Pełny tekst orzeczenia

170/3/B/2010

POSTANOWIENIE
z dnia 17 lutego 2010 r.
Sygn. akt Ts 124/08

Trybunał Konstytucyjny w składzie:

Marek Kotlinowski,

po wstępnym rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym skargi konstytucyjnej Pawła M. w sprawie zgodności:
art. 252 § 1 w zw. z art. 437 § 1 i 2 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, ze zm.) z art. 78 w zw. z art. 176 ust. 1 w zw. z art. 41 ust. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,

p o s t a n a w i a:

odmówić nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej.

UZASADNIENIE

W skardze konstytucyjnej z 21 kwietnia 2008 r. wniesiono o zbadanie zgodności art. 252 § 1 w zw. z art. 437 § 1 i 2 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, ze zm.; dalej: k.p.k.) z art. 78 w zw. z art. 176 ust. 1 w zw. z art. 41 ust. 2 Konstytucji.
Skarga konstytucyjna sformułowana została w związku z następującym stanem faktycznym. Wobec skarżącego stosowano środek zapobiegawczy w postaci tymczasowego aresztowania od 11 czerwca 2007 r. do 22 lutego 2008 r. (postanowienie Sądu Rejonowego dla Warszawy Mokotowa – XIV Wydział Karny z 12 czerwca 2007 r. [sygn. akt XIV Kp 1458/07] oraz kolejne postanowienia Sądu Rejonowego dla m.st. Warszawy – III Wydział Karny z: 30 października 2007 r. [sygn. akt III Kp 1935/07] i 9 stycznia 2008 r. [sygn. akt III Kp 13/08] o przedłużeniu stosowania aresztu). Postanowieniem z 22 lutego 2008 r. (sygn. akt III K 134/08) Sąd Rejonowy dla m.st. Warszawy – III Wydział Karny uchylił wobec skarżącego środek zapobiegawczy w postaci tymczasowego aresztowania i zastosował zakaz opuszczania kraju połączony z zatrzymaniem paszportu. Zażalenie na to postanowienie złożył prokurator. Postanowieniem z 12 marca 2008 r. (sygn. akt IX Kz 254/08) Sąd Okręgowy w Warszawie IX Wydział Karny – Odwoławczy uwzględnił zażalenie i zmienił zaskarżone postanowienie w ten sposób, że uchylił środek zapobiegawczy w postaci zakazu opuszczania kraju połączony z zatrzymaniem paszportu i zastosował wobec skarżącego areszt. Skarżący złożył 20 marca 2008 r. wniosek o zmianę środka zapobiegawczego. Postanowieniem z 25 marca 2008 r. (sygn. akt III K 134/08) Sąd Rejonowy dla m.st. Warszawy – III Wydział Karny uchylił tymczasowy areszt stosowany wobec skarżącego, a w jego miejsce zastosował zakaz opuszczania kraju połączony z zatrzymaniem paszportu. Na to postanowienie złożył zażalenie prokurator. Sąd Rejonowy dla m.st. Warszawy – III Wydział Karny w składzie trzyosobowym postanowieniem z 18 kwietnia 2008 r. (sygn. akt III K 134/08) uchylił zaskarżone postanowienie i zastosował wobec skarżącego środek zapobiegawczy w postaci tymczasowego aresztowania.
Skargą konstytucyjną objęto art. 252 § 1 k.p.k., zgodnie z którym na postanowienie w przedmiocie środka zapobiegawczego przysługuje, co do zasady, zażalenie na zasadach ogólnych, w zw. z art. 437 § 1 i 2 k.p.k., określającym kompetencje sądu odwoławczego w zakresie wydawania orzeczeń. W przekonaniu skarżącego wskazane przepisy w zakresie, w jakim „umożliwiają orzeczenie przez sąd odwoławczy, w następstwie rozpoznania zażalenia na postanowienie o uchyleniu tymczasowego aresztowania, zastosowania powyższego środka