P 97/08
-
Data orzeczenia:
-
Organ orzekający:
Powołane przepisy:
Dodatkowe informacje:
Pełny tekst orzeczenia
157/10/A/2009
POSTANOWIENIE
z dnia 18 listopada 2009 r.
Sygn. akt P 97/08
Trybunał Konstytucyjny w składzie:
Maria Gintowt-Jankowicz – przewodniczący
Zbigniew Cieślak
Mirosław Granat
Marian Grzybowski
Marek Mazurkiewicz – sprawozdawca,
po rozpoznaniu, na posiedzeniu niejawnym w dniu 18 listopada 2009 r., pytania prawnego Sądu Okręgowego we Wrocławiu:
czy art. 5 ustawy z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (Dz. U. Nr 197, poz. 1661, ze zm.) jest zgodny z art. 2, art. 32 ust. 1 i art. 42 ust. 1 Konstytucji,
p o s t a n a w i a:
na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, z 2000 r. Nr 48, poz. 552 i Nr 53, poz. 638, z 2001 r. Nr 98, poz. 1070, z 2005 r. Nr 169, poz. 1417 oraz z 2009 r. Nr 56, poz. 459) umorzyć postępowanie ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.
UZASADNIENIE
I
1. Postanowieniem z 17 września 2008 r., sygn. akt IV Ka 470/08, Sąd Okręgowy we Wrocławiu IV Wydział Karny Odwoławczy (dalej: sąd pytający, sąd), wystąpił do Trybunału Konstytucyjnego z pytaniem prawnym o zbadanie zgodności art. 5 ustawy z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (Dz. U. Nr 197, poz. 1661, ze zm.; dalej: ustawa o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych lub u.o.p.z.) z art. 2, art. 32 ust. 1 i art. 42 ust. 1 Konstytucji.
1.1. Pytanie prawne zostało sformułowane w związku z następującym stanem faktycznym:
Wyrokiem z 3 lipca 2006 r., sygn. akt II Ks 34/06, Sąd Rejonowy we Wrocławiu II Wydział Karny uznał prezesa zarządu spółki „P.” sp. z o.o. z siedzibą w W. za winnego tego, że prowadząc sprawy gospodarcze płatnika „P.” sp. z o.o., w krótkich odstępach czasu i z wykorzystaniem takiej samej sposobności nie wpłacił w ustawowym terminie na rachunek Urzędu Skarbowego w W. zaliczek na podatek dochodowy od wynagrodzeń wypłaconych od stycznia do sierpnia i w grudniu 2005 r., to jest przestępstwa z art. 77 § 2 k.k.s. w związku z art. 6 § 2 k.k.s. i w związku z art. 9 § 3 k.k.s. i zezwalając mu na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, wymierzył mu karę grzywny.
Prokuratura Okręgowa Wydział II Postępowania Sądowego we Wrocławiu, 18 kwietnia 2007 r. wystąpiła do Sądu Rejonowego we Wrocławiu z wnioskiem o pociągnięcie spółki „P.” sp. z o.o. z siedzibą w W. do odpowiedzialności na podstawie ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary za przestępstwo skarbowe z art. 77 § 2 k.k.s. w związku z art. 6 § 2 k.k.s. oraz w związku z art. 9 § 2 k.k.s. popełnione przez prezesa zarządu tej spółki.
Podmiot zbiorowy, spółka „P.” sp. z o.o., miał dwóch wspólników, z których jeden był prezesem zarządu. Spółka nie miała ustanowionej rady nadzorczej ani prokurentów. Prezes zarządu był jedyną osobą umocowaną do obliczania i wpłacania na rzecz Urzędu Skarbowego zaliczek na podatek dochodowy od wynagrodzeń pracowniczych. W następstwie tego czynu spółka odniosła korzyść majątkową w postaci pobranych z wynagrodzeń pracowników spółki zaliczek, które nie zostały wpłacone na rachunek właściwego organu podatkowego.
Wyrokiem z 17 grudnia 2008 r., sygn. akt II Ks 74/07, Sąd Rejonowy we Wrocławiu, II Wydział Karny, na podstawie art. 3 pkt 1, art. 4 i art. 16 u.o.p.z. pociągnął do odpowiedzialności podmiot zbiorowy – spółkę „P.” sp. z o.o. za czyn działającego w jej imieniu prezesa zarządu, któremu wyrokiem Sądu Rejonowego we Wrocławiu II Wydział Karny, z 3 lipca 2006 r., sygn. akt II Ks 34/06, udzielono zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności. Sąd Rejonowy, w sprawie II Ks 74/07, na podstawie art. 7 ust. 1 u.o.p.z., wymierzył podmiotowi zbiorowemu karę pieniężną, a także orzekł, na podstawie art. 8 ust. 1 pkt 2 u.o.p.z., przepadek na rzecz Skarbu Państwa korzyści majątkowej pochodzącej z czynu zabronionego, zaliczając na jej poczet taką samą kwotę uiszczoną przez podmiot zbiorowy – „P.” sp. z o.o. z siedzibą w W. w toku postępowania o sygn. akt II Ks 34/06.
W uzasadnieniu orzeczenia Sąd Rejonowy wskazał, że w sprawie ziściły się wszystkie przesłanki warunkujące odpowiedzialność spółki na podstawie ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych. Spółka odpowiada definicji podmiotu zbiorowego określonej w art. 2 ust. 1 u.o.p.z. Czyn, którego dopuścił się prezes zarządu, z art. 77 § 2 k.k.s. w związku z art. 6 § 2 k.k.s. i w związku z art. 9 § 3 k.k.s., jest wymieniony w art. 16 ust. 2 pkt 1 u.o.p.z. W ocenie sądu, prezes zarządu dopuścił się czynu zabronionego jako osoba działająca w imieniu i interesie podmiotu zbiorowego, w ramach przyznanych mu uprawnień i obowiązków do jego reprezentowania oraz podejmowania w jego imieniu decyzji (art. 3 pkt 1 u.o.p.z.). Równocześnie jego zachowanie przyniosło korzyść majątkową podmiotowi zbiorowemu.
Podmiot zbiorowy zaskarżył wyrok w całości, zarzucając mu obrazę przepisów prawa materialnego – art. 5 u.o.p.z. – przez jego niewłaściwe zastosowanie z uwagi na niezgodność tego przepisu z art. 2 i art. 42 ust. 1 Konstytucji.
1.2. Sąd pytający wskazał, że odpowiedź na postawione pytanie prawne warunkować będzie rozstrzygnięcie w przedmiotowej sprawie w zakresie pociągnięcia do odpowiedzialności podmiotu zbiorowego. Zdaniem sądu, aktualne brzmienie art. 5 u.o.p.z. wskazuje na automatyczną odpowiedzialność podmiotu zbiorowego za czyny zabronione będące zachowaniem osoby fizycznej określonej w art. 3 pkt 1 u.o.p.z., warunkowaną tylko i wyłącznie faktem odniesienia przez dany podmiot zbiorowy korzyści materialnej (lub możliwości odniesienia takiej korzyści). Wątpliwości budzi tak przyjęta konstrukcja prawna, stawia bowiem de facto znak równości pomiędzy odpowiedzialnością karną osób będących członkami organów podmiotu zbiorowego a samym podmiotem. Tym samym art. 5 u.o.p.z. przekonywałby, że odpowiedzialność podmiotu zbiorowego za czyny zabronione będące zachowaniami grupy osób fizycznych oparta jest w istocie na fikcji utożsamiającej winę osoby fizycznej z winą podmiotu zbiorowego.
Sąd zwrócił uwagę na nowelizację u.o.p.z. z 28 lipca 2005 r., będącą wynikiem wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 3 listopada 2004 r., sygn. K 18/03 (OTK ZU nr 10/A/2004, poz. 103).
Sąd pytający wskazał, że art. 5 u.o.p.z. w brzmieniu przed nowelizacją przewidywał, jako przesłankę odpowiedzialności podmiotu zbiorowego za czyny osób będących członkami organów podmiotów zbiorowych, konieczność wykazania, że organizacja działalności tego podmiotu nie zapewniała uniknięcia popełnienia czynu zabronionego, a mogło je zapewnić zachowanie należytej, wymaganej w danych okolicznościach, ostrożności przez osobę odpowiedzialną (tzw. wina w organizacji). Art. 5 u.o.p.z. po nowelizacji zawiera przesłanki podmiotowej odpowiedzialności podmiotu zbiorowego, mające postać tzw. winy w wyborze i tzw. winy w nadzorze, które odnoszą się wyłącznie do osób fizycznych, należących do katalogu z art. 3 pkt 2 i 3 u.o.p.z. Poza kręgiem tych przesłanek pozostały natomiast osoby fizyczne wymienione w art. 3 pkt 1, a więc osoby pełniące w istocie decydującą rolę w funkcjonowaniu podmiotu zbiorowego. W ocenie sądu, dopuszczenie się przez osobę fizyczną z kręgu podmiotów określonych w art. 3 pkt 1 u.o.p.z. czynu zabronionego spośród wymienionych w art. 16 u.o.p.z. jednoznacznie przesądza o odpowiedzialności podmiotu zbiorowego za czyn tej osoby, bez konieczności badania, czy podmiotowi temu można postawić zarzut możliwości zachowania się zgodnie z wymogami prawa.
1.3. W uzasadnieniu pytania prawnego sąd odnosi się też do uzasadnienia wyroku Trybunału w sprawie o sygn. K 18/03. Zdaniem sądu, wytyczne zawarte w tym wyroku jednoznacznie pozwalają określić model odpowiedzialności podmiotów zbiorowych jako odpowiedzialności o charakterze represyjnym, za którym to modelem przemawiają przesłanki tej odpowiedzialności, represyjny cel i funkcja orzekanych wobec podmiotów zbiorowych kar.
Przyjmując, że stosowanie represji dopuszczalne jest tylko jako reakcja na zachowanie zawinione, to zarówno z procesowej zasady domniemania niewinności określonej w art. 42 ust. 3 Konstytucji, jak i z samej istoty odpowiedzialności represyjnej Trybunał wysnuł wniosek, że nie powinna być ona nakładana na podmioty, które nie mogły uniknąć popełnienia ani też zapobiec popełnieniu czynu zabronionego. Czysto obiektywna odpowiedzialność represyjna, oparta wyłącznie na fakcie odniesienia lub możliwości odniesienia przez dany podmiot zbiorowy korzyści, wykracza poza standardy stanowienia prawa represyjnego w państwie prawa. W ocenie sądu pytającego, sytuację taką kreuje aktualne brzmienie art. 5 u.o.p.z.
Formułując zarzut naruszenia przez art. 5 u.o.p.z. art. 2, art. 32 ust. 1 i art. 42 ust. 1 Konstytucji, sąd pytający odwołał się do poglądów doktryny odnośnie do rozumienia konstytucyjnych gwarancji wyrażonych w tych przepisach.
1.4. Postanowieniem z 15 października 2008 r. Sąd Okręgowy we Wrocławiu, w związku z zarządzeniem Prezesa TK, uzupełnił pytanie prawne. W uzasadnieniu tego postanowienia sąd wskazał, że znowelizowane brzmienie przepisu prowadzi do znacznych trudności w jego stosowaniu, jest on bowiem na tyle nieprecyzyjny, że sytuacja prawna podmiotów zbiorowych pociągniętych do odpowiedzialności karnej w tej formie jest niejasna. Ustawa nie daje jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, jakie są przesłanki odpowiedzialności, opierając ją automatycznie na zasadzie ryzyka. Skłania to do wniosku, że tak sformułowany art. 5 u.o.p.z. jest niezgodny z konstytucyjnymi zasadami: świadomego, racjonalnego działania ustawodawcy, poprawnej legislacji oraz sprawiedliwości społecznej (art. 2 Konstytucji).
