Pełny tekst orzeczenia

POSTANOWIENIE

z dnia 9 czerwca 2010 r.

Sygn. akt Ts 77/09



Trybunał Konstytucyjny w składzie:



Mirosław Wyrzykowski,



po wstępnym rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym skargi konstytucyjnej Marii K. w sprawie zgodności:

1) art. 1302 § 3 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.) z art. 2, art. 31 ust. 3, art. 45 ust. 1, art. 77 ust. 2, art. 78 i art. 176 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,

2) art. 14 ust. 2 w związku z art. 3 ust. 2 pkt 2 oraz art. 100 ust. 2 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. Nr 167, poz. 1398, ze zm.) w brzmieniu obowiązującym przed 10 marca 2007 r. z art. 2, art. 31 ust. 3, art. 32 ust. 1, art. 45 ust. 1, art. 77 ust. 2, art. 78 i art. 176 Konstytucji,

3) art. 149 ust. 1 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. Nr 167, poz. 1398, ze zm.) oraz art. 2 ustawy z dnia 14 grudnia 2006 r. o zmianie ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. z 2007 r. Nr 167, poz. 123) z art. 2, art. 31 ust. 3, art. 45 ust. 1, art. 77 ust. 2 i art. 78 Konstytucji,



p o s t a n a w i a:



odmówić nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej.



UZASADNIENIE



W skardze konstytucyjnej z 19 marca 2009 r. (złożonej 20 marca 2009 r.) zarzucono, że art. 1302 § 3 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.), rozumiany w ten sposób, że nakłada na sąd obowiązek odrzucenia bez wezwania do uiszczenia opłaty, wniesiony przez adwokata, reprezentującego stronę w całości zwolnioną przez sąd od kosztów na podstawie przepisów obowiązujących przed 2 marca 2006 r., środek odwoławczy podlegający opłacie podstawowej, w sytuacji, w której strona złożyła wniosek o zwolnienie od kosztów, bez rozpoznania tego wniosku, jest niezgodny z art. 2, art. 31 ust. 3, art. 45 ust. 1, art. 77 ust. 2, art. 78 i art. 176 Konstytucji; art. 14 ust. 2 w związku z art. 3 ust. 2 pkt 2 oraz art. 100 ust. 2 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. Nr 167, poz. 1398, ze zm.; dalej: u.k.s.c.) w brzmieniu obowiązującym przed 10 marca 2007 r., w zakresie, w jakim przepisy te pozbawiają w sprawach wszczętych przed 2 marca 2006 r. stronę reprezentowaną przez adwokata, w całości zwolnioną od kosztów sądowych na podstawie przepisów obowiązujących przed tą datą, prawa do ubiegania się o zwolnienie od kosztów, zobowiązując do uiszczenia opłaty podstawowej od środka odwoławczego lub środka zaskarżenia przy wnoszeniu pisma do sądu, są niezgodne z art. 2, art. 31 ust. 3, art. 32 ust. 1, art. 45 ust. 1, art. 77 ust. 2, art. 78 i art. 176 Konstytucji; jak również, że art. 149 ust. 1 u.k.s.c. oraz art. 2 ustawy z dnia 14 grudnia 2006 r. o zmianie ustawy o kosztach sądowych (Dz. U. z 2007 r. Nr 21, poz. 123; dalej: ustawa zmieniająca) w zakresie, w jakim nakazują w postępowaniach wszczętych przed 2 marca i niezakończonych w I instancji do dnia 10 marca 2007 r. stosować przepisy art. 14 ust. 2 i art. 100 ust. 2 zdanie drugie u.k.s.c. w brzmieniu uchylonym ustawą zmieniającą, są niezgodne z art. 2, art. 31 ust. 3, art. 45 ust. 1, art. 77 ust. 2 i art. 78 Konstytucji.

W ocenie skarżącej zaskarżone przepisy stanowiły źródło naruszenia jej praw wskazanych w petitum skargi. Skarżąca w szczególności zarzuciła, że kwestionowany art. 1302 § 3 k.p.c. dyskryminuje podmioty zwolnione przez sąd od kosztów sądowych, które w postępowaniu reprezentowane są przez profesjonalnego pełnomocnika, w stosunku do podmiotów również sądownie zwolnionych od konieczności uiszczania kosztów, ale nieposiadających reprezentacji. Twierdzenie to skarżąca wywodzi z faktu, że tylko strona niereprezentowana posiada możliwość złożenia wniosku o zwolnienie z opłaty podstawowej. Zdaniem skarżącej poprzez przyznanie stronie zwolnionej od kosztów sądowych pełnomocnika z urzędu, w wyniku odrzucenia na podstawie art. 1302 § 3 k.p.c. środka odwoławczego następuje zamknięcie drogi do sądu. Ponadto, naruszające to prawo jest również w przekonaniu skarżącej samo ustanowienie bariery ekonomicznej w postaci opłaty podstawowej. W ocenie skarżącej, zaskarżony przepis przez swoją nieprecyzyjność oraz niedookreśloność stanowi naruszenie zasad poprawnej legislacji. Regulacji art. 14 ust. 2 i 100 ust. 2 u.k.s.c. skarżąca zarzuciła zróżnicowanie stron postępowania cywilnego zwolnionych od kosztów sądowych w zależności od źródła tego zwolnienia, którym może być ustawa albo postanowienie sądu. Niekonstytucyjne – w ocenie skarżącej – zróżnicowanie przejawia się w tym, że ustawodawca w zakwestionowanej ustawie o kosztach sądowych obciążył obowiązkiem uiszczenia opłaty podstawowej podmioty mające status strony zwolnionej od kosztów sądowych na mocy postanowienia sądu, podczas gdy podmioty będące stroną zwolnioną od kosztów z mocy ustawy nie są do tego zobowiązane. Skarżąca postrzega to jako nieuzasadnione uprzywilejowanie tej drugiej kategorii podmiotów. Ponadto, powyższa regulacja, uniemożliwiająca złożenie wniosku o zwolnienie od kosztów opłaty podstawowej, stanowi naruszenie szeroko rozumianego prawa do sądu. Kwestionowane przepisy pozostają nieproporcjonalne do celu, w jakim zostały uchwalone, a brak ich przejrzystej regulacji narusza zasadę pewności prawa. Zaskarżone przepisy intertemporalne wymagające wykładni Sądu Najwyższego – przekonaniu skarżącej – są nieprecyzyjne, czym naruszają zasadę poprawnej legislacji wyrażoną w art. 2 Konstytucji. W konsekwencji wadliwa legislacja prowadzi do naruszenia konstytucyjnego prawa do sądu i sprawiedliwości społecznej.

Niniejsza skarga konstytucyjna została wniesiona w związku z następującą sprawą.

Postanowieniem z 11 sierpnia 2008 r. (sygn. akt I C 32/00) Sąd Okręgowy w Warszawie odrzucił apelację skarżącej od wyroku z 21 maja 2008 r. z powodu nieuiszczenia opłaty podstawowej w sytuacji zwolnienia przez sąd od kosztów sądowych skarżącej reprezentowanej przez adwokata. Zażalenie w tej sprawie zostało postanowieniem z 25 listopada 2008 r. (sygn. akt I ACz 1708/08) oddalone przez Sąd Apelacyjny w Warszawie I Wydział Cywilny. Powyższe rozstrzygnięcie zostało doręczone pełnomocnikowi skarżącej 21 grudnia 2008 r.



Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:



Skardze konstytucyjnej nie może zostać nadany dalszy bieg. W pierwszej kolejności Trybunał Konstytucyjny stwierdza, że rozpoznanie większości postawionych w skardze zarzutów jest zbędne, gdyż były one już przedmiotem rozważań Trybunału.

Należy zauważyć, że kwestia zgodności z Konstytucją art. 1302 § 3 k.p.c. była już – wbrew twierdzeniom skarżącej – przedmiotem wyroku Trybunału z 17 listopada 2008 r. (SK 33/07, OTK ZU nr 9/A/2008, poz. 154). Należy nadmienić, że Trybunał oceniał również konstytucyjność tego przepisu w sprawach z 28 maja 2009 r. (P 87/08, OTK ZU nr 5/A/2009, poz. 72) oraz 14 września 2009 r. (SK 47/07, OTK ZU nr 8/A/2009, poz. 122).

Podjęte w powyższych sprawach rozstrzygnięcia mają istotne znaczenie dla niniejszego postępowania, bowiem analiza zarówno stanu faktycznego, na gruncie którego powstał problem konstytucyjny objęty rozpatrywaną skargą konstytucyjną, jak i uzasadnienia skargi świadczy, że niekonstytucyjność art. 1302 § 3 k.p.c. skarżąca wiąże z rygorystyczną sankcją, jaką ustawodawca obarczył pisma procesowe wnoszone przez strony zastępowane w postępowaniu przez profesjonalnych pełnomocników. Należy zauważyć, że wątpliwości skarżącej co do zgodności z Konstytucją przepisu k.p.c. powstały w wyniku odrzucenia postanowieniem z 11 sierpnia 2008 r. przez Sąd Okręgowy w Warszawie apelacji skarżącej od wyroku z 21 maja 2008 r. Trybunał nie może przychylić się również do przedstawionych w skardze argumentów i rozpoznać merytorycznie tego środka ochrony wolności lub praw, w zakresie odrzucenia nienależycie opłaconego środka odwoławczego (w sprawie skarżącej apelacji), wniesionego przez profesjonalnego pełnomocnika osoby zwolnionej od kosztów, która to złożyła w tym zakresie wniosek o zwolnienie od kosztów. Należy bowiem zauważyć, że w niniejszej sprawie wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych strony, która już została od nich zwolniona, jako pozbawiony podstawy prawnej, jest bezprzedmiotowy i nie wywołuje żadnych skutków procesowych. Przyjęcie odmiennej interpretacji i uznanie, że zgłoszenie wniosku o zwolnienie od opłaty podstawowej w apelacji wniesionej przez adwokata przerywa bieg terminu do jej uiszczenia, prowadziłoby do obejścia art. 1302 § 3 k.p.c. (zob. postanowienie Sądu Apelacyjnego w Warszawie – I Wydział Cywilny z 25 listopada 2008 r., sygn. akt I ACz 1708/08). Zarzuty skarżącej nie koncentrują się na problemie pominięcia przez ustawodawcę możliwości rozpoznania złożonego wniosku, lecz dotyczą wyłącznie sankcji, jaką obarczono nieopłaconą apelację. Zdaniem Trybunału przedstawione zarzuty skargi, w zakresie nierozpoznania przez sąd wniosku skarżącej nie dotyczą zatem wadliwości prawa, a jedynie płaszczyzny jego stosowania i w związku z tym, nie mogą być przedmiotem oceny Trybunału.

Jednocześnie skarżąca podkreśla, że orzecznictwo sądowe, w kwestii wykładni kwestionowanych w skardze przepisów w praktyce ich stosowania nie jest – od momentu ich wprowadzenia do porządku prawnego – stałe i jednolite. W tej sytuacji należy zatem tylko przypomnieć, że w świetle orzecznictwa Trybunału brak jednolitości praktyki wyklucza możliwość powołania się na zasadę, iż powszechność, trwałość, jednolitość odczytywania przepisów w procesie ich stosowania umożliwia przyjęcie tego stanowiska za punkt wyjścia w ocenie konstytucyjności przepisu – „Jeżeli jednolita i konsekwentna praktyka stosowania prawa w sposób bezsporny ustaliła wykładnię danego przepisu, a jednocześnie przyjęta interpretacja nie jest kwestionowana przez przedstawicieli doktryny, to przedmiotem kontroli konstytucyjności jest norma prawna dekodowana z danego przepisu zgodnie z ustaloną praktyką” (postanowienie TK z 4 grudnia 2000 r., SK 10/99, OTK ZU nr 8/2000, poz. 300; podobnie wyrok TK z 3 października 2000 r., K 33/99, OTK ZU nr 6/2000, poz. 188).

Zbędność orzekania odnosi się również do zarzutu niezgodności z Konstytucją art. 14 ust. 2 w związku z art. 3 ust. 2 pkt 2 oraz art. 100 ust. 2 u.k.s.c.

Wyrokiem z 23 marca 2010 r. w sprawie SK 47/08 (OTK ZU nr 3/A/2010, poz. 25), Trybunał Konstytucyjny orzekł, że: „art. 14 ust. 2 oraz art. 100 ust. 2 zdanie drugie ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. Nr 167, poz. 1398, ze zm.), w brzmieniach obowiązujących do dnia 9 marca 2007 r., w zakresie, w jakim przepisy te nakładały na stronę postępowania cywilnego zwolnioną od kosztów sądowych na mocy postanowienia sądu obowiązek uiszczenia opłaty podstawowej od wnoszonej apelacji, są zgodne z art. 32 ust. 1 w związku z art. 45 ust. 1 i art. 78 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej”. Jednocześnie w pozostałym zakresie skargi Trybunał umorzył postępowanie. W uzasadnieniu wyroku, porównując obie instytucje procesowe Trybunał uznał, że zwolnieniu z kosztów na mocy postanowienia sądu oraz zwolnieniu od kosztów mocą ustawy przyświecają inne cele. W tej sytuacji Trybunał podkreślił, że nie można wskazać wspólnej cechy relewantnej łączącej podmioty korzystające z obu kategorii zwolnień, jak również wskazać identyczności założeń i podstaw towarzyszących konstruowaniu tych instytucji wraz z ich procesowymi skutkami. Biorąc powyższe argumenty pod uwagę, Trybunał uznał, że zakwestionowane przepisy nie wprowadzają niedopuszczalnego zróżnicowania podmiotów, które naruszałoby konstytucyjną zasadę równości w płaszczyźnie prawa do sądu i prawa do zaskarżania orzeczeń wydanych w pierwszej instancji. W uzasadnieniu umorzenia postępowania w zakresie art. 176 ust. 1 Konstytucji, wskazanego w skardze jako wzorzec jej kontroli, Trybunał – odwołując się do wyroku w sprawie SK 33/07 – orzekł, że w świetle zapadłych w nim rozstrzygnięć badanie zgodności przedmiotu skargi z art. 176 ust. 1 Konstytucji, stanowiącym jedynie uzupełnienie zarzutu w zakresie art. 78 Konstytucji, jest zbędne. Jednocześnie Trybunał podkreślił, że art. 176 Konstytucji ma charakter ustrojowy. Kwestionowane przepisy (tj. art. 14 ust. 2 i art. 100 ust. 2 u.k.s.c.) nie wprowadzają zaś żadnych modyfikacji o charakterze ustrojowym, w tym w ustroju postępowania cywilnego oraz w zakresie ponoszenia kosztów regulowanych ustawą o kosztach sądowych w sprawach cywilnych. A zatem ten wzorzec kontroli nie ma charakteru adekwatnego do oceny art. 14 ust. 2 i art. 100 ust. 2 u.k.s.c.

Zgodnie z art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) Trybunał umarza postępowanie, jeżeli wydanie orzeczenia jest zbędne lub niedopuszczalne. W przypadku wystąpienia jedynie tożsamości przedmiotowej, a więc gdy kwestia zgodności z Konstytucją przepisu została ostatecznie rozstrzygnięta, zachodzi przesłanka ne bis in idem, prowadząca do uznania orzekania za zbędne (por. postanowienia Trybunału z: 3 października 2001 r., SK 3/01, OTK ZU nr 7/2001, poz. 218 i 25 lutego 2004 r., K 35/03, OTK ZU nr 2/A/2004, poz. 15). W niniejszej sprawie, mając na uwadze zaistnienie przesłanki ne bis in idem, w związku z wyrokami z 17 listopada 2008 r. (SK 33/07), 28 maja 2009 r. (P 87/08), 14 września 2009 r. (SK 47/07) i 23 marca 2010 r. (SK 47/08), Trybunał uznał ponowne rozpatrzenie sprawy za zbędne.

Natomiast w odniesieniu do zarzutu skargi dotyczącego art. 149 ust. 1 u.k.s.c. i art. 2 ustawy zmieniającej, należy zauważyć, że dotyczy on naruszenia zasady przyzwoitej legislacji i pewności prawa w związku z nieproporcjonalnym naruszeniem prawa do sądu. Skarżąca zarzuca, że zaskarżone przepisy prowadzą do obowiązywania w tym samym czasie trzech rygorów prawnych, przy czym do postępowań wszczętych przed 2 marca 2006 r. sytuacja ta prowadzi to do stosowania przepisów zmianą uchylonych.