zapobiegawczego” naruszają konstytucyjne prawo do zaskarżania orzeczeń wydanych w I instancji (art. 78 Konstytucji) oraz prawo do co najmniej dwuinstancyjnego postępowania sądowego (art. 176 ust. 1 Konstytucji), a także prawo do odwołania się do sądu od orzeczenia innego niż wyrok sądowy, na podstawie którego pozbawiono wolności daną osobę (art. 41 ust. 2 Konstytucji). Postanowieniem z 6 października 2008 r. Trybunał Konstytucyjny wezwał skarżącego do usunięcia braków przez wskazanie, jakie rozstrzygnięcie uważa za ostateczne orzeczenie w rozumieniu art. 46 ust. 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) oraz dokładne określenie sposobu naruszenia konstytucyjnych praw i wolności skarżącego, wyrażonych w art. 41 ust. 2 Konstytucji przez zaskarżone przepisy. W piśmie z 16 października 2008 r., uzupełniającym braki formalne, skarżący wskazał jako ostateczne orzeczenie w sprawie postanowienie Sądu Okręgowego w Warszawie IX Wydział Karny – Odwoławczy z 12 marca 2008 r. (sygn. akt IX Kz 254/08). Ponadto, w jego opinii „zgodna z Konstytucją RP byłaby jedynie taka dyspozycja art. 252 § 1 w związku z art. 437 § 1 i 2 k.p.k., która w sprawach rozstrzygających zażalenie prokuratury na postanowienie sądu rejonowego nieuwzględniające wniosku o zastosowanie tymczasowego aresztowania jako środka zapobiegawczego pozwalałaby sądowi okręgowemu w przypadku niepodzielenia opinii sądu rejonowego jedynie na uchylenie tego postanowienia i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania”.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Skarga konstytucyjna jest szczególnym środkiem ochrony konstytucyjnych wolności i praw. Ma ona gwarantować, że obowiązujące w systemie prawa akty normatywne nie będą stanowiły źródła ich naruszeń. W myśl art. 79 ust. 1 Konstytucji skarga konstytucyjna inicjuje procedurę, której celem jest zbadanie zgodności z Konstytucją przepisów stanowiących podstawę ostatecznego orzeczenia o prawach skarżącego. Przedmiot skargi konstytucyjnej determinuje wymogi formalne, których spełnienie jest konieczne do stwierdzenia jej dopuszczalności.
Zaskarżone przepisy dotyczą odwołania od rozstrzygnięcia o środku zapobiegawczym oraz postępowania, w którym to odwołanie jest rozpoznawane. Zgodnie z art. 252 § 1 k.p.k., na postanowienie w przedmiocie środka zapobiegawczego przysługuje zażalenie na zasadach ogólnych. Natomiast art. 437 § 1 k.p.k. przewiduje, że po rozpoznaniu środka odwoławczego sąd orzeka o utrzymaniu w mocy, zmianie lub uchyleniu zaskarżonego orzeczenia w całości lub w części, zaś § 2 stanowi, że jeżeli pozwalają na to zebrane dowody, sąd odwoławczy zmienia zaskarżone orzeczenie, orzekając odmiennie co do istoty, lub uchyla je i umarza postępowanie; w innych wypadkach uchyla orzeczenie i przekazuje sprawę sądowi I instancji do ponownego rozpoznania.