W ocenie Sądu Okręgowego, uregulowanie zawarte w art. 5 u.o.p.z. nie zachowuje wypływającego z art. 2 Konstytucji nakazu zapewnienia podmiotom prawa pewności i bezpieczeństwa prawnego oraz zasady ochrony zaufania do państwa i prawa przez stosowanie standardów poprawnej legislacji. Oznacza to, że rozpatrywana ustawa powinna w wyczerpujący sposób określać warunki, od których zależy możliwość pociągnięcia do odpowiedzialności podmiotu zbiorowego. Aktualne brzmienie art. 5 u.o.p.z. przekonuje, że dopuszczenie się przez osobę fizyczną określoną w art. 3 pkt 1 u.o.p.z. czynu zabronionego, spośród wyliczonych w art. 16 u.o.p.z., przesądza o odpowiedzialności podmiotu zbiorowego za czyn tej osoby, bez konieczności badania, czy podmiotowi temu można postawić zarzut możliwości zachowania się zgodnie z wymogami prawa, co – zdaniem Sądu Okręgowego – w rażący sposób narusza zasadę poprawnej legislacji (art. 2 Konstytucji).
Sąd wskazał przy tym, że gwarancja demokratycznego państwa prawnego wynikająca z art. 2 Konstytucji determinuje wyrażoną w art. 32 Konstytucji zasadę równości wszystkich wobec prawa. Zdaniem sądu, nie jest zrozumiałe na gruncie zakwestionowanej ustawy różnicowanie podmiotów zbiorowych (znajdujących się w takiej samej sytuacji) podlegających odpowiedzialności: za czyny zabronione, będące zachowaniami osób fizycznych wymienionych w art. 3 pkt 1 u.o.p.z., a za czyny zabronione dwóch pozostałych kategorii osób fizycznych z art. 3 pkt 2 i 3 u.o.p.z. Ponadto odpowiedzialność podmiotów zbiorowych za czyny zabronione będące zachowaniami osób fizycznych z art. 3 pkt 1 u.o.p.z. nie jest warunkowana żadnymi przesłankami. Wystarcza jedynie stwierdzenie pewnych obiektywnie występujących nieprawidłowości, co powoduje, w ocenie sądu, że taki model odpowiedzialności budzi wątpliwości co do spełnienia warunków wynikających z art. 42 ust. 1 Konstytucji. Oparcie odpowiedzialności represyjnej podmiotów zbiorowych tylko na tzw. zasadzie ryzyka nie spełnia konstytucyjnych gwarancji ochrony praw i wolności.
2. Stanowisko w sprawie przedstawił Prokurator Generalny. W piśmie z 16 marca 2009 r. wniósł o umorzenie postępowania w sprawie, na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK), ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.
2.1. W uzasadnieniu swojego stanowiska Prokurator Generalny przywołał wiele orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego dotyczących dopuszczalności przedstawienia pytania prawnego uwarunkowanej trzema przesłankami: podmiotową, przedmiotową i funkcjonalną, a także poglądy doktryny.
W ocenie Prokuratora Generalnego, analiza pytania prawnego i stanu faktycznego sprawy zawisłej przed Sądem Okręgowym we Wrocławiu IV Wydział Karny Odwoławczy, dowodzi, że spełnione zostały przesłanki: podmiotowa (pytanie prawne przedstawia sąd) i przedmiotowa (pytaniem prawnym objęty został przepis ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych wskazany w postanowieniu sądu). Nie została natomiast spełniona przesłanka funkcjonalna, sąd nie wykazał bowiem zależności między odpowiedzią na pytanie prawne a rozstrzygnięciem sprawy toczącej się przed nim, ujmowanej w postaci relewantnej (prawnie doniosłej) relacji pomiędzy odpowiedzią na pytanie prawne a rozstrzygnięciem sprawy. Sąd pytający nie wykorzystał bowiem wszystkich możliwych sposobów interpretacji zakwestionowanego przepisu, zmierzających do wykazania, że zgłoszone przez ten sąd wątpliwości natury konstytucyjnej są obiektywnie uzasadnione oraz na tyle istotne, iż zachodzi potrzeba ich wyjaśnienia w ramach procedury pytań prawnych kierowanych do Trybunału.
2.2. Prokurator Generalny zauważa, że w wyroku o sygn. K 18/03 Trybunał Konstytucyjny dokonał interpretacji art. 3 i art. 5 u.o.p.z. w kontekście wzorców kontroli z art. 2 i art. 42 ust. 1 Konstytucji. Stwierdził w nim, że przesłanką odpowiedzialności podmiotu zbiorowego jest popełnienie przez osobę fizyczną przestępstwa stwierdzonego jednym z orzeczeń wymienionych w art. 4 u.o.p.z. Regulacja ta w żadnym jednak stopniu nie dotyczy ewentualnego domniemania niewinności lub winy po stronie podmiotu zbiorowego. Jak wynika z treści art. 5 u.o.p.z., który określa przesłanki przypisania podmiotowi zbiorowemu odpowiedzialności za popełnienie przez osobę fizyczną czynu zabronionego, konstrukcja ustawy nie jest oparta na fikcji utożsamiającej winę osoby fizycznej z winą podmiotu zbiorowego. Wręcz przeciwnie, pomimo stwierdzenia winy sprawcy przestępstwa konieczne jest udowodnienie przesłanek przypisania podmiotowi zbiorowemu odpowiedzialności, o których mowa w art. 5 u.o.p.z. Wyklucza to więc wszelkie domniemanie „winy” podmiotu zbiorowego, tym bardziej że przesłanki wynikające z art. 5 u.o.p.z. zobowiązany jest udowodnić prokurator we wniosku żądającym pociągnięcia podmiotu zbiorowego do odpowiedzialności.
2.3. Dokonując wykładni normy prawnej zawartej w zakwestionowanym art. 5 u.o.p.z., można dostrzec, zdaniem Prokuratora Generalnego, lukę polegającą na braku określenia przesłanek odpowiedzialności podmiotów zbiorowych w wypadku popełnienia przestępstwa lub przestępstwa skarbowego przez jedną z osób fizycznych, objętych art. 3 pkt 1 u.o.p.z. Wykładnia językowa obu tych przepisów nie pozostawia bowiem wątpliwości, że zawarte w art. 5 u.o.p.z. przesłanki odpowiedzialności podmiotów zbiorowych można odnieść wyłącznie do osób fizycznych wymienionych w art. 3 pkt 2 i 3 tej ustawy. Art. 5 u.o.p.z. nie zawiera materialnych przesłanek odpowiedzialności osób prawnych w wypadku popełnienia przestępstwa lub przestępstwa skarbowego przez jedną z osób fizycznych z art. 3 pkt 1 u.o.p.z., na co posiłkowo wskazuje norma zawarta w art. 10 u.o.p.z.
Na tle powyższych rozważań, Prokurator zwraca uwagę, że sprawa przeciwko podmiotowi zbiorowemu, na tle której Sąd Okręgowy sformułował pytanie prawne do Trybunału Konstytucyjnego, może wskazywać na kolejny przykład sytuacji „prowadzącej do uniknięcia odpowiedzialności przez korporację”. Kwestia ta wykracza jednak poza kompetencje Trybunału Konstytucyjnego, dotyczy bowiem stosowania obowiązującego prawa i jej ostateczne rozstrzygnięcie należeć będzie do niezawisłego sądu.
Prokurator Generalny podnosi, że niezależnie jednak od tego, konsekwencje obowiązującego brzmienia wskazanych w pytaniu prawnym przepisów ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych w postaci ograniczenia „praktycznego wydźwięku” ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych wydają się na tyle istotne, że powinny uzasadniać interwencję ustawodawcy.
3. Stanowisko w sprawie przedstawił Marszałek Sejmu, który w piśmie z 29 kwietnia 2009 r. wniósł o umorzenie postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK ze względu na niedopuszczalność wydania orzeczenia.
Marszałek Sejmu uznał, że Sąd Okręgowy we Wrocławiu dokonał wadliwej interpretacji art. 5 u.o.p.z., któremu – w wyniku tej interpretacji – zarzucił naruszenie zasad konstytucyjnych.
Zdaniem Marszałka Sejmu, norma prawna stanowiąca podstawę rozstrzygnięcia o odpowiedzialności podmiotu zbiorowego musi być rekonstruowana ze wszystkich przepisów u.o.p.z., które przewidują konieczne przesłanki tej odpowiedzialności. Przesłanki te w szczególności wprowadzane są zwrotem „podmiot zbiorowy podlega odpowiedzialności, jeżeli (...)”. Taki charakter ma art. 3, art. 4 oraz art. 16 u.o.p.z. Bez spełniania warunków określonych w tych przepisach nie ma możliwości orzeczenia o odpowiedzialności podmiotu zbiorowego.
W ten sam sposób sformułowany jest art. 5 u.o.p.z. („podmiot zbiorowy podlega odpowiedzialności, jeżeli...”). W wyniku nowelizacji u.o.p.z. z 2005 r. regulacja ta czyni warunkiem odpowiedzialności podmiotu zbiorowego stwierdzenie tzw. winy w nadzorze lub winy w wyborze w odniesieniu do osób wskazanych w art. 3 pkt 2 i 3 u.o.p.z. W efekcie wyklucza to odpowiedzialność podmiotu zbiorowego w sytuacji, gdy czyn zabroniony, będący przesłanką odpowiedzialności, popełnia osoba reprezentująca podmiot zbiorowy, a więc spełniająca kryteria z art. 3 pkt 1 u.o.p.z. Trudno bowiem wyobrazić sobie sytuację, że do popełnienia czynu zabronionego przez sprawcę będącego organem podmiotu zbiorowego doszło „w następstwie co najmniej braku należytej staranności w wyborze osoby fizycznej lub co najmniej braku należytego nadzoru nad osobą, o której mowa w art. 3 pkt 2 lub 3”. Wykładnia literalna wskazuje na to, że w wypadku czynu zabronionego popełnionego przez osobę inną niż wskazana w art. 3 pkt 2 i 3 u.o.p.z. nie są spełnione konieczne przesłanki odpowiedzialności podmiotu zbiorowego i brak jest możliwości zastosowania środków represyjnych przewidzianych na gruncie tej ustawy.
Uznanie wykładni zaprezentowanej w pytaniu prawnym za prawidłową musiałoby, w ocenie Marszałka Sejmu, prowadzić do wykluczenia możliwości rozpoznania pytania przez Trybunał ze względu na brak związku pomiędzy zakwestionowaną regulacją prawną a konkretną sprawą rozpoznawaną przez sąd pytający. Zgodnie bowiem z wykładnią zaprezentowaną przez sąd art. 5 u.o.p.z. miałby zastosowanie wyłącznie w wypadku, gdyby postępowanie przeciwko podmiotowi zbiorowemu prowadzone było w związku ze skazaniem osób określonych w art. 3 pkt 2 i 3 u.o.p.z. Tymczasem w sprawie toczącej się przed sądem za podstawę odpowiedzialności podmiotu zbiorowego przyjęto skazanie osoby spełniającej cechy określone w art. 3 pkt 1 u.o.p.z. Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego dotyczące art. 5 u.o.p.z. nie miałoby w tej sytuacji wpływu na treść orzeczenia Sądu Okręgowego, od strony normatywnej bowiem – na gruncie prezentowanej przez sąd wykładni – zależałoby ono wyłącznie od spełnienia warunków określonych w art. 3, art. 4 i art. 16 u.o.p.z. Te przepisy nie zostały jednak zakwestionowane w pytaniu prawnym, którego granicami Trybunał Konstytucyjny jest związany.
