioną przez ustanowionego z urzędu pełnomocnika, ze względu na nieopłacenie jej opłatą podstawową przy wniesieniu apelacji. Postanowieniem z 26 kwietnia 2007 r. (sygn. akt I ACz 592/07) Sąd Apelacyjny we Wrocławiu oddalił zażalenie skarżących od postanowienia Sądu Okręgowego w Świdnicy.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Skarga konstytucyjna stanowi – w myśl art. 79 ust. 1 Konstytucji – szczególny środek ochrony konstytucyjnych praw lub wolności, które zostały naruszone wskutek wydania przez sąd lub organ administracji orzeczenia na podstawie przepisów, których zbadania zgodności z Konstytucją domaga się skarżący. Spełnienie tych przesłanek oraz odpowiadających im wymogów formalnych określonych w art. 46-47 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) odbywa się w trybie wstępnej kontroli skargi konstytucyjnej. Zgodnie z art. 47 ust. 1 ustawy o TK na skarżącym spoczywa obowiązek wskazania, jakie konstytucyjne prawa lub wolności zostały w jego sprawie naruszone oraz określenia, na czym naruszenie to polega. W ocenie Trybunału niniejsza skarga konstytucyjna tych przesłanek nie spełnia i zasadna jest odmowa nadania jej dalszego biegu.
W pierwszym rzędzie skarżący zarzucają, że wskutek zastosowania normy o charakterze przejściowym zawartej w art. 149 ust. 1 u.k.s.c., w myśl której przepisy dawne stosuje się tylko do czasu zakończenia postępowania w danej instancji, naruszone zostało nabyte przez nich prawo podmiotowe wynikające ze zwolnienia od ponoszenia w całości kosztów sądowych, przez nałożenie obowiązku uiszczenia opłaty podstawowej od apelacji w kwocie 30 zł, której to opłaty nie znały przepisy obowiązujące w czasie wszczęcia przez nich postępowania. Kryterium nałożenia obowiązku ponoszenia opłaty podstawowej – niezależna od stron data zakończenia postępowania w danej instancji – stanowi zarazem wyraz nierównego traktowania. Opinii tej nie sposób podzielić w odniesieniu do pojęcia naruszonego konstytucyjnego prawa lub wolności. Trybunał zwraca uwagę, że przywołany przez skarżących w petitum skargi konstytucyjnej art. 64 ust. 2 Konstytucji gwarantuje jedynie równą ochronę własności, innych praw majątkowych i prawa dziedziczenia; zwolnienie od ponoszenia kosztów sądowych stanowi natomiast element gwarancji prawa do sądu (ewentualnie prawa do zaskarżania orzeczeń wydanych w pierwszej instancji – art. 78 Konstytucji) i tylko w takim konstytucyjnym kontekście może on być brany pod uwagę. Instytucja zwolnienia od ponoszenia kosztów postępowania cywilnego nie stanowi samodzielnego prawa podmiotowego określonego w Konstytucji; nie ma też charakteru majątkowego. Jej celem jest umożliwienie uczestnictwa w postępowaniu i realizacja prawa do sądu przez osoby, które nie są w stanie (bez uszczerbku dla utrzymania koniecznego siebie i rodziny) ponieść związanych z tym kosztów. Tym bardziej samo wydanie postanowienia o zwolnieniu skarżących od ponoszenia kosztów postępowania nie tworzy po ich stronie konstytucyjnego prawa podmiotowego, ani też innego prawa majątkowego w rozumieniu art. 64 ust. 2 Konstytucji. Osoba zwolniona od obowiązku opłacania pism wnoszonych do sądu znajduje się jedynie w szczególnej, wyjątkowej sytuacji procesowej, wyrażającej się tym, że koszty jej uczestnictwa w sporze ponosi (w całości lub w części – wg treści postanowienia sądu) tymczasowo Skarb Państwa. Skoro zaś nie można mówić w opisywanych okolicznościach o naruszonym konstytucyjnym prawie podmiotowym, to nie jest spełniona przesłanka zawarta w art. 79 ust. 1 Konstytucji.
Charakter zasady równości Trybunał wyjaśnił w postanowieniu z 24 października 2001 r. (SK 10/01, OTK ZU nr 7/2001, poz. 225). Zgodnie z poglądem wyrażonym w uzasadnieniu tego postanowienia oraz podtrzymywanym w dalszym orzecznictwie, art. 32 ust. 1 Konstytucji tworzy prawo podmiotowe o szczególnym charakterze: jego naruszenie może być rozpatrywane jedynie w zakresie innego konstytucyjnego prawa lub wolności (metaprawo). Z treści uzasadnienia skargi konstytucyjnej nie sposób ustalić, w powiązaniu z jakim innym prawem podmiotowym skarżący dopatrują się naruszenia zasady równości; jak wykazano powyżej, nie jest możliwe przyjęcie, że przez uzyskanie zwolnienia od ponoszenia kosztów sądowych w postępowaniu cywilnym skarżący nabyli inne prawo majątkowe w rozumieniu art. 64 ust. 2 Konstytucji. Nie mogą odnieść skutku zarzuty odnoszące się do odmiennego traktowania osób zwolnionych od ponoszenia kosztów sądowych z mocy prawa i zwolnionych na postawie postanowienia sądu. Jak skarżący sami zauważają, wydanie postanowienia o zwolnieniu strony postępowania od ponoszenia kosztów postępowania cywilnego uzależnione jest od występowania szczególnej sytuacji życiowej strony, przejawiającej się w niemożności ich poniesienia bez uszczerbku dla utrzymania koniecznego siebie i rodziny. Tymczasem zwolnienie od ponoszenia kosztów sądowych z mocy ustawy związane jest z charakterem dochodzonego roszczenia lub charakterem pisma procesowego (por. art. 96 lub art. 95 ust. 1 pkt 1 u.k.s.c.). Zwolnienie od ponoszenia (niektórych) kosztów sądowych z mocy ustawy przyznane zostało także podmiotom wykazującym określoną cechę (Skarb Państwa – art. 94 u.k.s.c.; nieletni, ale tylko w postępowaniu w sprawach nieletnich – art. 95 ust. 3 u.k.s.c.). Wspólną cechę tych wszystkich norm stanowi okoliczność, że podmiot spełniający zawarte w nich przesłanki nie ma obowiązku ponoszenia opłat (lub całości kosztów postępowania) niezależnie od tego, czy byłby w stanie je ponieść; indywidualna sytuacja życiowa tych podmiotów nie jest brana pod uwagę. Trybunał zwraca w tym miejscu uwagę, że zwolnienie od ponoszenia kosztów sądowych, jeżeli następuje na podstawie postanowienia sądu, dotyczy tylko jednego, konkretnego postępowania; nic nie stoi na przeszkodzie temu, by w związku z innym postępowaniem dotyczącym tej samej osoby sąd stwierdził, że może ona ponieść jego koszty (typowo: ponieważ są znacznie niższe), choć była zwolniona od ponoszenia kosztów innego postępowania (w którym obowiązują wyższe opłaty). Uwagi te prowadzą do wniosku, że pogląd skarżących, w myśl którego zwolnienie od ponoszenia kosztów sądowych na podstawie postanowienia sądu powinno stawiać ich w takiej samej sytuacji, w jakiej znajdują się osoby zwolnione na podstawie ustawy dotknięty jest błędem logicznym, brak bowiem jakichkolwiek cech wspólnych obu grupom podmiotów. Argument, iż strona zwolniona od ponoszenia kosztów sądowych w części znajduje się w lepszej sytuacji niż osoba zwolniona w całości, ze względu na brak obowiązku uiszczania opłaty podstawowej, nie znajduje natomiast poparcia w orzecznictwie Sądu Najwyższego, który stoi na stanowisku, że także zwolnienie od ponoszenia opłaty od konkretnego pisma rodzi obowiązek opłacenia go opłatą podstawową (por. uchwałę SN z 7 lutego 2007 r., III CZP 154/06, OSN IC 2007, nr 12, poz. 181).
W odniesieniu do zarzutów obejmujących naruszenie prawa do sądu poprzez nałożenie na stronę zwolnioną w całości od ponoszenia kosztów sądowych obowiązku opłaty podstawowej, Trybunał w pierwszym rzędzie zwraca uwagę, że zasady wnoszenia środków zaskarżenia – jak miało to miejsce w niniejszej sprawie – winny być oceniane przez pryzmat prawa do zaskarżania orzeczeń wydanych w pierwszej instancji, zagwarantowanego przez art. 78 Konstytucji. Samo prawo do sądu obejmuje bowiem, w myśl jednolitego orzecznictwa Trybunału: prawo dostępu do sądu, prawo do odpowiedniego ukształtowania procedury sądowej oraz prawo do wyroku sądowego (por. wyroki z: 16 marca 1999 r., SK 19/98, OTK ZU nr 3/1999, poz. 36; 2 kwietnia 2001 r., SK 10/00, OTK ZU nr 3/2001, poz. 52; 18 grudnia 2007 r., SK 54/05, OTK ZU nr 11/A/2007, poz. 158). Gwarancje te realizuje już postępowanie przed sądem pierwszej instancji zakończone wydaniem wiążącego orzeczenia (wyroku, postanowienia); do tego etapu postępowania niniejsza skarga konstytucyjna nie zawiera żadnych odniesień. W okolicznościach faktycznych przedstawionych przez skarżących problematyka opłaty podstawowej pojawiła się dopiero w związku z wnoszeniem środka zaskarżenia. Zgodności art. 14 ust. 2 u.k.s.c. z art. 78 Konstytucji skarżący nie poddają jednak w wątpliwość, a Trybunał, związany na podstawie art. 66 ustawy o TK granicami skargi, nie może uzupełnić wzorców wskazanych przez skarżących. Skarga konstytucyjna jest ponadto dopuszczalna w przedmiocie tylko tej normy, której zastosowanie w indywidualnej sprawie skarżącego doprowadziło do naruszenia jego konstytucyjnych praw lub wolności. Z treści postanowienia o odrzuceniu apelacji, jak też z treści postanowienia o oddaleniu zażalenia na postanowienie o odrzuceniu apelacji nie wynika jeszcze, że to właśnie obowiązywanie przepisów o opłacie podstawowej spowodowało brak rozpoznania środka zaskarżenia z powodów formalnych; podstawę odrzucenia apelacji stanowił art. 1302 § 3 k.p.c., wiążący taki właśnie skutek z niewniesieniem opłaty w terminie lub jej wniesieniem w niewłaściwej wysokości. Także sam fakt, że w stosunku do skarżących zostało wydane postanowienie o zwolnieniu w całości od ponoszenia kosztów sądowych nie wskazuje na to, by opłata podstawowa stanowiła dla nich barierę uniemożliwiającą skorzystanie z konstytucyjnego prawa do sądu. W konkluzji Trybunał stwierdza, że żadne z wydanych w sprawie skarżących orzeczeń nie może być uznane za orzeczenie wydane na podstawie zaskarżonego art. 14 ust. 2 u.k.s.c. w ten sposób, że doprowadziło to do naruszenia ich konstytucyjnego prawa lub wolności.
Powyższej oceny skargi konstytucyjnej nie może zmienić powołanie się przez skarżących na naruszenie zasady ochrony zaufania do państwa i stanowionego przez nie prawa. Zasada ta, wywodząca się z zawartej w art. 2 Konstytucji zasady demokratycznego państwa prawnego, nie ma bowiem charteru prawa podmiotowego, lecz jest jedynie zasadą programową. Trybunał nie wyklucza a priori, że zasady zawarte w art. 2 Konstytucji mogą stanowić źródło praw lub wolności jednostki, których ochrona będzie realizowana w trybie skargi konstytucyjnej. Wymaga to jednak spełnienia dwóch warunków: prawa te lub wolności nie zostały ujęte w innych normach konstytucyjnych, a skarżący dopełni formalnej przesłanki ich wskazania i uzasadnienia ich naruszenia (por. postanowienie TK z 23 stycznia 2002 r., Ts 105/00, OTK ZU nr 1/B/2002, poz. 60). Wymogów tych niniejsza skarga konstytucyjna jednak nie spełnia i także w tym zakresie musi nastąpić odmowa nadania jej dalszego biegu.

Biorąc powyższe okoliczności pod uwagę, orzeczono jak w sentencji.