SK 11/08
-
Data orzeczenia:
-
Organ orzekający:
-
Skład sędziowski:
Powołane przepisy:
Dodatkowe informacje:
Pełny tekst orzeczenia
15/2/A/2009
POSTANOWIENIE
z dnia 12 lutego 2009 r.
Sygn. akt SK 11/08
Trybunał Konstytucyjny w składzie:
Mirosław Wyrzykowski – przewodniczący
Stanisław Biernat
Mirosław Granat – sprawozdawca
Janusz Niemcewicz
Andrzej Rzepliński,
po rozpoznaniu, na posiedzeniu niejawnym w dniu 12 lutego 2009 r., skargi konstytucyjnej Bronisława Haka o zbadanie zgodności:
art. 14 ust. 2 oraz art. 100 ust. 2 zdanie drugie ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. Nr 167, poz. 1398, ze zm.) z art. 45 ust. 1, art. 77 ust. 2 i art. 78 Konstytucji,
p o s t a n a w i a:
na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, z 2000 r. Nr 48, poz. 552 i Nr 53, poz. 638, z 2001 r. Nr 98, poz. 1070 oraz z 2005 r. Nr 169, poz. 1417) umorzyć postępowanie ze względu na zbędność wydania wyroku.
UZASADNIENIE
I
1. 15 czerwca 2007 r. Bronisław H. wniósł skargę konstytucyjną, zaskarżając art. 14 ust. 2 oraz art. 100 ust. 2 zdanie drugie ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. Nr 167, poz. 1398, ze zm.; dalej: ustawa o kosztach sądowych w sprawach cywilnych) jako niezgodnych z art. 45 ust. 1, art. 77 ust. 2 oraz z art. 78 Konstytucji. Skarga konstytucyjna została wniesiona w związku z następującym stanem faktycznym. Postanowieniem z 29 stycznia 2007 r. w sprawie z powództwa Bronisława H. PZU SA, sygn. akt: I C 198/06, Sąd Rejonowy w Giżycku, I Wydział Cywilny odrzucił apelację powoda ze względu na brak opłaty podstawowej od apelacji sporządzonej przez adwokata. Rozstrzygnięcie zapadło w sytuacji, kiedy powód został zwolniony przez sąd od kosztów sądowych w całości, na mocy postanowienia z 25 lipca 2006 r. (postanowienie Sądu Rejonowego w Giżycku, sygn. akt I C 198/06).
Od wskazanego orzeczenia powód wniósł zażalenie. Postanowieniem z 7 marca 2007 r. Sąd Okręgowy w Olsztynie, IX Wydział Cywilny Odwoławczy (sygn. akt IX Cz 180/07) oddalił zażalenie Bronisława H. na postanowienie Sądu Rejonowego w Giżycku, I Wydział Cywilny z 29 stycznia 2007 r., sygn. akt I C 198/06 o odrzuceniu apelacji. Postanowienie Sądu Okręgowego w Olsztynie zostało doręczone pełnomocnikowi Bronisława H. 16 marca 2007 r. Jest to ostateczne orzeczenie rozstrzygające o konstytucyjnie gwarantowanych skarżącemu prawach do rozpatrzenia jego sprawy przez sąd w dwóch instancjach wywodzonych z art. 45 ust. 1, art. 77 ust. 2 oraz art. 78 Konstytucji. Skarżącemu nie przysługiwały żadne środki prawne, w oparciu o które mógłby dochodzić zmiany lub uchylenia postanowienia naruszającego jego prawo do sądu. Skarga kasacyjna od postanowienia Sądu Okręgowego w Olsztynie była niedopuszczalna.
Podstawę rozstrzygnięć w pierwszej i w drugiej instancji stanowiły art. 14 ust. 2 oraz art. 100 ust. 2 zdanie drugie ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych w związku z art. 1302 § 3 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.). Art. 14 ust. 2 i art. 100 ust. 2 zdanie drugie ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych wymagały bezwzględnie od strony reprezentowanej przez radcę prawnego bądź adwokata wniesienia opłaty podstawowej od każdego pisma procesowego wymienionego w art. 3 ust. 2 tej ustawy, bez względu na sytuację rodzinną i majątkową strony wnoszącej to pismo. Taka regulacja zdaniem skarżącego naruszyła jego prawo do sądu, w tym art. 77 ust. 2 Konstytucji przez to, że wprowadziła do systemu prawa bariery ustawowe, które zamykają skarżącemu drogę sądową dla dochodzenia naruszonych jego praw.
Skarżący wskazał, że prawo do sprawiedliwego rozpatrzenia jego sprawy przez sąd oznacza przysługujące każdemu uprawnienie do rozpoznania jego sprawy przez sąd bez tworzenia przez państwo proceduralnych barier prawnych o charakterze fiskalnym (opłat sądowych), stanowiących podstawę odrzucenia środków odwoławczych zapewniających ochronę prawną roszczeń jednostki. Funkcjonowanie art. 14 ust. 2 oraz art. 100 ust. 2 zdanie drugie ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych powodowało, że od rozpoczęcia obowiązywania tej ustawy do 10 marca 2007 r. (kiedy zaczęła obowiązywać ustawa zmieniająca ustawę o kosztach sądowych w sprawach cywilnych), w Polsce nie istniało prawo do zwolnienia z kosztów sądowych w całości, przez co osoby najuboższe były pozbawione prawa do rozpoznania ich sprawy w dwóch instancjach sądowych. To spowodowało faktyczne zamknięcie najuboższym jednostkom drogi do dochodzenia naruszonych praw przed sądem. Zdaniem skarżącego z szeroko rozumianej zasady prawa do sądu powinno się wywodzić również prawo do zwolnienia od wszelkich kosztów sądowych należne ubogim.