Niezależnie od powyższego Marszałek Sejmu zauważa, że w wypadku akceptacji wykładni znaczenia normatywnego art. 5 u.o.p.z. zaprezentowanej przez sąd błędne jest powiązanie z tym przepisem zarzutu „kreowania odpowiedzialności obiektywnej” podmiotu zbiorowego, ponieważ na gruncie tej wykładni odpowiedzialność podmiotu zbiorowego wynika wyłącznie z treści art. 3, art. 4 oraz art. 16 u.o.p.z. Uwidacznia się to szczególnie w stwierdzeniach sądu, które łączą z treścią art. 5 wprowadzenie zbyt szerokiej „przesłanki przypisania odpowiedzialności podmiotowi zbiorowemu za czyn zabroniony popełniony przez inną osobę” jako prowadzącej do „oparcia odpowiedzialności represyjnej podmiotów zbiorowych li tylko na tzw. zasadzie ryzyka”. Art. 5 u.o.p.z. nie zawiera takiej treści normatywnej.
II
Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:
1. Zakwestionowany w pytaniu prawnym Sądu Okręgowego we Wrocławiu (dalej: sąd pytający) art. 5 ustawy z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (Dz. U. Nr 197, poz. 1661, ze zm.; dalej: ustawa o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych lub u.o.p.z.) ma następujące brzmienie:
„Podmiot zbiorowy podlega odpowiedzialności, jeżeli do popełnienia czynu zabronionego doszło w następstwie co najmniej braku należytej staranności w wyborze osoby fizycznej, o której mowa w art. 3 pkt 2 lub 3, lub co najmniej braku należytego nadzoru nad tą osobą – ze strony organu lub przedstawiciela podmiotu zbiorowego”.
Przywołany w art. 5 u.o.p.z. art. 3 u.o.p.z. stanowi natomiast, że:
„Podmiot zbiorowy podlega odpowiedzialności za czyn zabroniony, którym jest zachowanie osoby fizycznej:
1) działającej w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego w ramach uprawnienia lub obowiązku do jego reprezentowania, podejmowania w jego imieniu decyzji lub wykonywania kontroli wewnętrznej albo przy przekroczeniu tego uprawnienia lub niedopełnieniu tego obowiązku,
2) dopuszczonej do działania w wyniku przekroczenia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków przez osobę, o której mowa w pkt 1,
3) działającej w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego, za zgodą lub wiedzą osoby, o której mowa w pkt 1,
– jeżeli zachowanie to przyniosło lub mogło przynieść podmiotowi zbiorowemu korzyść, chociażby niemajątkową”.
2. Instytucja pytania prawnego została uregulowana w art. 193 Konstytucji i należy do środków kontroli indywidualnej. Kontrola zgodności aktu prawnego podjęta na podstawie pytania prawnego ma charakter kontroli incydentalnej, służącej prawidłowemu rozstrzygnięciu konkretnej sprawy, i uruchamiana jest tylko w takim zakresie, w jakim rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem zależy od odpowiedzi na to pytanie.
Zgodnie z art. 193 Konstytucji pytanie prawne musi spełniać przesłanki: podmiotową, przedmiotową i funkcjonalną.
Jeżeli chodzi o przesłankę podmiotową, to uprawnienie do wystąpienia do Trybunału Konstytucyjnego z pytaniem prawnym ustrojodawca przyznaje wyłącznie sądom, a w praktyce składom orzekającym organu władzy publicznej powołanego do sprawowania wymiaru sprawiedliwości. Trybunał Konstytucyjny w tym wypadku odgrywa rolę subsydiarną i orzeka dopiero, gdy sąd sam dokona oceny konstytucyjności danego aktu normatywnego i dojdzie do przekonania, że jest on niezgodny z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową czy ustawą (por. A. Wasilewski, Przedstawianie pytań prawnych Trybunałowi Konstytucyjnemu przez sądy [art. 193 Konstytucji RP], „Państwo i Prawo” z. 8/1999, s. 29).
Jeżeli chodzi o przesłankę przedmiotową, to ustrojodawca użył ogólnego sformułowania „akt normatywny”, przez co należy rozumieć, że pytanie prawne może dotyczyć każdego aktu normatywnego służącego sądowi do rozstrzygnięcia toczącej się przed nim sprawy. Nie może to być jednak akt normatywny, który nie ma bezpośredniego znaczenia dla rozstrzygnięcia rozpatrywanej przez sąd sprawy i który nie będzie podstawą rozstrzygnięcia (por. wyrok TK z 12 marca 2002 r., sygn. P 9/01, OTK ZU nr 2/A/2002, poz. 14).
Jeżeli chodzi o przesłankę funkcjonalną, to wystąpienie z pytaniem prawnym wiąże się z istnieniem ścisłego związku powstałych wątpliwości co do konstytucyjności aktu normatywnego z konkretną sprawą zawisłą przed sądem, na gruncie której pojawiła się wątpliwość co do legalności lub konstytucyjności przepisu mającego zastosowanie w tej sprawie. Wiąże się z tym konieczność wykazania przez sąd występujący z pytaniem prawnym zależności między odpowiedzią na pytanie a rozstrzygnięciem sprawy, na tle której powstała wątpliwość natury konstytucyjnej (por. np. postanowienia TK: z 10 października 2000 r., sygn. P 10/00, OTK ZU nr 6/2000, poz. 195; z 27 kwietnia 2004 r., sygn. P 16/03, OTK ZU nr 4/A/2004, poz. 36; z 15 maja 2007 r., sygn. P 13/06, OTK ZU nr 6/A/2007, poz. 57).
Zgodnie z art. 32 ust. 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) sąd zwracający się z pytaniem prawnym do Trybunału Konstytucyjnego zobowiązany jest do uzasadnienia związku pytania prawnego z rozstrzygnięciem sprawy. Dla spełnienia tego obowiązku nie wystarczy powtórzenie ogólnej formuły ustawowej, ale konieczne jest wykazanie, że w konkretnej sprawie zachodzi zależność między odpowiedzią na pytanie prawne a rozstrzygnięciem tej sprawy. Istotą tego obowiązku jest określenie przez sąd skutków, jakie wywrze w toczącym się postępowaniu ewentualne uznanie kwestionowanego przepisu za niegodny z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą.
3. Wątpliwości Sądu Okręgowego powstały w związku z rozpoznawaną apelacją od wyroku w sprawie pociągnięcia podmiotu zbiorowego – spółki z ograniczoną odpowiedzialnością – do odpowiedzialności za czyny zabronione pod groźbą kary, tj. o przestępstwa skarbowe z art. 77 § 2 k.k.s. w związku z art. 6 § 2 k.k.s. i art. 9 § 2 k.k.s. popełnione przez prezesa zarządu tej spółki. Prezes zarządu spółki był jedyną osobą uprawnioną do obliczania i wpłacania na rzecz Urzędu Skarbowego zaliczek na podatek dochodowy od wynagrodzeń pracowniczych. Przez czas wskazany we wniosku o ukaranie nie odprowadzał on zaliczek na podatek do US, w związku z czym dopuścił się czynu zabronionego pod groźbą kary, a jego działanie odpowiadało warunkom czynu ciągłego. W następstwie takiego działania spółka – podmiot zbiorowy – odniosła korzyść majątkową. Wyrokiem Sądu Rejonowego z 3 lipca 2006 r. prezes zarządu spółki został uznany za winnego zarzucanych mu czynów i ukarany grzywną. Spółka zaś uiściła zaległość podatkową.
Do odpowiedzialności pociągnięty został również podmiot zbiorowy – spółka z o.o. Na skutek wniosku sformułowanego przez prokuraturę, wyrokiem z 17 grudnia 2008 r. Sąd Rejonowy, na podstawie art. 3 pkt 1, art. 4 i art. 16 u.o.p.z., pociągnął do odpowiedzialności podmiot zbiorowy – spółkę z o.o. – za czyn działającego w jej imieniu prezesa zarządu, któremu wyrokiem Sądu Rejonowego z 3 lipca 2006 r. udzielono zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności. Sąd Rejonowy, na podstawie art. 7 ust. 1 u.o.p.z., wymierzył podmiotowi zbiorowemu karę pieniężną, a także orzekł, na podstawie art. 8 ust. 1 pkt 2 u.o.p.z., przepadek na rzecz Skarbu Państwa korzyści majątkowej pochodzącej z czynu zabronionego, zaliczając na jej poczet taką samą kwotę uiszczoną przez podmiot zbiorowy – sp. z o.o. – w toku postępowania toczącego się przeciwko prezesowi spółki.
Wyrok ten zaskarżył w całości podmiot zbiorowy, zarzucając obrazę przepisów prawa materialnego, tj. art. 5 u.o.p.z., przez jego niewłaściwe zastosowanie z uwagi na niezgodność tego przepisu z art. 2 i art. 42 ust. 1 Konstytucji.
4. W ocenie sądu pytającego, brzmienie art. 5 u.o.p.z. wskazuje na to, że przesłanki podmiotowej odpowiedzialności podmiotu zbiorowego, mające postać tzw. winy w wyborze i tzw. winy w nadzorze, odnoszą się wyłącznie do kręgu osób fizycznych wymienionych w art. 3 pkt 2 (osoba fizyczna dopuszczona do działania w wyniku przekroczenia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków przez osobę, o której mowa w pkt 1) i pkt 3 (osoba fizyczna działająca w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego, za zgodą lub wiedzą osoby, o której mowa w pkt 1). Do stwierdzenia odpowiedzialności podmiotu zbiorowego za czyny zabronione osób fizycznych z art. 3 pkt 2 i 3 u.o.p.z. konieczne jest łączne zaistnienie obiektywnej i subiektywnej przesłanki odpowiedzialności. Oznacza to, że podmiot zbiorowy podlega odpowiedzialności za czyny tych osób tylko wówczas, gdy zostanie stwierdzone, że czyn zabroniony osoby fizycznej wymieniony w art. 3 pkt 2 i 3 u.o.p.z. przyniósł lub mógł przynieść podmiotowi zbiorowemu korzyść, chociażby niemajątkową (przesłanka obiektywna). Poza kręgiem przesłanek określonych w art. 5 u.o.p.z. pozostały, w ocenie sądu, osoby fizyczne wymienione w art. 3 pkt 1 u.o.p.z., a więc osoby pełniące w istocie decydującą rolę w funkcjonowaniu podmiotu zbiorowego.
5. Aktualne brzmienie art. 5 u.o.p.z. jest skutkiem zmiany legislacyjnej będącej następstwem wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 3 listopada 2004 r., sygn. K 18/03 (OTK ZU nr 10/A/2004, poz. 103), w którym to Trybunał orzekł m.in., że: „Art. 5 ustawy (…) w zakresie dotyczącym art. 3 pkt 4 tej ustawy jest niezgodny z art. 2 i art. 42 ust. 1 Konstytucji”.