Mimo dalszych orzeczeń w sprawie skarżącego, dotyczących środków zapobiegawczych, przyjąć należy, że postanowienie z 12 marca 2008 r. (sygn. akt IX Kz 254/08) Sądu Okręgowego w Warszawie IX Wydział Karny – Odwoławczy zakończyło sprawę zainicjowaną wnioskiem skarżącego o zastosowanie środka zapobiegawczego innego niż tymczasowy areszt oraz umożliwiło wniesienie skargi konstytucyjnej. „Każde bowiem postępowanie w przedmiocie tymczasowego aresztowania, wszczęte na skutek złożenia odpowiedniego wniosku, jest w tym sensie postępowaniem nowym, toczącym się niejako od początku aż do chwili jego prawomocności, w tym przypadku równoznacznej z ostatecznością orzekania w odniesieniu do tej kwestii. W przeciwnym wypadku kontrola konstytucyjności podstawy zastosowania (czy przedłużenia) tymczasowego aresztowania mogłaby przynieść osobie wskazującej na naruszenie jej konstytucyjnych praw i wolności efekt dopiero wówczas, kiedy nie miałaby już dla niej w istocie żadnego znaczenia; niweczyłoby to w konsekwencji wymiar gwarancyjny skargi w odniesieniu do osoby najbardziej zainteresowanej skutecznością deklarowanej konstytucyjnie gwarancji” (wyrok TK z 17 lutego 2004 r., SK 39/02, OTK ZU nr 2/A/2004, poz. 7).
Zaskarżony art. 437 § 1 i 2 k.p.k. był już przedmiotem kontroli konstytucyjności. Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 13 lipca 2009 r., SK 46/08 (OTK ZU nr 7/A/2009, poz. 109) orzekł, że „art. 437 § 1 i 2 k.p.k. w części, która zezwala na dokonywanie w postanowieniach wydawanych przez sądy okręgowe zmiany w wyniku rozpatrywania zażaleń prokuratora na postanowienia sądów rejonowych nieuwzględniające wniosków o zastosowanie tymczasowego aresztowania polegające na uwzględnieniu tych wniosków i zastosowaniu tymczasowego aresztowania, jest zgodny z art. 41 ust. 2 oraz art. 176 ust. 1 Konstytucji”.
W uzasadnieniu tego wyroku Trybunał wskazał, że „art. 41 ust. 2 Konstytucji nie wyłącza stosowania art. 45 oraz art. 78 Konstytucji. Gwarancje praw jednostki zawarte w obu przepisach uzupełniają się wzajemnie. (…) Kodeks postępowania karnego przewiduje gwarancje procesowe, dzięki którym wolność osobista jest chroniona oraz zapewniona jest równość broni w postępowaniu sądowym. Przede wszystkim każde zastosowanie tymczasowego aresztowania następuje wyłącznie na podstawie postanowienia sądu (art. 250 § 1 k.p.k.). Istnieje nakaz uchylenia tymczasowego aresztowania, gdy ustaną przyczyny, dla których zostało zastosowane. Strony postępowania mają prawo zaskarżenia postanowienia o tymczasowym aresztowaniu (art. 252 § 1 k.p.k.). Osoba, którą sąd tymczasowo aresztował, ma prawo składania wniosków o uchylenie tego środka w każdym czasie (art. 254 § 1 k.p.k.). Przed zastosowaniem tymczasowego aresztowania obrońca ma prawo wziąć udział w przesłuchaniu oskarżonego oraz możliwe jest porozumiewanie się oskarżonego z obrońcą podczas trwania aresztu (art. 249 § 3 i 5 k.p.k.). Procesową gwarancję dla tymczasowo aresztowanego stanowi także wymóg precyzyjnego wskazywania okresów, na które może być stosowane tymczasowe aresztowanie (art. 251 § 2, art. 263, art. 265 k.p.k.), a także nakaz odstąpienia od stosowania tymczasowego aresztowania, gdy istnieje poważne niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia oskarżonego albo gdyby aresztowanie wiązało się z ciężkimi skutkami dla oskarżonego lub jego najbliższej rodziny (art. 259 § 1 k.p.k.). Suma wyżej wskazanych gwarancji jest wystarczająca do uznania, że kwestionowane przez skarżącego przepisy nie naruszają Konstytucji”.