Skarżący wskazał, że mimo, iż na podstawie ustawy z dnia 14 grudnia 2006 r. o zmianie ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. Nr 21, poz. 123), zakwestionowane w skardze przepisy utraciły moc, zasadne jest rozpoznanie niniejszej skargi ze względu na konieczność ochrony konstytucyjnie chronionych wolności i praw skarżącego. Na podstawie przepisów intertemporalnych przepisy te mają zastosowanie do spraw niezakończonych przed wejściem w życie nowelizacji ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych.
Zdaniem skarżącego kwestionowana regulacja czyni prawo do sądu iluzorycznym. Przyznane najuboższym podmiotom przez sąd zwolnienie od kosztów sądowych w całości nie zwalniało ich od obowiązku wnoszenia opłaty podstawowej w kwocie 30 zł od każdego pisma procesowego wymienionego w art. 3 ust. 2 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych w świetle regulacji art. 14 ust. 2 i art. 100 ust. 2 zdanie drugie ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych do czasu ich obowiązywania (tj. do 10 marca 2007 r.). Nie istniała żadna procedura umożliwiająca podmiotom, których nie było stać na poniesienie opłaty podstawowej, na uzyskanie zwolnienia od obowiązku poniesienia tej opłaty.
W ustawie o kosztach sądowych w sprawach cywilnych zachodziła wewnętrzna sprzeczność między art. 96 ust. 1 pkt 10 a art. 100 ust. 2 zdanie drugie tej ustawy. Strona, której sąd przyznał całkowite zwolnienie od kosztów sądowych musiała uiścić opłatę podstawową, o której mowa w art. 14 ustawy od wszystkich pism podlegających opłacie, chyba że przepis szczególny stanowił inaczej.
Wobec brzmienia art. 96 ust. 1 pkt 10 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, art. 100 ust. 2 zdanie drugie można było rozumieć jedynie w ten sposób, że odnosił się on jedynie do obowiązku uiszczenia przez stronę opłaty podstawowej od wszystkich pism podlegających opłacie, w których strona składała jednocześnie wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych. Skoro powód został zwolniony przez Sąd Rejonowy w Giżycku od kosztów sądowych w całości, a zwolnienie to rozciągało się na postępowanie w drugiej instancji, apelacja złożona przez niego, wobec uzyskanego wcześniej zwolnienia, nie stanowiła już pisma podlegającego opłacie z mocy art. 96 ust. 1 pkt 10 tej ustawy. Powód zostawał zwolniony z obowiązku uiszczenia wszelkich dalszych kosztów sądowych powstałych w sprawie, w tym także opłaty podstawowej od apelacji.
Artykuł 100 ust. 2 zdanie drugie ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych sprawił, że mimo zwolnienia strony od kosztów sądowych w całości przez sąd pierwszej instancji, obowiązana była ona ponosić w dalszym toku postępowania za każdym razem opłatę podstawową w kwocie 30 zł, od każdego pisma podlegającego opłacie.
O słuszności skargi konstytucyjnej skarżącego świadczy fakt, że zakwestionowane art. 14 ust. 2 oraz art. 100 ust. 2 zdanie drugie ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych zostały pozbawione mocy obowiązującej z dniem 10 marca 2007 r. Wtedy, na podstawie ustawy z 14 grudnia 2006 r. o zmianie ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych został uchylony art. 14 ust. 2, natomiast art. 100 ust. 2 zdanie drugie ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych otrzymał brzmienie: „sąd może zwolnić stronę od kosztów sądowych w całości. Przepis ust. 1 stosuje się odpowiednio”.
2. 29 kwietnia 2008 r. udział w postępowaniu w sprawie zgłosił Rzecznik Praw Obywatelskich. Zajął stanowisko, że kwestionowane w skardze konstytucyjnej przepisy są niezgodne z art. 45 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 i art. 2 Konstytucji. Formułując stanowisko w kwestii konstytucyjności zaskarżonych przepisów ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych Rzecznik uwzględnił linię orzeczniczą Trybunału Konstytucyjnego, która opowiada się za dopuszczalnością doprecyzowania przez Rzecznika konstytucyjnego wzorca kontroli przy zachowaniu tożsamości zakresu zaskarżenia. Rzecznik Praw Obywatelskich uściślił więc wzorzec przywołany w skardze. Wskazał, że istota podniesionego problemu konstytucyjnego sprowadza się do dokonania oceny kwestionowanej regulacji w kontekście art. 2 i art. 45 ust. 1 Konstytucji.
Zaskarżone przepisy zostały wprowadzone do polskiego porządku prawnego ustawą o kosztach sądowych w sprawach cywilnych i obowiązywały w pełnym zakresie do momentu wejścia w życie ustawy z 14 grudnia 2006 r. o zmianie ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, co nastąpiło 10 marca 2007 r. Obecnie kwestionowane przepisy obowiązują w zakresie ograniczonym, bo jedynie z intertemporalnej mocy art. 2 ustawy z 14 grudnia 2006 r. o zmianie ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych. Przepis ten stanowi, że do spraw wszczętych przed dniem wejścia w życie ustawy zmieniającej stosuje się przepisy dotychczasowe.