Poddany wówczas ocenie Trybunału Konstytucyjnego art. 5 miał następujące brzmienie: „Podmiot zbiorowy podlega odpowiedzialności w razie stwierdzenia co najmniej braku należytej staranności w wyborze osoby fizycznej, o której mowa w art. 3 pkt 2 lub 3, lub co najmniej braku należytego nadzoru nad tą osobą albo gdy organizacja działalności tego podmiotu nie zapewnia uniknięcia popełnienia czynu zabronionego, a mogło je zapewnić zachowanie należytej, wymaganej w danych okolicznościach ostrożności przez osobę, o której mowa w art. 3 pkt 1 lub 4”. Art. 3 u.o.p.z. w brzmieniu przed nowelizacją miał następujące brzmienie: „Podmiot zbiorowy podlega odpowiedzialności za czyn zabroniony, którym jest zachowanie osoby fizycznej:
1) działającej w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego w ramach uprawnienia lub obowiązku do jego reprezentowania, podejmowania w jego imieniu decyzji lub wykonywania kontroli wewnętrznej albo przy przekroczeniu tego uprawnienia lub niedopełnieniu tego obowiązku,
2) dopuszczonej do działania w wyniku przekroczenia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków przez osobę, o której mowa w pkt 1,
3) działającej w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego, za zgodą lub wiedzą osoby, o której mowa w pkt 1,
4) będącej przedsiębiorcą,
– jeżeli zachowanie to przyniosło lub mogło przynieść podmiotowi zbiorowemu korzyść, chociażby niemajątkową”.
Jako przesłankę odpowiedzialności podmiotu zbiorowego za czyny osób będących członkami organów podmiotów zbiorowych przepis ten przewidywał konieczność wykazania, że organizacja działalności podmiotu zbiorowego nie zapewniała uniknięcia popełnienia czynu zabronionego, a mogło je zapewnić zachowanie należytej, wymaganej w danych okolicznościach, ostrożności przez osobę odpowiedzialną. Przepis ten operował tym samym pojęciem winy w organizacji. Trybunał Konstytucyjny stwierdził, w przywołanym wyroku o sygn. K 18/03, że konstrukcja „winy organizacyjnej” nie spełnia standardów konstytucyjnych przewidzianych przez art. 42 ust. 1 i art. 2 Konstytucji.
6. W wyniku zaskarżenia do Trybunału Konstytucyjnego szeregu przepisów tej ustawy, Trybunał Konstytucyjny w wyroku o sygn. K 18/03 stwierdził m.in., że: art. 3 u.o.p.z. jest zgodny z art. 2 Konstytucji, a art. 5 u.o.p.z., w zakresie dotyczącym art. 3 pkt 4 u.o.p.z. jest niezgodny z art. 2 i art. 42 ust. 1 Konstytucji.
W rozstrzygnięciu tym Trybunał Konstytucyjny wypowiedział się co do modelu odpowiedzialności przyjętego w u.o.p.z. Wskazał przy tym, że „Nie ma wątpliwości, że ustawodawca, uchwalając ustawę o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary, dążył do stworzenia odrębnej podstawy odpowiedzialności. Odszedł od proponowanej w projekcie formuły: «ustawa o odpowiedzialności karnej podmiotów zbiorowych» i określił samodzielnie materialnoprawne zasady odpowiedzialności podmiotów zbiorowych i tryb postępowania. (…) przyjęty w ustawie model odpowiedzialności nie może być uznany za odpowiedzialność karną sensu stricto. Jej podstawą materialną nie jest wyczerpanie przez podmiot odpowiedzialności swym czynem ustawowych znamion określonej normy prawa karnego typizującej przestępstwo lub przestępstwo skarbowe. Nie ma więc ona charakteru pierwotnego i samoistnego, lecz charakter wtórny i pochodny. Jej materialną podstawą jest prawomocne skazanie (lub inne orzeczenie, o którym mowa w art. 4 ustawy) osoby fizycznej wymienionej w art. 3 ustawy za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe wymienione w art. 16 ustawy. Brak tu więc typowego dla prawa karnego wymogu naruszenia przez podmiot odpowiedzialności karnej tzw. normy sankcjonowanej. Prawnokarną normę sankcjonowaną typizującą określone przestępstwo narusza tu nie podmiot zbiorowy, lecz osoba fizyczna, o której mowa w art. 3 ustawy (M. Filar i in., op.cit., s. 41). (…) Podobnie więc jak w wypadku odpowiedzialności dyscyplinarnej czy odpowiedzialności za wykroczenia, konstytucyjne standardy odnoszone do prawa karnego (represyjnego) mają zastosowanie także do odpowiedzialności podmiotów zbiorowych przewidzianej w zakwestionowanej ustawie. W szczególności przepisy ustawy podlegają ocenie z punktu widzenia zasady dostatecznej określoności prawa represyjnego, którą poza art. 42 Konstytucji można wywodzić z zasady ochrony zaufania do państwa i stanowionego w tym państwie prawa (art. 2 Konstytucji), a także z punktu widzenia pozostałych gwarancji konstytucyjnych ustanowionych w art. 42 Konstytucji”.
7. Po dokonanej przez Sejm nowelizacji m.in. art. 5 u.o.p.z., przepis ten otrzymał brzmienie: „Podmiot zbiorowy podlega odpowiedzialności, jeżeli do popełnienia czynu zabronionego doszło w następstwie co najmniej braku należytej staranności w wyborze osoby fizycznej, o której mowa w art. 3 pkt 2 lub 3, lub co najmniej braku należytego nadzoru nad tą osobą – ze strony organu lub przedstawiciela podmiotu zbiorowego”.
Znowelizowane brzmienie art. 5 u.o.p.z. ograniczyło zakres tej regulacji do stwierdzenia odpowiedzialności podmiotu zbiorowego za czyny zabronione osób fizycznych z art. 3 pkt 2 i 3 u.o.p.z., co do których konieczne jest łączne zaistnienie obiektywnej i subiektywnej przesłanki odpowiedzialności. Oznacza to, że podmiot zbiorowy podlega na podstawie art. 5 u.o.p.z. odpowiedzialności w tym trybie za czyny osób fizycznych wówczas, gdy zostanie stwierdzone, że tylko czyn zabroniony osoby fizycznej z art. 3 pkt 2 i 3 u.o.p.z. przyniósł lub mógł przynieść podmiotowi zbiorowemu korzyść, chociażby niemajątkową (przesłanka obiektywna). Nadto, gdy zostanie stwierdzona swoista wina, tzw. wina w nadzorze lub wina w wyborze podmiotu zbiorowego (przesłanka subiektywna). W odniesieniu do czynu zabronionego osoby fizycznej z art. 3 pkt 1 u.o.p.z. zakres odpowiedzialności podmiotu zbiorowego unormowany w art. 5 u.o.p.z. nie ma zastosowania. Pytanie prawne sądu w rozpatrywanej sprawie dotyczy – co Trybunał przypomina – odpowiedzialności podmiotu zbiorowego za czyn zabroniony, którym jest zachowanie osoby fizycznej, o której mowa w art. 3 pkt 1 u.o.p.z.
8. Na tle powyższych ustaleń konfrontacja pytania prawnego sformułowanego przez Sąd Okręgowy, dotyczącego art. 5 u.o.p.z., ze stanem faktycznym rozpoznawanym przez ten sąd, do którego to przepis ten nie ma zastosowania, prowadzi do wniosku, że o ile spełnione zostały przesłanki: podmiotowa (pytanie prawne zostało przedstawione przez sąd) i przedmiotowa (w pytaniu prawnym wskazany został przepis ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych), o tyle zdaniem Trybunału Konstytucyjnego w rozpatrywanej sprawie brak jest spełnienia trzeciej przesłanki – funkcjonalnej – polegającej na zależności pomiędzy odpowiedzią na pytanie prawne a rozstrzygnięciem sprawy toczącej się przed sądem, w związku z którą pytanie prawne zostało przedstawione, ujmowanej w postaci relewantnej (prawnie doniosłej) relacji pomiędzy odpowiedzią na pytanie prawne a rozstrzygnięciem sprawy, co skutkuje umorzeniem postępowania ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.
Trybunał podziela poglądy Prokuratora Generalnego i Marszałka Sejmu, że sąd pytający nie wykorzystał wszystkich możliwych sposobów interpretacji zakwestionowanego przepisu, które mogłyby wyeliminować nasuwające się sądowi – odnośnie do zakwestionowanego przepisu – wątpliwości konstytucyjne.
9. Na marginesie rozpatrywanej sprawy Trybunał Konstytucyjny zwraca uwagę na postanowienie Sądu Najwyższego z 5 maja 2009 r., sygn. akt IV KK 427/08, które w dniu formułowania pytania prawnego do Trybunału Konstytucyjnego nie mogło być znane Sądowi Okręgowemu. W postanowieniu tym Sąd Najwyższy stwierdził, że: „Przepis art. 5 ustawy z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (Dz. U. Nr 179, poz. 1661, ze zm.), w brzmieniu ustalonym ustawą nowelizującą z dnia 28 lipca 2005 r. (Dz. U. Nr 180, poz. 1492), w sposób zupełnie jednoznaczny przesłankę «zawinienia» podmiotu zbiorowego ustanawia jedynie w stosunku do osób wymienionych w art. 3 pkt 2 i 3 tej ustawy, poprzez wskazanie na »winę« w wyborze bądź nadzorze. Pominięcie w tym przepisie przesłanki własnej odpowiedzialności podmiotu zbiorowego za czyny osób wskazanych w art. 3 pkt 1, przy niewprowadzeniu jakichkolwiek innych zasad odpowiedzialności podmiotu za działania osób nim zarządzających, spowodowało brak możliwości pociągnięcia podmiotu zbiorowego do odpowiedzialności za czyny zabronione tej kategorii osób”.
Sąd Najwyższy zwrócił przy tym uwagę, że przyjęty w ustawie o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych model odpowiedzialności podmiotów zbiorowych jest modelem opartym na zasadzie odrębnego zawinienia podmiotu zbiorowego i ma charakter akcesoryjny i niesubsydiarny. Jego akcesoryjność polega na uprzednim odwołaniu się do zawinionego i bezprawnego zachowania – czynu osoby fizycznej. Niesubsydiarność polega także na uprzednim potwierdzeniu tego czynu orzeczeniem karnym, o którym mowa w art. 4 u.o.p.z. Najistotniejsza pozostaje jednak przesłanka zawinienia. Art. 5 u.o.p.z. w sposób jednoznaczny przesłankę „zawinienia” podmiotu zbiorowego ustanawia jedynie w stosunku do osób wskazanych w art. 3 pkt 2 i 3 u.o.p.z. Daje temu wyraz poprzez wskazanie na „winę” w wyborze lub nadzorze. Pominięcie w tym przepisie przesłanki własnej odpowiedzialności podmiotu zbiorowego za czyny osób wskazanych w art. 3 pkt 1 u.o.p.z., przy niewprowadzeniu jakichkolwiek innych zasad odpowiedzialności podmiotu zbiorowego za działania osób nim zarządzających, spowodowało brak możliwości pociągnięcia podmiotu zbiorowego do odpowiedzialności za czyny zabronione tej kategorii osób (OSNKW z. 7/2009, poz. 57).
10. Ze względu na zakres pytania prawnego materia w nim przedstawiona nie mogła być przedmiotem kontroli konstytucyjności w rozpatrywanej sprawie.