W cytowanym orzeczeniu Trybunał podkreślił również, że „negatywne dla oskarżonego rozstrzygnięcie sądu drugiej instancji nie sprawia, że staje się ono orzeczeniem w pierwszej instancji, od którego musi przysługiwać odwołanie. Reformatoryjne orzeczenia sądu odwoławczego, w wyniku którego zostało zastosowane tymczasowe aresztowanie, nie przestaje być orzeczeniem odwoławczym. Zgodnie z przyjętym modelem kontroli na takie rozstrzygnięcie dalsze zażalenie nie przysługuje”.
W niniejszej sprawie podstawową przesłanką odmowy nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej jest zbędność orzekania, o której mowa w art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK. Ze zbędnością orzekania mamy do czynienia, w myśl zasady ne bis in idem, w sytuacji, gdy Trybunał Konstytucyjny we wcześniejszym orzeczeniu dokonał oceny zarzutów skargi konstytucyjnej i ocenił zgodność przepisów zaskarżonego aktu normatywnego z wskazanymi wzorcami kontroli (por. postanowienia z: 3 października 2001 r., SK 3/01, OTK ZU nr 7/2001, poz. 218; 25 listopada 2002 r., SK 30/01, OTK ZU nr 6/A/2002, poz. 88; 26 marca 2002 r., P 3/02, OTK ZU nr 2/A/2002, poz. 22; 30 października 2006 r., Ts 194/06, OTK ZU nr 5/B/2007, poz. 211 oraz 7 września 2009 r., Ts 331/08, niepubl.).
W orzecznictwie przyjmuje się jednak, że orzeczenie o zgodności określonego przepisu ze wskazanymi wzorcami konstytucyjnymi, zwłaszcza w sprawie skargi konstytucyjnej, nie może – niejako automatycznie i zarazem bezrefleksyjnie – dotyczyć wszystkich zakresów zastosowania i normowania zawartych w tym przepisie czy też dających się z niego odtworzyć (dekodować) norm prawnych. Jedynie uznanie przepisu za niekonstytucyjny prowadzi do wyeliminowania z systemu prawnego i w konsekwencji uznania za nieobowiązujące wszystkich norm, zawartych w tym przepisie (wyrok TK z 27 marca 2007 r., SK 3/05, OTK ZU nr 3/A/2007, poz. 32).
Jednak to na skarżącym spoczywa ciężar wykazania przesłanek skargi, a Trybunał Konstytucyjny jest związany zakresem zaskarżenia (art. 79 Konstytucji oraz art. 47 ust. 1 pkt 2 ustawy o TK).
Argumentacja zawarta w przedmiotowej skardze oraz w piśmie uzupełniającym braki formalne nie daje podstaw do uznania, że zostały naruszone prawa skarżącego do: zaskarżania orzeczeń wydanych w I instancji (art. 78 Konstytucji) oraz co najmniej dwuinstancyjnego postępowania sądowego (art. 176 ust. 1 Konstytucji), a także odwołania się do sądu od orzeczenia innego niż wyrok sądowy, na podstawie którego pozbawiono wolności daną osobę (art. 41 ust. 2 Konstytucji). Orzeczeniem wydanym w I instancji było bowiem postanowienie Sądu Rejonowego dla m.st. Warszawy – III Wydział Karny z 22 lutego 2008 r. (sygn. akt III K 134/08), zaś w wyniku zażalenia prokuratora Sąd Okręgowy w Warszawie IX Wydział Karny – Odwoławczy wydał postanowienie z 12 marca 2008 r. (sygn. akt IX Kz 254/08). W tym konkretnym przypadku orzeczenie zaskarżył oskarżyciel publiczny, jednak prawa konstytucyjne wynikające z art. 78 oraz art. 176 ust. 1 ustawy zasadniczej zostały zagwarantowane obu stronom w postępowaniu dotyczącym środków zapobiegawczych (art. 252 § 1 k.p.k.).