Ustawa o kosztach sądowych w sprawach cywilnych wprowadziła do systemu prawa nowy rodzaj opłaty sądowej w postaci opłaty podstawowej. Jedną z funkcji tej regulacji miała być realizacja koncepcji eliminacji z polskiego postępowania cywilnego tzw. sądzenia się za darmo. Zatem nawet strona zwolniona od kosztów przez sąd powinna ponieść pewną opłatę. Wprowadzenie reguły, że strona zwolniona przez sąd od obowiązku ponoszenia kosztów obowiązana jest do uiszczenia opłaty podstawowej, miało skutecznie przeciwdziałać nadużywaniu prawa do sądu.
Rzecznik omówił istotę instytucji zwolnienia od kosztów sądowych. Wskazał na jej społeczny wymiar. Uznał, że zaskarżone przepisy ustawy o kosztach w sprawach cywilnych stanowią odstępstwo od całkowitego sądowego zwolnienia podmiotów prawnych od obowiązku ponoszenia kosztów sądowych. Ustawodawca konstruując te przepisy miał na względzie swoiste domniemanie faktyczne, sprowadzające się do tezy, że każdy niezależnie od sytuacji, w jakiej się znajduje, jest w stanie uiścić kwotę 30 zł.
Zdaniem Rzecznika Praw Obywatelskich teza o możliwości uiszczenia kwoty 30 zł na poczet opłaty podstawowej bez uszczerbku dla słusznych potrzeb w zakresie niezbędnego utrzymania danej osoby, przez każdy podmiot zwolniony sądownie od kosztów, nie znajduje uzasadnienia w rzeczywistości społecznej. Sam obowiązek uiszczenia opłaty podstawowej jest przedmiotem wielu skarg, kierowanych do Rzecznika Praw Obywatelskich. Zdaniem Rzecznika obowiązki procesowe w zakresie uiszczenia kosztów sądowych powinny być rozpatrywane z punktu widzenia dopuszczalności wprowadzanych ustawą ograniczeń w zakresie konstytucyjnego prawa do sądu. Unormowania dotyczące kosztów postępowania (w tym ich wysokości, zasad ich ponoszenia przez strony oraz odstępstw od tych zasad itp.) są bowiem ściśle związane z realizacją konstytucyjnych reguł porządku prawnego, które gwarantują skuteczną ochronę praw jednostek przez dostęp do sądu (wyrok TK z 2 lipca 2003 r., sygn. K 25/01, OTK ZU nr 6/A/2003, poz. 60).
Rzecznik przywołał linię orzeczniczą Trybunału Konstytucyjnego dotyczącą prawa do sądu. Odniósł się również do orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu (dalej: ETPC) w związku z możliwościami ograniczenia dostępu do sądu.
Stwierdził, że wprowadzane w tym zakresie ograniczenia nie mogą zamykać lub ograniczać dostępu do sądu w sposób, by uszczerbku doznała sama istota rozpatrywanego prawa. Koszty sądowe nie powinny być nadmierne. Nie powinny stanowić nieuzasadnionego ograniczenia prawa do wnoszenia środków procesowych, aby nie powodować naruszenia samego prawa dostępu do sądu (por. wyrok ETPC z 19 czerwca 2001 r. w sprawie Kreuz przeciwko Polsce, nr skargi: 28249/95; wyrok ETPC z 26 lipca 2005 r. w sprawie Kniat przeciwko Polsce, nr skargi: 71731/01).
Rzecznik odniósł się też do konstytucyjnej zasady proporcjonalności. Wskazał, że ustawodawca, godząc się na limitowanie konstytucyjnych praw, precyzuje warunki dopuszczalności tego rodzaju ograniczeń. Samo ustawowe usankcjonowanie obowiązku uiszczenia opłaty podstawowej w sytuacji, w której strona została całkowicie zwolniona z obowiązku ponoszenia kosztów sądowych w sposób istotny ogranicza możliwość dochodzenia ochrony praw na drodze sądowej. Skutkuje to zaniechaniem korzystania przez dany podmiot z drogi sądowej. Podmiot ten jest zmuszany do rezygnacji z poszukiwania sądowej ochrony swych praw dlatego, że system prawny nie uwzględnia istniejącego po jego stronie faktycznego i rzeczywistego braku środków finansowych w zakresie obowiązku uiszczenia opłaty podstawowej. Taka regulacja narusza art. 45 ust. 1 Konstytucji.
Zdaniem Rzecznika wątpliwym pozostaje spełnienie przez kwestionowaną regulację celów jakie mają przyświecać wprowadzeniu do porządku prawnego obowiązku uiszczenia opłaty podstawowej przez podmioty zwolnione przez sąd z obowiązku ponoszenia kosztów sądowych. Istnieją inne sposoby skutecznego przeciwdziałania nadużywaniu przez strony prawa do sądu jak chociażby dokonywana przez sądy, w sposób należyty na gruncie art. 109 ust. 2 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, ocena w zakresie istnienia przesłanki oczywistej bezzasadności dochodzonego roszczenia lub obrony praw. Ustanowienie opłaty podstawowej jako obowiązku procesowego ciążącego na stronie całkowicie zwolnionej od kosztów sądowych nie jest konieczne dla zagwarantowania realizacji zasady ekonomiki procesowej, sprawności postępowania i ochrony praw pozwanych. Nie stanowi ono jedynego właściwego środka służącego pozyskaniu środków materialnych niezbędnych dla należytego zorganizowania wymiaru sprawiedliwości.
3. Pismem z 18 czerwca 2008 r. stanowisko zajął Marszałek Sejmu. Wniósł o stwierdzenie, że kwestionowane przepisy są niezgodne z przywołanymi wzorcami kontroli. Marszałek przytoczył treść zaskarżonych przepisów. Zgodził się z argumentacją przywołaną w skardze konstytucyjnej, że art. 14 ust. 2 i art. 100 ust. 2 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych naruszają prawo do sądu i do zaskarżania orzeczeń wydanych w pierwszej instancji. Omówił treść prawa do sądu wynikającą z przepisów Konstytucji i orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego. Wskazał, że gdy strona zwolniona przez sąd od kosztów sądowych ze względów finansowych nie może wnieść skutecznie apelacji (ponieważ nieopłacona apelacja podlega odrzuceniu) dochodzi do ograniczenia możliwości merytorycznego zbadania przez sąd zarzutów formułowanych przez skarżącego. Następuje przez to zamknięcie drogi sądowej dochodzenia naruszonego prawa. Kwestionowane przepisy nie zagwarantowały stronie możliwości uruchomienia sądowej kontroli wydanego w jej sprawie rozstrzygnięcia.
W wypadku art. 14 ust. 2 i art. 100 ust. 2 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych nie było szczególnych okoliczności, które usprawiedliwiałyby pozbawienie strony (która została zwolniona od kosztów sądowych i nie jest w stanie ich ponieść bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny) wniesienia środka odwoławczego od orzeczenia wydanego przez sąd w pierwszej instancji. Ograniczenie prawa zaskarżenia wyroku pierwszej instancji nie służy w tym wypadku realizacji żadnej z wartości wskazanych w art. 31 ust. 3 Konstytucji. Jedynym uzasadnieniem istnienia kwestionowanych przepisów jest szybkość postępowania. Nie jest to jednak wartość, na rzecz której można poświęcić ochronę praw podmiotowych.
Ustawodawca w ustawie o kosztach sądowych w sprawach cywilnych zawarł przepisy, które miały uwzględniać wszystkie funkcje kosztów sądowych: służebne wobec wymiaru sprawiedliwości, społeczne, fiskalne. Koszty postępowania służą osiągnięciu należytej sprawności organizacyjnej i orzeczniczej sądów oraz selekcji roszczeń szykanujących i oczywiście niezasadnych od roszczeń uzasadnionych, służących ochronie praw i wolności jednostki. Funkcja społeczna oznacza wpływ jaki koszty postępowania wywierają na życie społeczne w sensie pozytywnym (ograniczenie pieniactwa, szykanowania przeciwnika, minimalizacji zachęt do ochrony fikcyjnych interesów i chęci niesłusznego wzbogacenia się kosztem przeciwnika etc.), jak i negatywnym (np. utrudnienie dostępu do wymiaru sprawiedliwości, zaburzenia funkcjonowania zasady faktycznej równości uczestników postępowania). Funkcje fiskalne polegają na uzyskaniu częściowego przynajmniej zwrotu kosztów funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości. Sejm zmieniając 14 grudnia 2006 r. kwestionowane przepisy, stanął na stanowisku, że obowiązywanie kwestionowanych przepisów w dotychczasowym brzmieniu mogłoby w istotny sposób wpłynąć na ograniczenie prawa do sądu.
II
Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:
W niniejszej sprawie skarżący zakwestionował zgodność art. 14 ust. 2 oraz art. 100 ust. 2 zdanie drugie ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. Nr 167. poz. 1398, ze zm.; dalej: ustawa o kosztach sądowych w sprawach cywilnych) z art. 45 ust. 1, art. 77 ust. 2 i art. 78 Konstytucji.
Wskazane w skardze konstytucyjnej przepisy były już przedmiotem rozważań Trybunału Konstytucyjnego. Wyrokiem z 17 listopada 2008 r., sygn. SK 33/07 (OTK ZU nr 9/A/2008, poz. 154), Trybunał Konstytucyjny orzekł, między innymi, że: „1. Art. 14 ust. 2 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. Nr 167, poz. 1398, ze zm.), w brzmieniu obowiązującym przed wejściem w życie ustawy z dnia 14 grudnia 2006 r. o zmianie ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. z 2007 r. Nr 21, poz. 123) w związku z art. 100 ust. 2 ustawy z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, w brzmieniu obowiązującym przed wejściem w życie ustawy z 14 grudnia 2006 r., są zgodne z art. 2, art. 31 ust. 3, art. 45 ust. 1, art. 77 ust. 2 i art. 78 Konstytucji”.
Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału Konstytucyjnego, art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.) stanowi, że Trybunał umarza na posiedzeniu niejawnym postępowanie, jeżeli wydanie orzeczenia jest zbędne lub niedopuszczalne. Taki stan rzeczy ma miejsce, gdy zaskarżony przepis prawny był już przedmiotem kontroli jego zgodności z Konstytucją w innej sprawie (zob. np. postanowienia z: 3 października 2001 r., sygn. SK 3/01, OTK ZU nr 7/2001, poz. 218, s. 1114-1115, 25 listopada 2002 r., sygn. SK 30/01, OTK ZU nr 6/A/2002, poz. 88, s. 1142 oraz 26 marca 2002 r., sygn. P 3/02, OTK ZU nr 2/A/2002, poz. 22, s. 298).
Zważywszy, że w wyroku o sygn. SK 33/07 Trybunał Konstytucyjny wypowiedział się co do zgodności z art. 45 ust. 1, art. 77 ust. 2 i art. 78 Konstytucji przepisów ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, kwestionowanych w niniejszej sprawie, postępowanie ze skargi konstytucyjnej Bronisława Haka należało umorzyć z powodu zbędności wydania wyroku.
Z tych wszystkich względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.
POSTANOWIENIE
z dnia 12 lutego 2009 r.
Sygn. akt SK 11/08
Trybunał Konstytucyjny w składzie:
Mirosław Wyrzykowski – przewodniczący
Stanisław Biernat
Mirosław Granat – sprawozdawca
Janusz Niemcewicz
Andrzej Rzepliński,
po rozpoznaniu, na posiedzeniu niejawnym w dniu 12 lutego 2009 r., skargi konstytucyjnej Bronisława Haka o zbadanie zgodności:
art. 14 ust. 2 oraz art. 100 ust. 2 zdanie drugie ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. Nr 167, poz. 1398, ze zm.) z art. 45 ust. 1, art. 77 ust. 2 i art. 78 Konstytucji,
p o s t a n a w i a:
na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, z 2000 r. Nr 48, poz. 552 i Nr 53, poz. 638, z 2001 r. Nr 98, poz. 1070 oraz z 2005 r. Nr 169, poz. 1417) umorzyć postępowanie ze względu na zbędność wydania wyroku.
UZASADNIENIE
I
1. 15 czerwca 2007 r. Bronisław H. wniósł skargę konstytucyjną, zaskarżając art. 14 ust. 2 oraz art. 100 ust. 2 zdanie drugie ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. Nr 167, poz. 1398, ze zm.; dalej: ustawa o kosztach sądowych w sprawach cywilnych) jako niezgodnych z art. 45 ust. 1, art. 77 ust. 2 oraz z art. 78 Konstytucji. Skarga konstytucyjna została wniesiona w związku z następującym stanem faktycznym. Postanowieniem z 29 stycznia 2007 r. w sprawie z powództwa Bronisława H. PZU SA, sygn. akt: I C 198/06, Sąd Rejonowy w Giżycku, I Wydział Cywilny odrzucił apelację powoda ze względu na brak opłaty podstawowej od apelacji sporządzonej przez adwokata. Rozstrzygnięcie zapadło w sytuacji, kiedy powód został zwolniony przez sąd od kosztów sądowych w całości, na mocy postanowienia z 25 lipca 2006 r. (postanowienie Sądu Rejonowego w Giżycku, sygn. akt I C 198/06).
Od wskazanego orzeczenia powód wniósł zażalenie. Postanowieniem z 7 marca 2007 r. Sąd Okręgowy w Olsztynie, IX Wydział Cywilny Odwoławczy (sygn. akt IX Cz 180/07) oddalił zażalenie Bronisława H. na postanowienie Sądu Rejonowego w Giżycku, I Wydział Cywilny z 29 stycznia 2007 r., sygn. akt I C 198/06 o odrzuceniu apelacji. Postanowienie Sądu Okręgowego w Olsztynie zostało doręczone pełnomocnikowi Bronisława H. 16 marca 2007 r. Jest to ostateczne orzeczenie rozstrzygające o konstytucyjnie gwarantowanych skarżącemu prawach do rozpatrzenia jego sprawy przez sąd w dwóch instancjach wywodzonych z art. 45 ust. 1, art. 77 ust. 2 oraz art. 78 Konstytucji. Skarżącemu nie przysługiwały żadne środki prawne, w oparciu o które mógłby dochodzić zmiany lub uchylenia postanowienia naruszającego jego prawo do sądu. Skarga kasacyjna od postanowienia Sądu Okręgowego w Olsztynie była niedopuszczalna.
Podstawę rozstrzygnięć w pierwszej i w drugiej instancji stanowiły art. 14 ust. 2 oraz art. 100 ust. 2 zdanie drugie ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych w związku z art. 1302 § 3 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.). Art. 14 ust. 2 i art. 100 ust. 2 zdanie drugie ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych wymagały bezwzględnie od strony reprezentowanej przez radcę prawnego bądź adwokata wniesienia opłaty podstawowej od każdego pisma procesowego wymienionego w art. 3 ust. 2 tej ustawy, bez względu na sytuację rodzinną i majątkową strony wnoszącej to pismo. Taka regulacja zdaniem skarżącego naruszyła jego prawo do sądu, w tym art. 77 ust. 2 Konstytucji przez to, że wprowadziła do systemu prawa bariery ustawowe, które zamykają skarżącemu drogę sądową dla dochodzenia naruszonych jego praw.
Skarżący wskazał, że prawo do sprawiedliwego rozpatrzenia jego sprawy przez sąd oznacza przysługujące każdemu uprawnienie do rozpoznania jego sprawy przez sąd bez tworzenia przez państwo proceduralnych barier prawnych o charakterze fiskalnym (opłat sądowych), stanowiących podstawę odrzucenia środków odwoławczych zapewniających ochronę prawną roszczeń jednostki. Funkcjonowanie art. 14 ust. 2 oraz art. 100 ust. 2 zdanie drugie ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych powodowało, że od rozpoczęcia obowiązywania tej ustawy do 10 marca 2007 r. (kiedy zaczęła obowiązywać ustawa zmieniająca ustawę o kosztach sądowych w sprawach cywilnych), w Polsce nie istniało prawo do zwolnienia z kosztów sądowych w całości, przez co osoby najuboższe były pozbawione prawa do rozpoznania ich sprawy w dwóch instancjach sądowych. To spowodowało faktyczne zamknięcie najuboższym jednostkom drogi do dochodzenia naruszonych praw przed sądem. Zdaniem skarżącego z szeroko rozumianej zasady prawa do sądu powinno się wywodzić również prawo do zwolnienia od wszelkich kosztów sądowych należne ubogim.
Skarżący wskazał, że mimo, iż na podstawie ustawy z dnia 14 grudnia 2006 r. o zmianie ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. Nr 21, poz. 123), zakwestionowane w skardze przepisy utraciły moc, zasadne jest rozpoznanie niniejszej skargi ze względu na konieczność ochrony konstytucyjnie chronionych wolności i praw skarżącego. Na podstawie przepisów intertemporalnych przepisy te mają zastosowanie do spraw niezakończonych przed wejściem w życie nowelizacji ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych.
Zdaniem skarżącego kwestionowana regulacja czyni prawo do sądu iluzorycznym. Przyznane najuboższym podmiotom przez sąd zwolnienie od kosztów sądowych w całości nie zwalniało ich od obowiązku wnoszenia opłaty podstawowej w kwocie 30 zł od każdego pisma procesowego wymienionego w art. 3 ust. 2 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych w świetle regulacji art. 14 ust. 2 i art. 100 ust. 2 zdanie drugie ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych do czasu ich obowiązywania (tj. do 10 marca 2007 r.). Nie istniała żadna procedura umożliwiająca podmiotom, których nie było stać na poniesienie opłaty podstawowej, na uzyskanie zwolnienia od obowiązku poniesienia tej opłaty.
W ustawie o kosztach sądowych w sprawach cywilnych zachodziła wewnętrzna sprzeczność między art. 96 ust. 1 pkt 10 a art. 100 ust. 2 zdanie drugie tej ustawy. Strona, której sąd przyznał całkowite zwolnienie od kosztów sądowych musiała uiścić opłatę podstawową, o której mowa w art. 14 ustawy od wszystkich pism podlegających opłacie, chyba że przepis szczególny stanowił inaczej.
Wobec brzmienia art. 96 ust. 1 pkt 10 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, art. 100 ust. 2 zdanie drugie można było rozumieć jedynie w ten sposób, że odnosił się on jedynie do obowiązku uiszczenia przez stronę opłaty podstawowej od wszystkich pism podlegających opłacie, w których strona składała jednocześnie wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych. Skoro powód został zwolniony przez Sąd Rejonowy w Giżycku od kosztów sądowych w całości, a zwolnienie to rozciągało się na postępowanie w drugiej instancji, apelacja złożona przez niego, wobec uzyskanego wcześniej zwolnienia, nie stanowiła już pisma podlegającego opłacie z mocy art. 96 ust. 1 pkt 10 tej ustawy. Powód zostawał zwolniony z obowiązku uiszczenia wszelkich dalszych kosztów sądowych powstałych w sprawie, w tym także opłaty podstawowej od apelacji.
Artykuł 100 ust. 2 zdanie drugie ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych sprawił, że mimo zwolnienia strony od kosztów sądowych w całości przez sąd pierwszej instancji, obowiązana była ona ponosić w dalszym toku postępowania za każdym razem opłatę podstawową w kwocie 30 zł, od każdego pisma podlegającego opłacie.
O słuszności skargi konstytucyjnej skarżącego świadczy fakt, że zakwestionowane art. 14 ust. 2 oraz art. 100 ust. 2 zdanie drugie ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych zostały pozbawione mocy obowiązującej z dniem 10 marca 2007 r. Wtedy, na podstawie ustawy z 14 grudnia 2006 r. o zmianie ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych został uchylony art. 14 ust. 2, natomiast art. 100 ust. 2 zdanie drugie ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych otrzymał brzmienie: „sąd może zwolnić stronę od kosztów sądowych w całości. Przepis ust. 1 stosuje się odpowiednio”.
2. 29 kwietnia 2008 r. udział w postępowaniu w sprawie zgłosił Rzecznik Praw Obywatelskich. Zajął stanowisko, że kwestionowane w skardze konstytucyjnej przepisy są niezgodne z art. 45 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 i art. 2 Konstytucji. Formułując stanowisko w kwestii konstytucyjności zaskarżonych przepisów ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych Rzecznik uwzględnił linię orzeczniczą Trybunału Konstytucyjnego, która opowiada się za dopuszczalnością doprecyzowania przez Rzecznika konstytucyjnego wzorca kontroli przy zachowaniu tożsamości zakresu zaskarżenia. Rzecznik Praw Obywatelskich uściślił więc wzorzec przywołany w skardze. Wskazał, że istota podniesionego problemu konstytucyjnego sprowadza się do dokonania oceny kwestionowanej regulacji w kontekście art. 2 i art. 45 ust. 1 Konstytucji.
Zaskarżone przepisy zostały wprowadzone do polskiego porządku prawnego ustawą o kosztach sądowych w sprawach cywilnych i obowiązywały w pełnym zakresie do momentu wejścia w życie ustawy z 14 grudnia 2006 r. o zmianie ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, co nastąpiło 10 marca 2007 r. Obecnie kwestionowane przepisy obowiązują w zakresie ograniczonym, bo jedynie z intertemporalnej mocy art. 2 ustawy z 14 grudnia 2006 r. o zmianie ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych. Przepis ten stanowi, że do spraw wszczętych przed dniem wejścia w życie ustawy zmieniającej stosuje się przepisy dotychczasowe.
Ustawa o kosztach sądowych w sprawach cywilnych wprowadziła do systemu prawa nowy rodzaj opłaty sądowej w postaci opłaty podstawowej. Jedną z funkcji tej regulacji miała być realizacja koncepcji eliminacji z polskiego postępowania cywilnego tzw. sądzenia się za darmo. Zatem nawet strona zwolniona od kosztów przez sąd powinna ponieść pewną opłatę. Wprowadzenie reguły, że strona zwolniona przez sąd od obowiązku ponoszenia kosztów obowiązana jest do uiszczenia opłaty podstawowej, miało skutecznie przeciwdziałać nadużywaniu prawa do sądu.
Rzecznik omówił istotę instytucji zwolnienia od kosztów sądowych. Wskazał na jej społeczny wymiar. Uznał, że zaskarżone przepisy ustawy o kosztach w sprawach cywilnych stanowią odstępstwo od całkowitego sądowego zwolnienia podmiotów prawnych od obowiązku ponoszenia kosztów sądowych. Ustawodawca konstruując te przepisy miał na względzie swoiste domniemanie faktyczne, sprowadzające się do tezy, że każdy niezależnie od sytuacji, w jakiej się znajduje, jest w stanie uiścić kwotę 30 zł.
Zdaniem Rzecznika Praw Obywatelskich teza o możliwości uiszczenia kwoty 30 zł na poczet opłaty podstawowej bez uszczerbku dla słusznych potrzeb w zakresie niezbędnego utrzymania danej osoby, przez każdy podmiot zwolniony sądownie od kosztów, nie znajduje uzasadnienia w rzeczywistości społecznej. Sam obowiązek uiszczenia opłaty podstawowej jest przedmiotem wielu skarg, kierowanych do Rzecznika Praw Obywatelskich. Zdaniem Rzecznika obowiązki procesowe w zakresie uiszczenia kosztów sądowych powinny być rozpatrywane z punktu widzenia dopuszczalności wprowadzanych ustawą ograniczeń w zakresie konstytucyjnego prawa do sądu. Unormowania dotyczące kosztów postępowania (w tym ich wysokości, zasad ich ponoszenia przez strony oraz odstępstw od tych zasad itp.) są bowiem ściśle związane z realizacją konstytucyjnych reguł porządku prawnego, które gwarantują skuteczną ochronę praw jednostek przez dostęp do sądu (wyrok TK z 2 lipca 2003 r., sygn. K 25/01, OTK ZU nr 6/A/2003, poz. 60).
Rzecznik przywołał linię orzeczniczą Trybunału Konstytucyjnego dotyczącą prawa do sądu. Odniósł się również do orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu (dalej: ETPC) w związku z możliwościami ograniczenia dostępu do sądu.
Stwierdził, że wprowadzane w tym zakresie ograniczenia nie mogą zamykać lub ograniczać dostępu do sądu w sposób, by uszczerbku doznała sama istota rozpatrywanego prawa. Koszty sądowe nie powinny być nadmierne. Nie powinny stanowić nieuzasadnionego ograniczenia prawa do wnoszenia środków procesowych, aby nie powodować naruszenia samego prawa dostępu do sądu (por. wyrok ETPC z 19 czerwca 2001 r. w sprawie Kreuz przeciwko Polsce, nr skargi: 28249/95; wyrok ETPC z 26 lipca 2005 r. w sprawie Kniat przeciwko Polsce, nr skargi: 71731/01).
Rzecznik odniósł się też do konstytucyjnej zasady proporcjonalności. Wskazał, że ustawodawca, godząc się na limitowanie konstytucyjnych praw, precyzuje warunki dopuszczalności tego rodzaju ograniczeń. Samo ustawowe usankcjonowanie obowiązku uiszczenia opłaty podstawowej w sytuacji, w której strona została całkowicie zwolniona z obowiązku ponoszenia kosztów sądowych w sposób istotny ogranicza możliwość dochodzenia ochrony praw na drodze sądowej. Skutkuje to zaniechaniem korzystania przez dany podmiot z drogi sądowej. Podmiot ten jest zmuszany do rezygnacji z poszukiwania sądowej ochrony swych praw dlatego, że system prawny nie uwzględnia istniejącego po jego stronie faktycznego i rzeczywistego braku środków finansowych w zakresie obowiązku uiszczenia opłaty podstawowej. Taka regulacja narusza art. 45 ust. 1 Konstytucji.
Zdaniem Rzecznika wątpliwym pozostaje spełnienie przez kwestionowaną regulację celów jakie mają przyświecać wprowadzeniu do porządku prawnego obowiązku uiszczenia opłaty podstawowej przez podmioty zwolnione przez sąd z obowiązku ponoszenia kosztów sądowych. Istnieją inne sposoby skutecznego przeciwdziałania nadużywaniu przez strony prawa do sądu jak chociażby dokonywana przez sądy, w sposób należyty na gruncie art. 109 ust. 2 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, ocena w zakresie istnienia przesłanki oczywistej bezzasadności dochodzonego roszczenia lub obrony praw. Ustanowienie opłaty podstawowej jako obowiązku procesowego ciążącego na stronie całkowicie zwolnionej od kosztów sądowych nie jest konieczne dla zagwarantowania realizacji zasady ekonomiki procesowej, sprawności postępowania i ochrony praw pozwanych. Nie stanowi ono jedynego właściwego środka służącego pozyskaniu środków materialnych niezbędnych dla należytego zorganizowania wymiaru sprawiedliwości.
3. Pismem z 18 czerwca 2008 r. stanowisko zajął Marszałek Sejmu. Wniósł o stwierdzenie, że kwestionowane przepisy są niezgodne z przywołanymi wzorcami kontroli. Marszałek przytoczył treść zaskarżonych przepisów. Zgodził się z argumentacją przywołaną w skardze konstytucyjnej, że art. 14 ust. 2 i art. 100 ust. 2 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych naruszają prawo do sądu i do zaskarżania orzeczeń wydanych w pierwszej instancji. Omówił treść prawa do sądu wynikającą z przepisów Konstytucji i orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego. Wskazał, że gdy strona zwolniona przez sąd od kosztów sądowych ze względów finansowych nie może wnieść skutecznie apelacji (ponieważ nieopłacona apelacja podlega odrzuceniu) dochodzi do ograniczenia możliwości merytorycznego zbadania przez sąd zarzutów formułowanych przez skarżącego. Następuje przez to zamknięcie drogi sądowej dochodzenia naruszonego prawa. Kwestionowane przepisy nie zagwarantowały stronie możliwości uruchomienia sądowej kontroli wydanego w jej sprawie rozstrzygnięcia.
W wypadku art. 14 ust. 2 i art. 100 ust. 2 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych nie było szczególnych okoliczności, które usprawiedliwiałyby pozbawienie strony (która została zwolniona od kosztów sądowych i nie jest w stanie ich ponieść bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny) wniesienia środka odwoławczego od orzeczenia wydanego przez sąd w pierwszej instancji. Ograniczenie prawa zaskarżenia wyroku pierwszej instancji nie służy w tym wypadku realizacji żadnej z wartości wskazanych w art. 31 ust. 3 Konstytucji. Jedynym uzasadnieniem istnienia kwestionowanych przepisów jest szybkość postępowania. Nie jest to jednak wartość, na rzecz której można poświęcić ochronę praw podmiotowych.
Ustawodawca w ustawie o kosztach sądowych w sprawach cywilnych zawarł przepisy, które miały uwzględniać wszystkie funkcje kosztów sądowych: służebne wobec wymiaru sprawiedliwości, społeczne, fiskalne. Koszty postępowania służą osiągnięciu należytej sprawności organizacyjnej i orzeczniczej sądów oraz selekcji roszczeń szykanujących i oczywiście niezasadnych od roszczeń uzasadnionych, służących ochronie praw i wolności jednostki. Funkcja społeczna oznacza wpływ jaki koszty postępowania wywierają na życie społeczne w sensie pozytywnym (ograniczenie pieniactwa, szykanowania przeciwnika, minimalizacji zachęt do ochrony fikcyjnych interesów i chęci niesłusznego wzbogacenia się kosztem przeciwnika etc.), jak i negatywnym (np. utrudnienie dostępu do wymiaru sprawiedliwości, zaburzenia funkcjonowania zasady faktycznej równości uczestników postępowania). Funkcje fiskalne polegają na uzyskaniu częściowego przynajmniej zwrotu kosztów funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości. Sejm zmieniając 14 grudnia 2006 r. kwestionowane przepisy, stanął na stanowisku, że obowiązywanie kwestionowanych przepisów w dotychczasowym brzmieniu mogłoby w istotny sposób wpłynąć na ograniczenie prawa do sądu.
II
Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:
W niniejszej sprawie skarżący zakwestionował zgodność art. 14 ust. 2 oraz art. 100 ust. 2 zdanie drugie ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. Nr 167. poz. 1398, ze zm.; dalej: ustawa o kosztach sądowych w sprawach cywilnych) z art. 45 ust. 1, art. 77 ust. 2 i art. 78 Konstytucji.
Wskazane w skardze konstytucyjnej przepisy były już przedmiotem rozważań Trybunału Konstytucyjnego. Wyrokiem z 17 listopada 2008 r., sygn. SK 33/07 (OTK ZU nr 9/A/2008, poz. 154), Trybunał Konstytucyjny orzekł, między innymi, że: „1. Art. 14 ust. 2 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. Nr 167, poz. 1398, ze zm.), w brzmieniu obowiązującym przed wejściem w życie ustawy z dnia 14 grudnia 2006 r. o zmianie ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. z 2007 r. Nr 21, poz. 123) w związku z art. 100 ust. 2 ustawy z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, w brzmieniu obowiązującym przed wejściem w życie ustawy z 14 grudnia 2006 r., są zgodne z art. 2, art. 31 ust. 3, art. 45 ust. 1, art. 77 ust. 2 i art. 78 Konstytucji”.
Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału Konstytucyjnego, art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.) stanowi, że Trybunał umarza na posiedzeniu niejawnym postępowanie, jeżeli wydanie orzeczenia jest zbędne lub niedopuszczalne. Taki stan rzeczy ma miejsce, gdy zaskarżony przepis prawny był już przedmiotem kontroli jego zgodności z Konstytucją w innej sprawie (zob. np. postanowienia z: 3 października 2001 r., sygn. SK 3/01, OTK ZU nr 7/2001, poz. 218, s. 1114-1115, 25 listopada 2002 r., sygn. SK 30/01, OTK ZU nr 6/A/2002, poz. 88, s. 1142 oraz 26 marca 2002 r., sygn. P 3/02, OTK ZU nr 2/A/2002, poz. 22, s. 298).
Zważywszy, że w wyroku o sygn. SK 33/07 Trybunał Konstytucyjny wypowiedział się co do zgodności z art. 45 ust. 1, art. 77 ust. 2 i art. 78 Konstytucji przepisów ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, kwestionowanych w niniejszej sprawie, postępowanie ze skargi konstytucyjnej Bronisława Haka należało umorzyć z powodu zbędności wydania wyroku.
Z tych wszystkich względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.