Nie ulega wątpliwości, że art. 2 Konstytucji zawiera niezwykle ważną dyrektywę w zakresie stanowienia i stosowania prawa w zgodzie ze standardami demokratycznego państwa prawa. Obejmuje między innymi wymaganie określoności przepisów, które muszą być formułowane w sposób poprawny, precyzyjny i jasny. Naruszeniem Konstytucji jest stanowienie przepisów niejasnych, wieloznacznych, które nie pozwalają obywatelowi na przewidzenie konsekwencji prawnych jego zachowań. Związana z jasnością precyzja przepisu powinna przejawiać się w konkretności nakładanych obowiązków i przypisywanych praw, tak by ich treść była oczywista i pozwalała na ich wyegzekwowanie. Do naruszenia konstytucyjnych wymagań dochodzi w sytuacji niejasnego i nieprecyzyjnego sformułowania przepisu, które powoduje niepewność jego adresatów co do ich praw i obowiązków. W praktyce niejasność przepisu oznacza zazwyczaj niepewność sytuacji prawnej adresata normy oraz pozostawienie jej ukształtowania organom stosującym prawo. Z kolei zróżnicowanie indywidualnych rozstrzygnięć pociąga za sobą postrzeganie prawa jako niesprawiedliwego oraz utratę zaufania do państwa i stanowionego przez nie prawa (zob. wyroki TK z: 22 maja 2002 r., K 6/02, OTK ZU nr 3/A/2002, poz. 33; 30 października 2001 r., K 33/00, OTK ZU nr 7/2001, poz. 217; 21 marca 2001 r., K 24/00, OTK ZU nr 3/2001, poz. 51; 20 listopada 2002 r., K 41/02, OTK ZU nr 6/A/2002, poz. 83; 11 stycznia 2000 r., K 7/99, OTK ZU nr 1/2000, poz. 2; 28 maja 2003 r., K 44/02, OTK ZU nr 5/A/2003, poz. 44).

Kryterium oceny, czy dany przepis jest niejasny, jest stwierdzenie czy powoduje trudności w interpretacji oraz stosowaniu go przez organy stosujące prawo. Podstawowym wyznacznikiem w tej kwestii jest zróżnicowanie indywidualnych rozstrzygnięć, opartych na tym samym przepisie. Skarżąca zarzuca, że zaskarżone przepisy intertemporalne są na tyle niejasne, iż do prawidłowego ich stosowania konieczne było dokonanie wykładni przez Sąd Najwyższy, który 27 czerwca 2008 r. podjął uchwałę (sygn. akt III CZP 48/08), w której stwierdził, że w sprawie wszczętej przed dniem wejścia w życie ustawy z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, apelacja wniesiona po dniu 10 marca 2007 r. przez stronę zwolnioną od kosztów sądowych w całości podlega opłacie podstawowej określonej w art. 14 ust. 2 i art. 100 ust. 2 tej ustawy w brzmieniu obowiązującym do dnia wejścia w życie ustawy z 14 grudnia 2006 r. o zmianie ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (OSNC z 2009 r., nr 7-8, poz. 102).

W ocenie Trybunału powyższe twierdzenie skarżącej nie przesądza jeszcze o braku jasności i precyzji przepisów intertemporalnych. Zdaniem Trybunału – wyrażonym pośrednio w sprawie SK 33/07 – obowiązujące przepisy, a szczególności art. 2 ustawy zmieniającej mają brzmienie jednoznaczne i pozwalają ustalić zakres przepisów właściwych w danej sprawie. Na tle niniejszej sprawy znaczenie ma również fakt, że skarżąca zastępowana była w postępowaniu przez wykwalifikowanego zastępcę, który posiadał odpowiednie wykształcenie i wiedzę prawniczą. W ramach przyjętego pełnomocnictwa zobowiązany był również do reprezentowania mocodawcy w zgodzie z obowiązującymi przepisami, nie wyłączając przepisów intertemporalnych. Należy mieć także na uwadze, że skarżąca reprezentowana przez profesjonalnego pełnomocnika występowała do Sądu Okręgowego w Warszawie z apelacją już po wydaniu przez Sąd Najwyższy uchwały przywołanej na poparcie zarzutów skargi, dlatego w tej sytuacji powoływanie się na problemy wykładni przepisów międzyczasowych należy uznać za nietrafne.



Biorąc powyższe okoliczności pod uwagę, Trybunał Konstytucyjny na podstawie art. 49 w związku z art. 36 ust. 3 oraz art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK orzekł jak w sentencji.