Ponadto, skarżący skorzystał z możliwości złożenia wniosku o zmianę środka zapobiegawczego w trybie art. 254 § 1 k.p.k. – jednej z wyżej przywołanych gwarancji procesowych, przewidzianych w procedurze karnej. Wniosek ten został uwzględniony przez Sąd Rejonowy dla m.st. Warszawy – III Wydział Karny postanowieniem z 25 marca 2008 r. (sygn. akt III K 134/08), które zaskarżył prokurator. Sąd Rejonowy dla m.st. Warszawy – III Wydział Karny w składzie trzyosobowym postanowieniem z 18 kwietnia 2008 r. (sygn. akt III K 134/08) uchylił zaskarżone postanowienie i zastosował wobec skarżącego areszt.
Postulaty de lege ferenda, sformułowane przez skarżącego w piśmie uzupełniającym braki skargi konstytucyjnej (dotyczące orzeczeń kasatoryjnych jako jedynie właściwych rozstrzygnięć sądu odwoławczego w przedmiocie postanowienia o niezastosowaniu tymczasowego aresztowania), nie mogą stanowić uzasadnienia niekonstytucyjności zaskarżonych przepisów. W orzecznictwie Trybunału dopuszcza się bowiem skargę konstytucyjną na pominięcie legislacyjne, czyli sytuację, gdy ustawodawca unormował jakąś dziedzinę stosunków społecznych, ale dokonał tego w sposób niepełny, regulując ją tylko fragmentarycznie (zob. m.in. orzeczenie z 3 grudnia 1996 r., K 25/95, OTK ZU nr 6/1996, poz. 52, a także liczne późniejsze orzeczenia, w tym np. wyroki z: 6 maja 1998 r., K 37/97, OTK ZU nr 3/1998, poz. 33; 30 maja 2000 r., K 37/98, OTK ZU nr 4/2000, poz. 112; 24 października 2000 r., SK 7/00, OTK ZU nr 7/2000, poz. 256 oraz 24 października 2001 r., SK 22/01, OTK ZU nr 7/2001, poz. 216). Natomiast polski model właściwości Trybunału Konstytucyjnego nie przewiduje orzekania ani o zaniechaniach ustawodawcy (sytuacji pozostawienia określonej kwestii w całości poza uregulowaniem prawnym), choćby obowiązek wydania danego aktu wynikał z norm konstytucyjnych, ani o ukształtowaniu danej instytucji prawnej inaczej niż chciał by tego skarżący.
Jedynie na marginesie Trybunał Konstytucyjny stwierdza, że występujący w sprawach dotyczących tymczasowego aresztowania konflikt między dwoma dobrami; z jednej strony – podmiotowym prawem (wolnością osobistą) i sposobem jego ochrony, a z drugiej – bezpieczeństwem i porządkiem publicznym, dobrem wymiaru sprawiedliwości, sprawnością postępowania oraz prawem do rzetelnej procedury sądowej, będącymi komponentami prawa do sądu, został dostrzeżony w orzecznictwie (por. powołany już wyrok TK z 13 lipca 2009 r., SK 46/08).
Mimo uznania za wystarczające w świetle standardów konstytucyjnych istniejących gwarancji proceduralnych, Trybunał wydał postanowienie sygnalizacyjne z 9 listopada 2009 r., S 7/09 (OTK ZU nr 10/A/2008, poz. 154), i na podstawie art. 4 ust. 2 ustawy o TK przedstawił Sejmowi RP uwagi dotyczące inicjatywy ustawodawczej w celu zapewnienia odwołania osobie aresztowanej w wyniku uwzględnienia zażalenia prokuratora na odmawiające tymczasowego aresztowania postanowienie sądu rejonowego.

To na skarżącym, zgodnie z art. 47 ust. 1 pkt 2 ustawy o TK, spoczywa obowiązek wskazania, jakie konstytucyjne wolności lub prawa, i w jaki sposób zostały naruszone. Wobec niewykazania naruszenia konstytucyjnych praw skarżącego wynikających z art. 78, art. 176 ust. 1, a także z art. 41 ust. 2 Konstytucji, należało na podstawie art. 49 w zw. z art. 36 ust. 3 ustawy o TK odmówić nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej.