Pełny tekst orzeczenia

430/6/B/2010

POSTANOWIENIE
z dnia 6 października 2010 r.
Sygn. akt Ts 343/08

Trybunał Konstytucyjny w składzie:

Adam Jamróz,

po wstępnym rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym skargi konstytucyjnej Anny M. o zbadanie zgodności:
art. 34 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (Dz. U. z 2010 r. Nr 102, poz. 651, ze zm.) z art. 64 ust. 1 i 2 w zw. z art. 21 i art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,

p o s t a n a w i a:

odmówić nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej.

UZASADNIENIE

W skardze konstytucyjnej wniesionej do Trybunału Konstytucyjnego 6 listopada 2008 r. skarżąca zarzuciła niezgodność art. 34 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (Dz. U. z 2010 r. Nr 102, poz. 651, ze zm.; dalej: u.g.n.) z art. 64 ust. 1 i 2 w zw. z art. 21 i art. 2 Konstytucji. W myśl zaskarżonego przepisu, w przypadku zbywania nieruchomości osobom fizycznym i prawnym pierwszeństwo w ich nabyciu przysługuje osobie, która jest najemcą lokalu mieszkalnego, a najem został nawiązany na czas nieoznaczony. Skarżąca formułuje w stosunku do niego wątpliwości konstytucyjne w zakresie, w jakim pomija on w gronie osób uprawnionych do skorzystania z prawa pierwokupu – a tym samym nabycia w drodze bezprzetargowej – spadkobierców najemcy w sytuacji, gdy spadkodawca (najemca) wyraził gotowość skorzystania z prawa pierwokupu lokalu.
W ocenie skarżącej art. 34 ust. 1 pkt 3 u.g.n. narusza prawo do dziedziczenia określone w art. 64 Konstytucji, a zarazem zasadę ustrojową obejmującą ochronę własności i prawa dziedziczenia zawartą w art. 21 Konstytucji. Skarżąca podkreśla, że Konstytucja wyłącza możliwość pozbawienia własności, będącej najpełniejszym z praw majątkowych, cechy dziedziczności. W myśl prezentowanego przez nią stanowiska, na taką samą ochronę zasługuje ekspektatywa nabycia prawa własności wówczas, gdy przybiera ona postać materialnego prawa podmiotowego. W konsekwencji – zdaniem skarżącej – ta ekspektatywa powinna być dziedziczna i spadkobiercy powinni mieć możliwość wstąpienia w prawa spadkodawcy w zakresie zawarcia umowy sprzedaży na warunkach, które przysługiwały spadkodawcy i zostały określone w protokole sporządzonym w uzgodnieniu z wynajmującym. Zaskarżony przepis – jak stwierdza skarżąca – nie daje się pogodzić z zasadami celowości i ochrony obywateli, a także poglądami doktryny dotyczącymi możliwości dziedziczenia prawa najmu. Prowadzi do pozbawienia skarżącej lokalu, który przez całe życie był centrum spraw jej rodziny i udaremnia – wyrażoną w chęci wykupu lokalu – wolę zmarłego najemcy, aby mieszkanie stanowiło majątek rodzinny. Skarżąca podkreśla, że gdyby umowa przeniesienia własności lokalu została sporządzona za życia najemcy, nabyłaby ona jego własność zgodnie z ogólnymi zasadami dziedziczenia.
Skarżąca podnosi również wątpliwości dotyczące zawężania przez ustawodawcę osób uprawnionych do wstąpienia w stosunek najmu po zmarłym najemcy oraz wyłączenia możliwości dziedziczenia prawa najmu na zasadach ogólnych, wskazując, że – w jej ocenie – to spadkobiercy powinni decydować, czy kontynuować stosunek najmu i wykonywać związane z nim uprawnienia (w tym prawo pierwszeństwa nabycia własności lokalu), czy doprowadzić do jego wygaśnięcia. W niejasności przepisów dotyczących przejścia prawa najmu na inne osoby po śmierci najemcy skarżąca upatruje także naruszenie zasady poprawnej legislacji wynikającej z art. 2 Konstytucji.
Powyższe zarzuty skarżąca sformułowała w związku z następującym stanem faktycznym. Wyrokiem z 13 maja 2008 r. (sygn. akt I C 37/08) Sąd Rejonowy w Gostyninie zobowiązał Województwo Mazowieckie do złożenia oświadczenia woli o przeniesieniu na skarżącą własności oznaczonego lokalu za cenę określoną w sentencji wyroku. Sąd Okręgowy w Płocku wyrokiem z 6 sierpnia 2008 r. (sygn. akt IV Ca 422/08) na skutek apelacji pozwanego zmienił zaskarżony wyrok Sądu Rejonowego w Gostyninie w ten sposób, że oddalił powództwo. Sąd wskazał w uzasadnieniu, że prawo pierwszeństwa określone w art. 34 ust. 1 pkt 3 u.g.n. nie może funkcjonować samoistnie, bez nabycia uprawnienia podstawowego, czyli prawa najmu lokalu. Skarżąca nie była jednak najemcą przedmiotowego lokalu i nie nabyła prawa najmu po śmierci najemcy – jej poprzednika prawnego.
Zarządzeniem sędziego Trybunału z 10 grudnia 2008 r. skarżąca została wezwana do uzupełnienia braków formalnych skargi konstytucyjnej, m.in. przez dokładne określenie konstytucyjnych wolności lub praw majątkowych mających swoje źródło w Konstytucji oraz określenie sposobu ich naruszenia. W odpowiedzi na to zarządzenie skarżąca wskazała, że zakwestionowany przepis narusza prawa do dziedziczenia i prawo do własności przez nieuzasadnione zawężenie kręgu osób uprawnionych do skorzystania z prawa pierwokupu. Konstytucja nie dopuszcza bowiem – jak argumentuje skarżąca – ukształtowania własności jako prawa niepodlegającego dziedziczeniu; prawo własności przysługujące osobie fizycznej nie może gasnąć z jej śmiercią. W stanie faktycznym, w związku z którym skarżąca wniosła skargę konstytucyjną, została ona jednak – na skutek zastosowania zaskarżanej normy – pozbawiona możliwości ubiegania się o nabycie własności mieszkania po zmarłym ojcu.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