Z tych wszystkich względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.
POSTANOWIENIE
z dnia 18 listopada 2009 r.
Sygn. akt P 97/08
Trybunał Konstytucyjny w składzie:
Maria Gintowt-Jankowicz – przewodniczący
Zbigniew Cieślak
Mirosław Granat
Marian Grzybowski
Marek Mazurkiewicz – sprawozdawca,
po rozpoznaniu, na posiedzeniu niejawnym w dniu 18 listopada 2009 r., pytania prawnego Sądu Okręgowego we Wrocławiu:
czy art. 5 ustawy z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (Dz. U. Nr 197, poz. 1661, ze zm.) jest zgodny z art. 2, art. 32 ust. 1 i art. 42 ust. 1 Konstytucji,
p o s t a n a w i a:
na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, z 2000 r. Nr 48, poz. 552 i Nr 53, poz. 638, z 2001 r. Nr 98, poz. 1070, z 2005 r. Nr 169, poz. 1417 oraz z 2009 r. Nr 56, poz. 459) umorzyć postępowanie ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.
UZASADNIENIE
I
1. Postanowieniem z 17 września 2008 r., sygn. akt IV Ka 470/08, Sąd Okręgowy we Wrocławiu IV Wydział Karny Odwoławczy (dalej: sąd pytający, sąd), wystąpił do Trybunału Konstytucyjnego z pytaniem prawnym o zbadanie zgodności art. 5 ustawy z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (Dz. U. Nr 197, poz. 1661, ze zm.; dalej: ustawa o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych lub u.o.p.z.) z art. 2, art. 32 ust. 1 i art. 42 ust. 1 Konstytucji.
1.1. Pytanie prawne zostało sformułowane w związku z następującym stanem faktycznym:
Wyrokiem z 3 lipca 2006 r., sygn. akt II Ks 34/06, Sąd Rejonowy we Wrocławiu II Wydział Karny uznał prezesa zarządu spółki „P.” sp. z o.o. z siedzibą w W. za winnego tego, że prowadząc sprawy gospodarcze płatnika „P.” sp. z o.o., w krótkich odstępach czasu i z wykorzystaniem takiej samej sposobności nie wpłacił w ustawowym terminie na rachunek Urzędu Skarbowego w W. zaliczek na podatek dochodowy od wynagrodzeń wypłaconych od stycznia do sierpnia i w grudniu 2005 r., to jest przestępstwa z art. 77 § 2 k.k.s. w związku z art. 6 § 2 k.k.s. i w związku z art. 9 § 3 k.k.s. i zezwalając mu na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, wymierzył mu karę grzywny.
Prokuratura Okręgowa Wydział II Postępowania Sądowego we Wrocławiu, 18 kwietnia 2007 r. wystąpiła do Sądu Rejonowego we Wrocławiu z wnioskiem o pociągnięcie spółki „P.” sp. z o.o. z siedzibą w W. do odpowiedzialności na podstawie ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary za przestępstwo skarbowe z art. 77 § 2 k.k.s. w związku z art. 6 § 2 k.k.s. oraz w związku z art. 9 § 2 k.k.s. popełnione przez prezesa zarządu tej spółki.
Podmiot zbiorowy, spółka „P.” sp. z o.o., miał dwóch wspólników, z których jeden był prezesem zarządu. Spółka nie miała ustanowionej rady nadzorczej ani prokurentów. Prezes zarządu był jedyną osobą umocowaną do obliczania i wpłacania na rzecz Urzędu Skarbowego zaliczek na podatek dochodowy od wynagrodzeń pracowniczych. W następstwie tego czynu spółka odniosła korzyść majątkową w postaci pobranych z wynagrodzeń pracowników spółki zaliczek, które nie zostały wpłacone na rachunek właściwego organu podatkowego.
Wyrokiem z 17 grudnia 2008 r., sygn. akt II Ks 74/07, Sąd Rejonowy we Wrocławiu, II Wydział Karny, na podstawie art. 3 pkt 1, art. 4 i art. 16 u.o.p.z. pociągnął do odpowiedzialności podmiot zbiorowy – spółkę „P.” sp. z o.o. za czyn działającego w jej imieniu prezesa zarządu, któremu wyrokiem Sądu Rejonowego we Wrocławiu II Wydział Karny, z 3 lipca 2006 r., sygn. akt II Ks 34/06, udzielono zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności. Sąd Rejonowy, w sprawie II Ks 74/07, na podstawie art. 7 ust. 1 u.o.p.z., wymierzył podmiotowi zbiorowemu karę pieniężną, a także orzekł, na podstawie art. 8 ust. 1 pkt 2 u.o.p.z., przepadek na rzecz Skarbu Państwa korzyści majątkowej pochodzącej z czynu zabronionego, zaliczając na jej poczet taką samą kwotę uiszczoną przez podmiot zbiorowy – „P.” sp. z o.o. z siedzibą w W. w toku postępowania o sygn. akt II Ks 34/06.
W uzasadnieniu orzeczenia Sąd Rejonowy wskazał, że w sprawie ziściły się wszystkie przesłanki warunkujące odpowiedzialność spółki na podstawie ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych. Spółka odpowiada definicji podmiotu zbiorowego określonej w art. 2 ust. 1 u.o.p.z. Czyn, którego dopuścił się prezes zarządu, z art. 77 § 2 k.k.s. w związku z art. 6 § 2 k.k.s. i w związku z art. 9 § 3 k.k.s., jest wymieniony w art. 16 ust. 2 pkt 1 u.o.p.z. W ocenie sądu, prezes zarządu dopuścił się czynu zabronionego jako osoba działająca w imieniu i interesie podmiotu zbiorowego, w ramach przyznanych mu uprawnień i obowiązków do jego reprezentowania oraz podejmowania w jego imieniu decyzji (art. 3 pkt 1 u.o.p.z.). Równocześnie jego zachowanie przyniosło korzyść majątkową podmiotowi zbiorowemu.
Podmiot zbiorowy zaskarżył wyrok w całości, zarzucając mu obrazę przepisów prawa materialnego – art. 5 u.o.p.z. – przez jego niewłaściwe zastosowanie z uwagi na niezgodność tego przepisu z art. 2 i art. 42 ust. 1 Konstytucji.
1.2. Sąd pytający wskazał, że odpowiedź na postawione pytanie prawne warunkować będzie rozstrzygnięcie w przedmiotowej sprawie w zakresie pociągnięcia do odpowiedzialności podmiotu zbiorowego. Zdaniem sądu, aktualne brzmienie art. 5 u.o.p.z. wskazuje na automatyczną odpowiedzialność podmiotu zbiorowego za czyny zabronione będące zachowaniem osoby fizycznej określonej w art. 3 pkt 1 u.o.p.z., warunkowaną tylko i wyłącznie faktem odniesienia przez dany podmiot zbiorowy korzyści materialnej (lub możliwości odniesienia takiej korzyści). Wątpliwości budzi tak przyjęta konstrukcja prawna, stawia bowiem de facto znak równości pomiędzy odpowiedzialnością karną osób będących członkami organów podmiotu zbiorowego a samym podmiotem. Tym samym art. 5 u.o.p.z. przekonywałby, że odpowiedzialność podmiotu zbiorowego za czyny zabronione będące zachowaniami grupy osób fizycznych oparta jest w istocie na fikcji utożsamiającej winę osoby fizycznej z winą podmiotu zbiorowego.
Sąd zwrócił uwagę na nowelizację u.o.p.z. z 28 lipca 2005 r., będącą wynikiem wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 3 listopada 2004 r., sygn. K 18/03 (OTK ZU nr 10/A/2004, poz. 103).
Sąd pytający wskazał, że art. 5 u.o.p.z. w brzmieniu przed nowelizacją przewidywał, jako przesłankę odpowiedzialności podmiotu zbiorowego za czyny osób będących członkami organów podmiotów zbiorowych, konieczność wykazania, że organizacja działalności tego podmiotu nie zapewniała uniknięcia popełnienia czynu zabronionego, a mogło je zapewnić zachowanie należytej, wymaganej w danych okolicznościach, ostrożności przez osobę odpowiedzialną (tzw. wina w organizacji). Art. 5 u.o.p.z. po nowelizacji zawiera przesłanki podmiotowej odpowiedzialności podmiotu zbiorowego, mające postać tzw. winy w wyborze i tzw. winy w nadzorze, które odnoszą się wyłącznie do osób fizycznych, należących do katalogu z art. 3 pkt 2 i 3 u.o.p.z. Poza kręgiem tych przesłanek pozostały natomiast osoby fizyczne wymienione w art. 3 pkt 1, a więc osoby pełniące w istocie decydującą rolę w funkcjonowaniu podmiotu zbiorowego. W ocenie sądu, dopuszczenie się przez osobę fizyczną z kręgu podmiotów określonych w art. 3 pkt 1 u.o.p.z. czynu zabronionego spośród wymienionych w art. 16 u.o.p.z. jednoznacznie przesądza o odpowiedzialności podmiotu zbiorowego za czyn tej osoby, bez konieczności badania, czy podmiotowi temu można postawić zarzut możliwości zachowania się zgodnie z wymogami prawa.
1.3. W uzasadnieniu pytania prawnego sąd odnosi się też do uzasadnienia wyroku Trybunału w sprawie o sygn. K 18/03. Zdaniem sądu, wytyczne zawarte w tym wyroku jednoznacznie pozwalają określić model odpowiedzialności podmiotów zbiorowych jako odpowiedzialności o charakterze represyjnym, za którym to modelem przemawiają przesłanki tej odpowiedzialności, represyjny cel i funkcja orzekanych wobec podmiotów zbiorowych kar.
Przyjmując, że stosowanie represji dopuszczalne jest tylko jako reakcja na zachowanie zawinione, to zarówno z procesowej zasady domniemania niewinności określonej w art. 42 ust. 3 Konstytucji, jak i z samej istoty odpowiedzialności represyjnej Trybunał wysnuł wniosek, że nie powinna być ona nakładana na podmioty, które nie mogły uniknąć popełnienia ani też zapobiec popełnieniu czynu zabronionego. Czysto obiektywna odpowiedzialność represyjna, oparta wyłącznie na fakcie odniesienia lub możliwości odniesienia przez dany podmiot zbiorowy korzyści, wykracza poza standardy stanowienia prawa represyjnego w państwie prawa. W ocenie sądu pytającego, sytuację taką kreuje aktualne brzmienie art. 5 u.o.p.z.
Formułując zarzut naruszenia przez art. 5 u.o.p.z. art. 2, art. 32 ust. 1 i art. 42 ust. 1 Konstytucji, sąd pytający odwołał się do poglądów doktryny odnośnie do rozumienia konstytucyjnych gwarancji wyrażonych w tych przepisach.
1.4. Postanowieniem z 15 października 2008 r. Sąd Okręgowy we Wrocławiu, w związku z zarządzeniem Prezesa TK, uzupełnił pytanie prawne. W uzasadnieniu tego postanowienia sąd wskazał, że znowelizowane brzmienie przepisu prowadzi do znacznych trudności w jego stosowaniu, jest on bowiem na tyle nieprecyzyjny, że sytuacja prawna podmiotów zbiorowych pociągniętych do odpowiedzialności karnej w tej formie jest niejasna. Ustawa nie daje jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, jakie są przesłanki odpowiedzialności, opierając ją automatycznie na zasadzie ryzyka. Skłania to do wniosku, że tak sformułowany art. 5 u.o.p.z. jest niezgodny z konstytucyjnymi zasadami: świadomego, racjonalnego działania ustawodawcy, poprawnej legislacji oraz sprawiedliwości społecznej (art. 2 Konstytucji).
W ocenie Sądu Okręgowego, uregulowanie zawarte w art. 5 u.o.p.z. nie zachowuje wypływającego z art. 2 Konstytucji nakazu zapewnienia podmiotom prawa pewności i bezpieczeństwa prawnego oraz zasady ochrony zaufania do państwa i prawa przez stosowanie standardów poprawnej legislacji. Oznacza to, że rozpatrywana ustawa powinna w wyczerpujący sposób określać warunki, od których zależy możliwość pociągnięcia do odpowiedzialności podmiotu zbiorowego. Aktualne brzmienie art. 5 u.o.p.z. przekonuje, że dopuszczenie się przez osobę fizyczną określoną w art. 3 pkt 1 u.o.p.z. czynu zabronionego, spośród wyliczonych w art. 16 u.o.p.z., przesądza o odpowiedzialności podmiotu zbiorowego za czyn tej osoby, bez konieczności badania, czy podmiotowi temu można postawić zarzut możliwości zachowania się zgodnie z wymogami prawa, co – zdaniem Sądu Okręgowego – w rażący sposób narusza zasadę poprawnej legislacji (art. 2 Konstytucji).
Sąd wskazał przy tym, że gwarancja demokratycznego państwa prawnego wynikająca z art. 2 Konstytucji determinuje wyrażoną w art. 32 Konstytucji zasadę równości wszystkich wobec prawa. Zdaniem sądu, nie jest zrozumiałe na gruncie zakwestionowanej ustawy różnicowanie podmiotów zbiorowych (znajdujących się w takiej samej sytuacji) podlegających odpowiedzialności: za czyny zabronione, będące zachowaniami osób fizycznych wymienionych w art. 3 pkt 1 u.o.p.z., a za czyny zabronione dwóch pozostałych kategorii osób fizycznych z art. 3 pkt 2 i 3 u.o.p.z. Ponadto odpowiedzialność podmiotów zbiorowych za czyny zabronione będące zachowaniami osób fizycznych z art. 3 pkt 1 u.o.p.z. nie jest warunkowana żadnymi przesłankami. Wystarcza jedynie stwierdzenie pewnych obiektywnie występujących nieprawidłowości, co powoduje, w ocenie sądu, że taki model odpowiedzialności budzi wątpliwości co do spełnienia warunków wynikających z art. 42 ust. 1 Konstytucji. Oparcie odpowiedzialności represyjnej podmiotów zbiorowych tylko na tzw. zasadzie ryzyka nie spełnia konstytucyjnych gwarancji ochrony praw i wolności.
2. Stanowisko w sprawie przedstawił Prokurator Generalny. W piśmie z 16 marca 2009 r. wniósł o umorzenie postępowania w sprawie, na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK), ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.
2.1. W uzasadnieniu swojego stanowiska Prokurator Generalny przywołał wiele orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego dotyczących dopuszczalności przedstawienia pytania prawnego uwarunkowanej trzema przesłankami: podmiotową, przedmiotową i funkcjonalną, a także poglądy doktryny.
W ocenie Prokuratora Generalnego, analiza pytania prawnego i stanu faktycznego sprawy zawisłej przed Sądem Okręgowym we Wrocławiu IV Wydział Karny Odwoławczy, dowodzi, że spełnione zostały przesłanki: podmiotowa (pytanie prawne przedstawia sąd) i przedmiotowa (pytaniem prawnym objęty został przepis ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych wskazany w postanowieniu sądu). Nie została natomiast spełniona przesłanka funkcjonalna, sąd nie wykazał bowiem zależności między odpowiedzią na pytanie prawne a rozstrzygnięciem sprawy toczącej się przed nim, ujmowanej w postaci relewantnej (prawnie doniosłej) relacji pomiędzy odpowiedzią na pytanie prawne a rozstrzygnięciem sprawy. Sąd pytający nie wykorzystał bowiem wszystkich możliwych sposobów interpretacji zakwestionowanego przepisu, zmierzających do wykazania, że zgłoszone przez ten sąd wątpliwości natury konstytucyjnej są obiektywnie uzasadnione oraz na tyle istotne, iż zachodzi potrzeba ich wyjaśnienia w ramach procedury pytań prawnych kierowanych do Trybunału.
2.2. Prokurator Generalny zauważa, że w wyroku o sygn. K 18/03 Trybunał Konstytucyjny dokonał interpretacji art. 3 i art. 5 u.o.p.z. w kontekście wzorców kontroli z art. 2 i art. 42 ust. 1 Konstytucji. Stwierdził w nim, że przesłanką odpowiedzialności podmiotu zbiorowego jest popełnienie przez osobę fizyczną przestępstwa stwierdzonego jednym z orzeczeń wymienionych w art. 4 u.o.p.z. Regulacja ta w żadnym jednak stopniu nie dotyczy ewentualnego domniemania niewinności lub winy po stronie podmiotu zbiorowego. Jak wynika z treści art. 5 u.o.p.z., który określa przesłanki przypisania podmiotowi zbiorowemu odpowiedzialności za popełnienie przez osobę fizyczną czynu zabronionego, konstrukcja ustawy nie jest oparta na fikcji utożsamiającej winę osoby fizycznej z winą podmiotu zbiorowego. Wręcz przeciwnie, pomimo stwierdzenia winy sprawcy przestępstwa konieczne jest udowodnienie przesłanek przypisania podmiotowi zbiorowemu odpowiedzialności, o których mowa w art. 5 u.o.p.z. Wyklucza to więc wszelkie domniemanie „winy” podmiotu zbiorowego, tym bardziej że przesłanki wynikające z art. 5 u.o.p.z. zobowiązany jest udowodnić prokurator we wniosku żądającym pociągnięcia podmiotu zbiorowego do odpowiedzialności.
2.3. Dokonując wykładni normy prawnej zawartej w zakwestionowanym art. 5 u.o.p.z., można dostrzec, zdaniem Prokuratora Generalnego, lukę polegającą na braku określenia przesłanek odpowiedzialności podmiotów zbiorowych w wypadku popełnienia przestępstwa lub przestępstwa skarbowego przez jedną z osób fizycznych, objętych art. 3 pkt 1 u.o.p.z. Wykładnia językowa obu tych przepisów nie pozostawia bowiem wątpliwości, że zawarte w art. 5 u.o.p.z. przesłanki odpowiedzialności podmiotów zbiorowych można odnieść wyłącznie do osób fizycznych wymienionych w art. 3 pkt 2 i 3 tej ustawy. Art. 5 u.o.p.z. nie zawiera materialnych przesłanek odpowiedzialności osób prawnych w wypadku popełnienia przestępstwa lub przestępstwa skarbowego przez jedną z osób fizycznych z art. 3 pkt 1 u.o.p.z., na co posiłkowo wskazuje norma zawarta w art. 10 u.o.p.z.
Na tle powyższych rozważań, Prokurator zwraca uwagę, że sprawa przeciwko podmiotowi zbiorowemu, na tle której Sąd Okręgowy sformułował pytanie prawne do Trybunału Konstytucyjnego, może wskazywać na kolejny przykład sytuacji „prowadzącej do uniknięcia odpowiedzialności przez korporację”. Kwestia ta wykracza jednak poza kompetencje Trybunału Konstytucyjnego, dotyczy bowiem stosowania obowiązującego prawa i jej ostateczne rozstrzygnięcie należeć będzie do niezawisłego sądu.
Prokurator Generalny podnosi, że niezależnie jednak od tego, konsekwencje obowiązującego brzmienia wskazanych w pytaniu prawnym przepisów ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych w postaci ograniczenia „praktycznego wydźwięku” ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych wydają się na tyle istotne, że powinny uzasadniać interwencję ustawodawcy.
3. Stanowisko w sprawie przedstawił Marszałek Sejmu, który w piśmie z 29 kwietnia 2009 r. wniósł o umorzenie postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK ze względu na niedopuszczalność wydania orzeczenia.
Marszałek Sejmu uznał, że Sąd Okręgowy we Wrocławiu dokonał wadliwej interpretacji art. 5 u.o.p.z., któremu – w wyniku tej interpretacji – zarzucił naruszenie zasad konstytucyjnych.
Zdaniem Marszałka Sejmu, norma prawna stanowiąca podstawę rozstrzygnięcia o odpowiedzialności podmiotu zbiorowego musi być rekonstruowana ze wszystkich przepisów u.o.p.z., które przewidują konieczne przesłanki tej odpowiedzialności. Przesłanki te w szczególności wprowadzane są zwrotem „podmiot zbiorowy podlega odpowiedzialności, jeżeli (...)”. Taki charakter ma art. 3, art. 4 oraz art. 16 u.o.p.z. Bez spełniania warunków określonych w tych przepisach nie ma możliwości orzeczenia o odpowiedzialności podmiotu zbiorowego.
W ten sam sposób sformułowany jest art. 5 u.o.p.z. („podmiot zbiorowy podlega odpowiedzialności, jeżeli...”). W wyniku nowelizacji u.o.p.z. z 2005 r. regulacja ta czyni warunkiem odpowiedzialności podmiotu zbiorowego stwierdzenie tzw. winy w nadzorze lub winy w wyborze w odniesieniu do osób wskazanych w art. 3 pkt 2 i 3 u.o.p.z. W efekcie wyklucza to odpowiedzialność podmiotu zbiorowego w sytuacji, gdy czyn zabroniony, będący przesłanką odpowiedzialności, popełnia osoba reprezentująca podmiot zbiorowy, a więc spełniająca kryteria z art. 3 pkt 1 u.o.p.z. Trudno bowiem wyobrazić sobie sytuację, że do popełnienia czynu zabronionego przez sprawcę będącego organem podmiotu zbiorowego doszło „w następstwie co najmniej braku należytej staranności w wyborze osoby fizycznej lub co najmniej braku należytego nadzoru nad osobą, o której mowa w art. 3 pkt 2 lub 3”. Wykładnia literalna wskazuje na to, że w wypadku czynu zabronionego popełnionego przez osobę inną niż wskazana w art. 3 pkt 2 i 3 u.o.p.z. nie są spełnione konieczne przesłanki odpowiedzialności podmiotu zbiorowego i brak jest możliwości zastosowania środków represyjnych przewidzianych na gruncie tej ustawy.
Uznanie wykładni zaprezentowanej w pytaniu prawnym za prawidłową musiałoby, w ocenie Marszałka Sejmu, prowadzić do wykluczenia możliwości rozpoznania pytania przez Trybunał ze względu na brak związku pomiędzy zakwestionowaną regulacją prawną a konkretną sprawą rozpoznawaną przez sąd pytający. Zgodnie bowiem z wykładnią zaprezentowaną przez sąd art. 5 u.o.p.z. miałby zastosowanie wyłącznie w wypadku, gdyby postępowanie przeciwko podmiotowi zbiorowemu prowadzone było w związku ze skazaniem osób określonych w art. 3 pkt 2 i 3 u.o.p.z. Tymczasem w sprawie toczącej się przed sądem za podstawę odpowiedzialności podmiotu zbiorowego przyjęto skazanie osoby spełniającej cechy określone w art. 3 pkt 1 u.o.p.z. Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego dotyczące art. 5 u.o.p.z. nie miałoby w tej sytuacji wpływu na treść orzeczenia Sądu Okręgowego, od strony normatywnej bowiem – na gruncie prezentowanej przez sąd wykładni – zależałoby ono wyłącznie od spełnienia warunków określonych w art. 3, art. 4 i art. 16 u.o.p.z. Te przepisy nie zostały jednak zakwestionowane w pytaniu prawnym, którego granicami Trybunał Konstytucyjny jest związany.
Niezależnie od powyższego Marszałek Sejmu zauważa, że w wypadku akceptacji wykładni znaczenia normatywnego art. 5 u.o.p.z. zaprezentowanej przez sąd błędne jest powiązanie z tym przepisem zarzutu „kreowania odpowiedzialności obiektywnej” podmiotu zbiorowego, ponieważ na gruncie tej wykładni odpowiedzialność podmiotu zbiorowego wynika wyłącznie z treści art. 3, art. 4 oraz art. 16 u.o.p.z. Uwidacznia się to szczególnie w stwierdzeniach sądu, które łączą z treścią art. 5 wprowadzenie zbyt szerokiej „przesłanki przypisania odpowiedzialności podmiotowi zbiorowemu za czyn zabroniony popełniony przez inną osobę” jako prowadzącej do „oparcia odpowiedzialności represyjnej podmiotów zbiorowych li tylko na tzw. zasadzie ryzyka”. Art. 5 u.o.p.z. nie zawiera takiej treści normatywnej.
II
Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:
1. Zakwestionowany w pytaniu prawnym Sądu Okręgowego we Wrocławiu (dalej: sąd pytający) art. 5 ustawy z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (Dz. U. Nr 197, poz. 1661, ze zm.; dalej: ustawa o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych lub u.o.p.z.) ma następujące brzmienie:
„Podmiot zbiorowy podlega odpowiedzialności, jeżeli do popełnienia czynu zabronionego doszło w następstwie co najmniej braku należytej staranności w wyborze osoby fizycznej, o której mowa w art. 3 pkt 2 lub 3, lub co najmniej braku należytego nadzoru nad tą osobą – ze strony organu lub przedstawiciela podmiotu zbiorowego”.
Przywołany w art. 5 u.o.p.z. art. 3 u.o.p.z. stanowi natomiast, że:
„Podmiot zbiorowy podlega odpowiedzialności za czyn zabroniony, którym jest zachowanie osoby fizycznej:
1) działającej w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego w ramach uprawnienia lub obowiązku do jego reprezentowania, podejmowania w jego imieniu decyzji lub wykonywania kontroli wewnętrznej albo przy przekroczeniu tego uprawnienia lub niedopełnieniu tego obowiązku,
2) dopuszczonej do działania w wyniku przekroczenia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków przez osobę, o której mowa w pkt 1,
3) działającej w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego, za zgodą lub wiedzą osoby, o której mowa w pkt 1,
– jeżeli zachowanie to przyniosło lub mogło przynieść podmiotowi zbiorowemu korzyść, chociażby niemajątkową”.
2. Instytucja pytania prawnego została uregulowana w art. 193 Konstytucji i należy do środków kontroli indywidualnej. Kontrola zgodności aktu prawnego podjęta na podstawie pytania prawnego ma charakter kontroli incydentalnej, służącej prawidłowemu rozstrzygnięciu konkretnej sprawy, i uruchamiana jest tylko w takim zakresie, w jakim rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem zależy od odpowiedzi na to pytanie.
Zgodnie z art. 193 Konstytucji pytanie prawne musi spełniać przesłanki: podmiotową, przedmiotową i funkcjonalną.
Jeżeli chodzi o przesłankę podmiotową, to uprawnienie do wystąpienia do Trybunału Konstytucyjnego z pytaniem prawnym ustrojodawca przyznaje wyłącznie sądom, a w praktyce składom orzekającym organu władzy publicznej powołanego do sprawowania wymiaru sprawiedliwości. Trybunał Konstytucyjny w tym wypadku odgrywa rolę subsydiarną i orzeka dopiero, gdy sąd sam dokona oceny konstytucyjności danego aktu normatywnego i dojdzie do przekonania, że jest on niezgodny z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową czy ustawą (por. A. Wasilewski, Przedstawianie pytań prawnych Trybunałowi Konstytucyjnemu przez sądy [art. 193 Konstytucji RP], „Państwo i Prawo” z. 8/1999, s. 29).
Jeżeli chodzi o przesłankę przedmiotową, to ustrojodawca użył ogólnego sformułowania „akt normatywny”, przez co należy rozumieć, że pytanie prawne może dotyczyć każdego aktu normatywnego służącego sądowi do rozstrzygnięcia toczącej się przed nim sprawy. Nie może to być jednak akt normatywny, który nie ma bezpośredniego znaczenia dla rozstrzygnięcia rozpatrywanej przez sąd sprawy i który nie będzie podstawą rozstrzygnięcia (por. wyrok TK z 12 marca 2002 r., sygn. P 9/01, OTK ZU nr 2/A/2002, poz. 14).
Jeżeli chodzi o przesłankę funkcjonalną, to wystąpienie z pytaniem prawnym wiąże się z istnieniem ścisłego związku powstałych wątpliwości co do konstytucyjności aktu normatywnego z konkretną sprawą zawisłą przed sądem, na gruncie której pojawiła się wątpliwość co do legalności lub konstytucyjności przepisu mającego zastosowanie w tej sprawie. Wiąże się z tym konieczność wykazania przez sąd występujący z pytaniem prawnym zależności między odpowiedzią na pytanie a rozstrzygnięciem sprawy, na tle której powstała wątpliwość natury konstytucyjnej (por. np. postanowienia TK: z 10 października 2000 r., sygn. P 10/00, OTK ZU nr 6/2000, poz. 195; z 27 kwietnia 2004 r., sygn. P 16/03, OTK ZU nr 4/A/2004, poz. 36; z 15 maja 2007 r., sygn. P 13/06, OTK ZU nr 6/A/2007, poz. 57).
Zgodnie z art. 32 ust. 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) sąd zwracający się z pytaniem prawnym do Trybunału Konstytucyjnego zobowiązany jest do uzasadnienia związku pytania prawnego z rozstrzygnięciem sprawy. Dla spełnienia tego obowiązku nie wystarczy powtórzenie ogólnej formuły ustawowej, ale konieczne jest wykazanie, że w konkretnej sprawie zachodzi zależność między odpowiedzią na pytanie prawne a rozstrzygnięciem tej sprawy. Istotą tego obowiązku jest określenie przez sąd skutków, jakie wywrze w toczącym się postępowaniu ewentualne uznanie kwestionowanego przepisu za niegodny z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą.
3. Wątpliwości Sądu Okręgowego powstały w związku z rozpoznawaną apelacją od wyroku w sprawie pociągnięcia podmiotu zbiorowego – spółki z ograniczoną odpowiedzialnością – do odpowiedzialności za czyny zabronione pod groźbą kary, tj. o przestępstwa skarbowe z art. 77 § 2 k.k.s. w związku z art. 6 § 2 k.k.s. i art. 9 § 2 k.k.s. popełnione przez prezesa zarządu tej spółki. Prezes zarządu spółki był jedyną osobą uprawnioną do obliczania i wpłacania na rzecz Urzędu Skarbowego zaliczek na podatek dochodowy od wynagrodzeń pracowniczych. Przez czas wskazany we wniosku o ukaranie nie odprowadzał on zaliczek na podatek do US, w związku z czym dopuścił się czynu zabronionego pod groźbą kary, a jego działanie odpowiadało warunkom czynu ciągłego. W następstwie takiego działania spółka – podmiot zbiorowy – odniosła korzyść majątkową. Wyrokiem Sądu Rejonowego z 3 lipca 2006 r. prezes zarządu spółki został uznany za winnego zarzucanych mu czynów i ukarany grzywną. Spółka zaś uiściła zaległość podatkową.
Do odpowiedzialności pociągnięty został również podmiot zbiorowy – spółka z o.o. Na skutek wniosku sformułowanego przez prokuraturę, wyrokiem z 17 grudnia 2008 r. Sąd Rejonowy, na podstawie art. 3 pkt 1, art. 4 i art. 16 u.o.p.z., pociągnął do odpowiedzialności podmiot zbiorowy – spółkę z o.o. – za czyn działającego w jej imieniu prezesa zarządu, któremu wyrokiem Sądu Rejonowego z 3 lipca 2006 r. udzielono zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności. Sąd Rejonowy, na podstawie art. 7 ust. 1 u.o.p.z., wymierzył podmiotowi zbiorowemu karę pieniężną, a także orzekł, na podstawie art. 8 ust. 1 pkt 2 u.o.p.z., przepadek na rzecz Skarbu Państwa korzyści majątkowej pochodzącej z czynu zabronionego, zaliczając na jej poczet taką samą kwotę uiszczoną przez podmiot zbiorowy – sp. z o.o. – w toku postępowania toczącego się przeciwko prezesowi spółki.
Wyrok ten zaskarżył w całości podmiot zbiorowy, zarzucając obrazę przepisów prawa materialnego, tj. art. 5 u.o.p.z., przez jego niewłaściwe zastosowanie z uwagi na niezgodność tego przepisu z art. 2 i art. 42 ust. 1 Konstytucji.
4. W ocenie sądu pytającego, brzmienie art. 5 u.o.p.z. wskazuje na to, że przesłanki podmiotowej odpowiedzialności podmiotu zbiorowego, mające postać tzw. winy w wyborze i tzw. winy w nadzorze, odnoszą się wyłącznie do kręgu osób fizycznych wymienionych w art. 3 pkt 2 (osoba fizyczna dopuszczona do działania w wyniku przekroczenia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków przez osobę, o której mowa w pkt 1) i pkt 3 (osoba fizyczna działająca w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego, za zgodą lub wiedzą osoby, o której mowa w pkt 1). Do stwierdzenia odpowiedzialności podmiotu zbiorowego za czyny zabronione osób fizycznych z art. 3 pkt 2 i 3 u.o.p.z. konieczne jest łączne zaistnienie obiektywnej i subiektywnej przesłanki odpowiedzialności. Oznacza to, że podmiot zbiorowy podlega odpowiedzialności za czyny tych osób tylko wówczas, gdy zostanie stwierdzone, że czyn zabroniony osoby fizycznej wymieniony w art. 3 pkt 2 i 3 u.o.p.z. przyniósł lub mógł przynieść podmiotowi zbiorowemu korzyść, chociażby niemajątkową (przesłanka obiektywna). Poza kręgiem przesłanek określonych w art. 5 u.o.p.z. pozostały, w ocenie sądu, osoby fizyczne wymienione w art. 3 pkt 1 u.o.p.z., a więc osoby pełniące w istocie decydującą rolę w funkcjonowaniu podmiotu zbiorowego.
5. Aktualne brzmienie art. 5 u.o.p.z. jest skutkiem zmiany legislacyjnej będącej następstwem wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 3 listopada 2004 r., sygn. K 18/03 (OTK ZU nr 10/A/2004, poz. 103), w którym to Trybunał orzekł m.in., że: „Art. 5 ustawy (…) w zakresie dotyczącym art. 3 pkt 4 tej ustawy jest niezgodny z art. 2 i art. 42 ust. 1 Konstytucji”.
Poddany wówczas ocenie Trybunału Konstytucyjnego art. 5 miał następujące brzmienie: „Podmiot zbiorowy podlega odpowiedzialności w razie stwierdzenia co najmniej braku należytej staranności w wyborze osoby fizycznej, o której mowa w art. 3 pkt 2 lub 3, lub co najmniej braku należytego nadzoru nad tą osobą albo gdy organizacja działalności tego podmiotu nie zapewnia uniknięcia popełnienia czynu zabronionego, a mogło je zapewnić zachowanie należytej, wymaganej w danych okolicznościach ostrożności przez osobę, o której mowa w art. 3 pkt 1 lub 4”. Art. 3 u.o.p.z. w brzmieniu przed nowelizacją miał następujące brzmienie: „Podmiot zbiorowy podlega odpowiedzialności za czyn zabroniony, którym jest zachowanie osoby fizycznej:
1) działającej w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego w ramach uprawnienia lub obowiązku do jego reprezentowania, podejmowania w jego imieniu decyzji lub wykonywania kontroli wewnętrznej albo przy przekroczeniu tego uprawnienia lub niedopełnieniu tego obowiązku,
2) dopuszczonej do działania w wyniku przekroczenia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków przez osobę, o której mowa w pkt 1,
3) działającej w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego, za zgodą lub wiedzą osoby, o której mowa w pkt 1,
4) będącej przedsiębiorcą,
– jeżeli zachowanie to przyniosło lub mogło przynieść podmiotowi zbiorowemu korzyść, chociażby niemajątkową”.
Jako przesłankę odpowiedzialności podmiotu zbiorowego za czyny osób będących członkami organów podmiotów zbiorowych przepis ten przewidywał konieczność wykazania, że organizacja działalności podmiotu zbiorowego nie zapewniała uniknięcia popełnienia czynu zabronionego, a mogło je zapewnić zachowanie należytej, wymaganej w danych okolicznościach, ostrożności przez osobę odpowiedzialną. Przepis ten operował tym samym pojęciem winy w organizacji. Trybunał Konstytucyjny stwierdził, w przywołanym wyroku o sygn. K 18/03, że konstrukcja „winy organizacyjnej” nie spełnia standardów konstytucyjnych przewidzianych przez art. 42 ust. 1 i art. 2 Konstytucji.
6. W wyniku zaskarżenia do Trybunału Konstytucyjnego szeregu przepisów tej ustawy, Trybunał Konstytucyjny w wyroku o sygn. K 18/03 stwierdził m.in., że: art. 3 u.o.p.z. jest zgodny z art. 2 Konstytucji, a art. 5 u.o.p.z., w zakresie dotyczącym art. 3 pkt 4 u.o.p.z. jest niezgodny z art. 2 i art. 42 ust. 1 Konstytucji.
W rozstrzygnięciu tym Trybunał Konstytucyjny wypowiedział się co do modelu odpowiedzialności przyjętego w u.o.p.z. Wskazał przy tym, że „Nie ma wątpliwości, że ustawodawca, uchwalając ustawę o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary, dążył do stworzenia odrębnej podstawy odpowiedzialności. Odszedł od proponowanej w projekcie formuły: «ustawa o odpowiedzialności karnej podmiotów zbiorowych» i określił samodzielnie materialnoprawne zasady odpowiedzialności podmiotów zbiorowych i tryb postępowania. (…) przyjęty w ustawie model odpowiedzialności nie może być uznany za odpowiedzialność karną sensu stricto. Jej podstawą materialną nie jest wyczerpanie przez podmiot odpowiedzialności swym czynem ustawowych znamion określonej normy prawa karnego typizującej przestępstwo lub przestępstwo skarbowe. Nie ma więc ona charakteru pierwotnego i samoistnego, lecz charakter wtórny i pochodny. Jej materialną podstawą jest prawomocne skazanie (lub inne orzeczenie, o którym mowa w art. 4 ustawy) osoby fizycznej wymienionej w art. 3 ustawy za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe wymienione w art. 16 ustawy. Brak tu więc typowego dla prawa karnego wymogu naruszenia przez podmiot odpowiedzialności karnej tzw. normy sankcjonowanej. Prawnokarną normę sankcjonowaną typizującą określone przestępstwo narusza tu nie podmiot zbiorowy, lecz osoba fizyczna, o której mowa w art. 3 ustawy (M. Filar i in., op.cit., s. 41). (…) Podobnie więc jak w wypadku odpowiedzialności dyscyplinarnej czy odpowiedzialności za wykroczenia, konstytucyjne standardy odnoszone do prawa karnego (represyjnego) mają zastosowanie także do odpowiedzialności podmiotów zbiorowych przewidzianej w zakwestionowanej ustawie. W szczególności przepisy ustawy podlegają ocenie z punktu widzenia zasady dostatecznej określoności prawa represyjnego, którą poza art. 42 Konstytucji można wywodzić z zasady ochrony zaufania do państwa i stanowionego w tym państwie prawa (art. 2 Konstytucji), a także z punktu widzenia pozostałych gwarancji konstytucyjnych ustanowionych w art. 42 Konstytucji”.
7. Po dokonanej przez Sejm nowelizacji m.in. art. 5 u.o.p.z., przepis ten otrzymał brzmienie: „Podmiot zbiorowy podlega odpowiedzialności, jeżeli do popełnienia czynu zabronionego doszło w następstwie co najmniej braku należytej staranności w wyborze osoby fizycznej, o której mowa w art. 3 pkt 2 lub 3, lub co najmniej braku należytego nadzoru nad tą osobą – ze strony organu lub przedstawiciela podmiotu zbiorowego”.
Znowelizowane brzmienie art. 5 u.o.p.z. ograniczyło zakres tej regulacji do stwierdzenia odpowiedzialności podmiotu zbiorowego za czyny zabronione osób fizycznych z art. 3 pkt 2 i 3 u.o.p.z., co do których konieczne jest łączne zaistnienie obiektywnej i subiektywnej przesłanki odpowiedzialności. Oznacza to, że podmiot zbiorowy podlega na podstawie art. 5 u.o.p.z. odpowiedzialności w tym trybie za czyny osób fizycznych wówczas, gdy zostanie stwierdzone, że tylko czyn zabroniony osoby fizycznej z art. 3 pkt 2 i 3 u.o.p.z. przyniósł lub mógł przynieść podmiotowi zbiorowemu korzyść, chociażby niemajątkową (przesłanka obiektywna). Nadto, gdy zostanie stwierdzona swoista wina, tzw. wina w nadzorze lub wina w wyborze podmiotu zbiorowego (przesłanka subiektywna). W odniesieniu do czynu zabronionego osoby fizycznej z art. 3 pkt 1 u.o.p.z. zakres odpowiedzialności podmiotu zbiorowego unormowany w art. 5 u.o.p.z. nie ma zastosowania. Pytanie prawne sądu w rozpatrywanej sprawie dotyczy – co Trybunał przypomina – odpowiedzialności podmiotu zbiorowego za czyn zabroniony, którym jest zachowanie osoby fizycznej, o której mowa w art. 3 pkt 1 u.o.p.z.
8. Na tle powyższych ustaleń konfrontacja pytania prawnego sformułowanego przez Sąd Okręgowy, dotyczącego art. 5 u.o.p.z., ze stanem faktycznym rozpoznawanym przez ten sąd, do którego to przepis ten nie ma zastosowania, prowadzi do wniosku, że o ile spełnione zostały przesłanki: podmiotowa (pytanie prawne zostało przedstawione przez sąd) i przedmiotowa (w pytaniu prawnym wskazany został przepis ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych), o tyle zdaniem Trybunału Konstytucyjnego w rozpatrywanej sprawie brak jest spełnienia trzeciej przesłanki – funkcjonalnej – polegającej na zależności pomiędzy odpowiedzią na pytanie prawne a rozstrzygnięciem sprawy toczącej się przed sądem, w związku z którą pytanie prawne zostało przedstawione, ujmowanej w postaci relewantnej (prawnie doniosłej) relacji pomiędzy odpowiedzią na pytanie prawne a rozstrzygnięciem sprawy, co skutkuje umorzeniem postępowania ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.
Trybunał podziela poglądy Prokuratora Generalnego i Marszałka Sejmu, że sąd pytający nie wykorzystał wszystkich możliwych sposobów interpretacji zakwestionowanego przepisu, które mogłyby wyeliminować nasuwające się sądowi – odnośnie do zakwestionowanego przepisu – wątpliwości konstytucyjne.
9. Na marginesie rozpatrywanej sprawy Trybunał Konstytucyjny zwraca uwagę na postanowienie Sądu Najwyższego z 5 maja 2009 r., sygn. akt IV KK 427/08, które w dniu formułowania pytania prawnego do Trybunału Konstytucyjnego nie mogło być znane Sądowi Okręgowemu. W postanowieniu tym Sąd Najwyższy stwierdził, że: „Przepis art. 5 ustawy z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (Dz. U. Nr 179, poz. 1661, ze zm.), w brzmieniu ustalonym ustawą nowelizującą z dnia 28 lipca 2005 r. (Dz. U. Nr 180, poz. 1492), w sposób zupełnie jednoznaczny przesłankę «zawinienia» podmiotu zbiorowego ustanawia jedynie w stosunku do osób wymienionych w art. 3 pkt 2 i 3 tej ustawy, poprzez wskazanie na »winę« w wyborze bądź nadzorze. Pominięcie w tym przepisie przesłanki własnej odpowiedzialności podmiotu zbiorowego za czyny osób wskazanych w art. 3 pkt 1, przy niewprowadzeniu jakichkolwiek innych zasad odpowiedzialności podmiotu za działania osób nim zarządzających, spowodowało brak możliwości pociągnięcia podmiotu zbiorowego do odpowiedzialności za czyny zabronione tej kategorii osób”.
Sąd Najwyższy zwrócił przy tym uwagę, że przyjęty w ustawie o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych model odpowiedzialności podmiotów zbiorowych jest modelem opartym na zasadzie odrębnego zawinienia podmiotu zbiorowego i ma charakter akcesoryjny i niesubsydiarny. Jego akcesoryjność polega na uprzednim odwołaniu się do zawinionego i bezprawnego zachowania – czynu osoby fizycznej. Niesubsydiarność polega także na uprzednim potwierdzeniu tego czynu orzeczeniem karnym, o którym mowa w art. 4 u.o.p.z. Najistotniejsza pozostaje jednak przesłanka zawinienia. Art. 5 u.o.p.z. w sposób jednoznaczny przesłankę „zawinienia” podmiotu zbiorowego ustanawia jedynie w stosunku do osób wskazanych w art. 3 pkt 2 i 3 u.o.p.z. Daje temu wyraz poprzez wskazanie na „winę” w wyborze lub nadzorze. Pominięcie w tym przepisie przesłanki własnej odpowiedzialności podmiotu zbiorowego za czyny osób wskazanych w art. 3 pkt 1 u.o.p.z., przy niewprowadzeniu jakichkolwiek innych zasad odpowiedzialności podmiotu zbiorowego za działania osób nim zarządzających, spowodowało brak możliwości pociągnięcia podmiotu zbiorowego do odpowiedzialności za czyny zabronione tej kategorii osób (OSNKW z. 7/2009, poz. 57).
10. Ze względu na zakres pytania prawnego materia w nim przedstawiona nie mogła być przedmiotem kontroli konstytucyjności w rozpatrywanej sprawie.
Z tych wszystkich względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.