W myśl art. 79 ust. 1 Konstytucji, skarga konstytucyjna stanowi szczególny środek ochrony konstytucyjnych praw i wolności, które zostały naruszone przez wydanie w sprawie skarżącego ostatecznego orzeczenia na podstawie normy prawnej, którą skarżący czyni przedmiotem skargi. Określający wymogi skargi konstytucyjnej art. 47 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) wymaga, aby skarżący wskazał w skardze konstytucyjnej, jakie jego prawo lub wolność, określone w Konstytucji, zostały naruszone oraz określił sposób ich naruszenia. Brak spełnienia tej przesłanki skutkuje niedopuszczalnością rozpoznania zarzutu zawartego w skardze konstytucyjnej i koniecznością odmowy nadania jej dalszego biegu (art. 36 ust. 3 ustawy o TK stosowany odpowiednio na podstawie art. 49 ustawy o TK). Trybunał zwraca w tym miejscu uwagę, że prawo własności, inne prawa majątkowe oraz prawo dziedziczenia z punktu widzenia obywatela chroni art. 64 Konstytucji; art. 21 ust. 1 Konstytucji określa natomiast zasadę ustrojową, adresowaną w pierwszej kolejności do ustawodawcy. Bez związku z okolicznościami przedstawionymi w skardze konstytucyjnej pozostaje natomiast problematyka wywłaszczenia uregulowana w art. 21 ust. 2 Konstytucji. Odnośnie do zarzutu niezgodności zaskarżonej normy z art. 2 Konstytucji, Trybunał przypomina, że w swoim orzecznictwie dopuszcza wprawdzie możliwość wywiedzenia z zawartych w nim zasad demokratycznego państwa prawnego i sprawiedliwości społecznej nowych praw lub wolności, o ile ich określenia nie zawierają inne normy konstytucyjne. W takiej sytuacji konieczne jest jednak dokładne wskazanie zarówno adresata konstytucyjnego prawa podmiotowego (jego beneficjenta), jak i jego całej sytuacji prawnej powiązanej z możnością wyboru sposobu zachowania się (por. postanowienia TK z: 23 stycznia 2002 r., Ts 105/00, OTK ZU nr 1/B/2002, poz. 60, wydane w pełnym składzie; 23 stycznia 2002 r., SK 13/01, OTK ZU nr 1/A/2002, poz. 9 i 14 grudnia 2004 r., SK 29/03, OTK ZU nr 11/A/2004, poz. 124).
Odnosząc się do zarzutów postawionych przez skarżącą w niniejszej sprawie, należy zauważyć, że w postępowaniu, w związku z którym została wniesiona skarga konstytucyjna, nie mogło dojść do naruszenia prawa własności, jak podniosła to skarżąca w piśmie nadesłanym w wykonaniu zarządzenia sędziego Trybunału. Nie ulega bowiem wątpliwości, że prawo własności spornego lokalu nie przysługiwało ani samej skarżącej, ani też jej poprzednikowi prawnemu. Zarzuty jego naruszenia czy też odjęcia są w tych okolicznościach bezprzedmiotowe.
Orzeczenie wskazane przez skarżącą jako ostateczne w jej sprawie dotyczy natomiast zagadnienia przejścia na inne osoby prawa pierwszeństwa (błędnie określanego przez skarżącą jako prawo pierwokupu) nabycia lokalu mieszkalnego w trybie bezprzetargowym, określonego w zaskarżonym art. 34 ust. 1 pkt 3 u.g.n. O naruszeniu innego prawa majątkowego w rozumieniu art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji w tych okolicznościach nie może być mowy przede wszystkim z tego względu, że podmiotem tego uprawnienia był poprzednik prawny skarżącej, a nie ona sama. Prawo wniesienia skargi konstytucyjnej przysługuje zaś – w myśl art. 79 ust. 1 Konstytucji – temu, czyje konstytucyjne prawa lub wolności zostały naruszone. Nie sposób także uznać za uprawdopodobniony zarzut naruszenia prawa dziedziczenia. Zgodnie z dotychczasowym orzecznictwem Trybunału inne niż własność prawa majątkowe – a z takim mamy do czynienia w niniejszej sprawie – mogą, ale nie muszą, być ukształtowane jako prawa dziedziczne, a więc niegasnące w chwili śmierci osoby fizycznej będącej jego podmiotem (por. wyroki TK z 31 stycznia 2001 r., P 4/99, OTK ZU nr 1/2001, poz. 5 i 9 września 2003 r., SK 28/03, OTK ZU nr 7/A/2003, poz. 74).
Skarżąca zarzuca także, że wyrok Sądu Okręgowego w Płocku narusza jej ekspektatywę prawa własności. Także w tym kontekście trzeba jednak zauważyć, że – o ile w rozumieniu prawa cywilnego można byłoby w tej sytuacji mówić o ekspektatywie prawa własności – to nie przysługiwała ona skarżącej, ale jej poprzednikowi prawnemu. Natomiast zgodnie z orzecznictwem Trybunału ochrona praw nabytych może być odnoszona do ochrony ekspektatyw maksymalnie ukształtowanych w rozumieniu konstytucyjnym, tj. takich, które spełniają wszystkie zasadniczo przesłanki ustawowe nabycia praw pod rządami danej ustawy, bez względu na stosunek do nich późniejszej ustawy (por. wyroki TK z 22 czerwca 1999 r., K 5/99, OTK ZU nr 5/1999, poz. 100; 24 października 2000 r., SK 7/00, OTK ZU nr 7/2000, poz. 256; 8 listopada 2005 r., SK 25/02, OTK ZU nr 10/A/2005, poz. 112 i 10 kwietnia 2006 r., SK 30/04, OTK ZU nr 4/A/2006, poz. 42). W sprawie skarżącej wygaśnięcie prawa pierwszeństwa nie stanowiło jednak skutku zmiany stanu prawnego, ale śmierci osoby, której przysługiwało określone uprawnienie.
W postępowaniu zainicjowanym wniesieniem niniejszej skargi konstytucyjnej nie mogą zostać rozpoznane zarzuty odnoszące się do wadliwości uregulowania przez ustawodawcę zasad przejścia prawa najmu na następców prawnych osoby zmarłej. Jak zauważyła sama skarżąca, zagadnienie to nie stanowiło przedmiotu rozstrzygnięć w postępowaniu, w związku z którym skarga została wniesiona. Trybunał zwraca jednak uwagę, że ta problematyka stanowiła przedmiot jego wyroków z 1 lipca 2003 r. (P 31/02, OTK ZU nr 6/A/2003, poz. 58) i 9 września 2003 r. (SK 28/03, OTK ZU nr 7/A/2003, poz. 74), w których Trybunał wyjaśnił wyczerpująco konstytucyjne uwarunkowania przejścia prawa najmu na następców prawnych osoby zmarłej, w szczególności w świetle konstytucyjnych zasad ochrony własności przysługującej wynajmującemu.

Z powyższych względów, działając na podstawie art. 47 ust. 1 pkt 2 oraz art. 36 ust. 3 w zw. z art. 49 ustawy o TK, należało odmówić nadania skardze konstytucyjnej dalszego biegu.