P 5/13
-
Data orzeczenia:
-
Organ orzekający:
-
Skład sędziowski:
Powołane przepisy:
Dodatkowe informacje:
-
Sprawy przywołane w treści orzeczenia:I PKN 406/00 II UZ 24/12 III CZ 39/12 K 19/96 K 34/99 P 10/00 P 10/10 P 12/05 P 120/08 P 13/12 P 13/99 P 14/99 P 16/03 P 20/04 P 48/11 V CZ 170/11 C III 339/33 I CZ 115/02 II C 281/10 III CZP 49/07 III CZP 67/89
Pełny tekst orzeczenia
105/7/A/2013
POSTANOWIENIE
z dnia 24 września 2013 r.
Sygn. akt P 5/13
Trybunał Konstytucyjny w składzie:
Stanisław Biernat – przewodniczący
Leon Kieres – sprawozdawca
Marek Kotlinowski
Teresa Liszcz
Małgorzata Pyziak-Szafnicka,
po rozpoznaniu, na posiedzeniu niejawnym w dniu 24 września 2013 r., pytania prawnego Sądu Okręgowego Warszawa-Praga w Warszawie:
czy art. 328 § 1 zdanie pierwsze ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.) w zakresie, w jakim pomija możliwość skutecznego złożenia wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku przed jego ogłoszeniem, jest zgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,
p o s t a n a w i a:
na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, z 2000 r. Nr 48, poz. 552 i Nr 53, poz. 638, z 2001 r. Nr 98, poz. 1070, z 2005 r. Nr 169, poz. 1417, z 2009 r. Nr 56, poz. 459 i Nr 178, poz. 1375, z 2010 r. Nr 182, poz. 1228 i Nr 197, poz. 1307 oraz z 2011 r. Nr 112, poz. 654) umorzyć postępowanie.
UZASADNIENIE
I
1. Sąd Okręgowy Warszawa-Praga w Warszawie, II Wydział Cywilny (dalej: pytający sąd), w postanowieniu z 29 stycznia 2013 r. (sygn. akt II C 281/10) zwrócił się do Trybunału Konstytucyjnego z pytaniem prawnym, czy art. 328 § 1 zdanie pierwsze ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.) w zakresie, w jakim pomija możliwość skutecznego złożenia wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku przed jego ogłoszeniem, jest zgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji.
Pytanie prawne zostało przedstawione Trybunałowi Konstytucyjnemu w związku z rozstrzygnięciem sprawy przeciwko Skarbowi Państwa o zadośćuczynienie. Na rozprawie 6 grudnia 2012 r., w obecności powoda, zostało ogłoszone postanowienie o odroczeniu ogłoszenia wyroku do 12 grudnia 2012 r. Następnie w piśmie z 6 grudnia 2012 r. powód wniósł, „w związku z odroczeniem ogłoszenia wyroku do 12 grudnia 2012 r., o «przesłanie wyroku z uzasadnieniem pocztą do domu»”. Było to równoznaczne ze złożeniem wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku jeszcze przed jego ogłoszeniem. Pytający sąd powziął wątpliwości co do zgodności z Konstytucją podstawy prawnej ograniczeń czasowych żądania uzasadnienia wyroku i w tej sprawie wystąpił do Trybunału Konstytucyjnego z pytaniem prawnym.
Pytający sąd, powołując się na dotychczasowe orzecznictwo sądowe, stwierdził, że złożenie wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku przed jego ogłoszeniem jest nieskuteczne. Wynika to z brzmienia art. 328 § 1 zdanie pierwsze k.p.c., który stwarza uprawnienie do wystąpienia z wnioskiem o sporządzenie uzasadnienia wyroku „wyłącznie w okresie od ogłoszenia orzeczenia do upływu tygodniowego terminu od chwili dokonania tej czynności”.
W ocenie pytającego sądu, takie rozwiązanie jest wadliwe, ponieważ strona postępowania cywilnego nie może wystąpić skutecznie o sporządzenie uzasadnienia wyroku w sytuacji nadania wnioskowi „charakteru warunkowego”. Wniosek strony o sporządzenie uzasadnienia wyroku nie będzie także skuteczny w wypadku złożenia go przed ogłoszeniem wyroku, gdy termin dokonania tej czynności został już wyznaczony. Poza tym skutków procesowych nie wywrze złożenie wniosku w dniu, w którym nastąpiło ogłoszenie wyroku, ale przed dokonaniem tej czynności. W końcu wniosek nie będzie skuteczny w sytuacji, gdy zostanie złożony po ogłoszeniu wyroku i po godzinie wyznaczonej na dokonanie tej czynności, gdy faktycznie ogłoszenie wyroku nastąpi w późniejszym niż w pierwotnie wyznaczonym czasie.
W przekonaniu pytającego sądu: „(…) obowiązująca zasada składania wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku nie odpowiada konstytucyjnemu wymaganiu ukształtowania sprawiedliwej procedury sądowej. Przepisy postępowania nie powinny zawierać norm stanowiących w istocie procesowe pułapki, niczym nieuzasadnione wymagania i warunki, którym niesprostowanie wyklucza lub w istotny sposób ogranicza realizację przez stronę jej procesowych uprawnień. Takim istotnym uprawnieniem jest możliwość uzyskania pisemnego uzasadnienia wyroku. Złożenie wniosku przed (…) ogłoszeniem wyroku co do zasady wykluczy w ogóle konieczność sporządzenia uzasadnienia orzeczenia, co nie pozwoli stronie na zapoznanie się z pisemnymi motywami wyroku, a więc wyłączy możliwość skorzystania przez stronę z podstawowego uprawnienia przed ewentualnym zaskarżeniem orzeczenia w toku instancji. Przepis dotyczący terminu złożenia wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku powinien zatem zawierać normę ustanawiającą termin końcowy (dies ad quem) na złożenie wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku. Przyjęcie możliwości skutecznego złożenia wniosku o sporządzenie uzasadnienia orzeczenia przed jego ogłoszeniem, przy jednoczesnym założeniu, że taki «przedwczesny» wniosek podlegałby uwzględnieniu dopiero po ewentualnym ogłoszeniu wyroku, nie wpłynęłoby w jakikolwiek negatywny sposób na przebieg postępowania. Taka regulacja spowodowałaby natomiast, iż strona we właściwym w jej ocenie czasie mogłaby złożyć ten wniosek, bez konieczności stałego zainteresowania przebiegiem postępowania w celu dokonania tej czynności w ściśle określonych przez ustawodawcę ramach czasowych, jak ma to miejsce w aktualnym stanie prawnym. Ustanowienie terminu początkowego na złożenie wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku prowadzi – w ocenie Sądu pytającego – do naruszenia art. 45 ust. 1 Konstytucji, gdyż ograniczenie wynikające z przyjęcia tego rodzaju rozwiązania nie znajduje jakiegokolwiek uzasadnienia w dyspozycji art. 31 ust. 3 Konstytucji”.
2. Marszałek Sejmu w piśmie procesowym z 12 lipca 2013 r. wniósł o umorzenie postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.
W ocenie Marszałka Sejmu, w pytaniu prawnym została wyrażona przede wszystkim negatywna ocena obowiązującego modelu składania wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku. Zarazem pytający sąd zaproponował ustanowienie, w miejsce obowiązujących przepisów, uregulowania o odmiennych skutkach prawnych. Marszałek Sejmu powziął w związku z tym wątpliwości, czy „zarzuty pytającego sądu istotnie mają na celu wyeliminowanie niekonstytucyjnej (…) regulacji, czy też zmierzają de facto do zasadniczej modyfikacji przyjętego aktualnie – uwarunkowanego historycznie oraz zaakceptowanego w doktrynie i orzecznictwie – modelu [sporządzania uzasadnienia wyroku]”.
Zdaniem Marszałka Sejmu, pytający sąd nie dowiódł, że od odpowiedzi na pytanie prawne zależy rozstrzygnięcie toczącej się przed nim sprawy. W szczególności za wystarczające nie można uznać samej deklaracji takiej zależności, bez podania uzasadnienia. Jak zauważył Marszałek: „Prawidłowo sformułowane pytanie powinno zawierać wyjaśnienie, w jaki sposób ewentualne stwierdzenie przez Trybunał niezgodności przepisu wskazanego jako przedmiot kontroli mogłoby doprowadzić do rozstrzygnięcia odmiennego od tego, które zapadłoby w stanie prawnym obejmującym zakwestionowany przepis”.
Marszałek Sejmu stwierdził ponadto, że pytanie prawne nie spełnia warunków formalnych, określonych w art. 32 ust. 1 pkt 4 ustawy o TK. Sąd pytający nie przedstawił bowiem żadnych mieszczących się w kognicji Trybunału Konstytucyjnego argumentów wskazujących na naruszenie Konstytucji przez art. 328 § 1 zdanie pierwsze k.p.c. Najbardziej eksponowany w tym kontekście argument był zaś w istocie postulatem de lege ferenda.
3. Prokurator Generalny w piśmie procesowym z 19 czerwca 2013 r. wniósł o umorzenie postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.
Nawiązując do orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, Prokurator Generalny uznał, że pytanie prawne nie spełnia wymogów formalnych. Pytający sąd nie wykazał bowiem zależności między odpowiedzią na przedstawione pytanie a rozstrzygnięciem toczącej się przed sądem sprawy. „Sąd ograniczył się jedynie do stwierdzenia, że wyrokiem z dnia 12 grudnia 2012 r. merytorycznie rozstrzygnął zawisłą przed nim sprawę a konstytucyjne wątpliwości odnoszą się do przepisu o charakterze proceduralnym, na podstawie którego ma nastąpić rozstrzygnięcie następcze do rozstrzygnięcia głównego”. Według Prokuratora Generalnego, z przedstawionego stanu prawnego i faktycznego sprawy, na kanwie której zostało wniesione pytanie prawne, nie wynika, jakiemu celowi będzie służyło rozpoznanie wniosku powoda o sporządzenie uzasadnienia, złożonego przed ogłoszeniem wyroku.
II
Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:
1. Sąd Okręgowy Warszawa-Praga w Warszawie, II Wydział Cywilny (dalej: pytający sąd), zakwestionował zgodność z Konstytucją art. 328 § 1 zdanie pierwsze ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.) w zakresie, w jakim pomija możliwość skutecznego złożenia wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku przed jego ogłoszeniem.
Zaskarżony przepis, łącznie z nieobjętymi pytaniem prawnym zdaniami drugim i trzecim, ma następujące brzmienie: „Uzasadnienie wyroku sporządza się na żądanie strony, zgłoszone w terminie tygodniowym od dnia ogłoszenia sentencji wyroku, a w wypadku, o którym mowa w art. 327 § 2 – od dnia doręczenia sentencji wyroku. Żądanie spóźnione sąd odrzuci na posiedzeniu niejawnym. Sąd sporządza uzasadnienie wyroku również wówczas, gdy wyrok został zaskarżony w ustawowym terminie oraz gdy wniesiono skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia”.
2. Artykuł 328 § 1 k.p.c. określa sytuacje i terminy sporządzenia uzasadnienia wyroku. Zasadą jest, że sąd sporządza uzasadnienie na wniosek strony złożony w ustawowym terminie tygodniowym od dnia ogłoszenia wyroku. Gdy wskutek pozbawienia wolności strona nie mogła być obecna przy ogłaszaniu wyroku, sąd z urzędu w ciągu tygodnia od dnia ogłoszenia wyroku doręcza odpis jego sentencji z pouczeniem o terminie i sposobie wniesienia środka zaskarżenia; termin tygodniowy jest liczony od dnia doręczenia tej sentencji (art. 327 § 2 k.p.c.). Sąd pierwszej instancji sporządza uzasadnienie wyroku również wówczas, gdy wyrok został zaskarżony w ustawowym terminie oraz gdy wniesiono skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia.
Uzasadnienie wyroku sporządza się w terminie dwutygodniowym od dnia złożenia wniosku o sporządzenie uzasadnienia, a gdy wniosek taki nie był zgłoszony – od dnia zaskarżenia wyroku lub wniesienia skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia (art. 329 zdanie pierwsze k.p.c.). Wyrok z uzasadnieniem doręcza się tylko tej stronie, która zażądała sporządzenia uzasadnienia (art. 331 k.p.c.).
Apelację wnosi się do sądu, który wydał zaskarżony wyrok, w terminie dwutygodniowym od doręczenia stronie skarżącej wyroku z uzasadnieniem (art. 369 § 1 k.p.c.). Jeżeli strona nie zażądała uzasadnienia wyroku w terminie tygodniowym od ogłoszenia sentencji, termin wniesienia apelacji biegnie od dnia, w którym upłynął termin żądania uzasadnienia (art. 369 § 2 k.p.c.).
W art. 394 § 1 pkt 7 k.p.c. wymieniono wśród postanowień sądu pierwszej instancji, zaskarżalnych zażaleniem do sądu drugiej instancji, postanowienia o odmowie sporządzenia uzasadnienia orzeczenia oraz o odmowie jego doręczenia.
Z kolei według art. 387 k.p.c., sąd drugiej instancji uzasadnia z urzędu wyrok oraz postanowienie kończące postępowanie w sprawie. W sprawach, w których apelację oddalono, uzasadnienie sporządza się tylko wówczas, gdy strona zażądała doręczenia jej wyroku z uzasadnieniem (§ 1). Sporządzenie uzasadnienia powinno nastąpić w terminie dwóch tygodni od dnia ogłoszenia sentencji orzeczenia. Jeżeli ogłoszenia nie było, termin ten liczy się od dnia wydania orzeczenia. W sprawach, w których apelację oddalono, uzasadnienie sporządza się w terminie dwóch tygodni od dnia zgłoszenia wniosku (§ 2). Orzeczenie z uzasadnieniem doręcza się tej stronie, która w terminie tygodniowym od ogłoszenia sentencji zażądała doręczenia. Jeżeli ogłoszenia nie było, orzeczenie z uzasadnieniem doręcza się stronom z urzędu w terminie tygodniowym od sporządzenia uzasadnienia (§ 3). Jeżeli uzasadnienie nie zostało sporządzone, a w sprawie została wniesiona skarga kasacyjna lub skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, sąd drugiej instancji sporządza uzasadnienie zaskarżonego orzeczenia w terminie dwóch tygodni od dnia wniesienia skargi (§ 4).
W postępowaniu uproszczonym sąd drugiej instancji uzasadnia z urzędu jedynie wyrok uchylający zaskarżony wyrok i przekazujący sprawę sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania (art. 50513 § 1 k.p.c.). Poza tym sąd drugiej instancji sporządza uzasadnienie wyroku na wniosek strony, zgłoszony w terminie tygodniowym od dnia ogłoszenia lub doręczenia wyroku, jeżeli nie był ogłoszony. Sąd sporządza uzasadnienie także w każdym innym wypadku, w którym zażąda tego Sąd Najwyższy (art. 63 ustawy z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym, Dz. U. z 2013 r., poz. 499). Swoiste odstępstwo od art. 328 § 1 k.p.c. przewidziano w postępowaniu uproszczonym; zgodnie z art. 5058 § 2 i 3 k.p.c. strona może zrzec się doręczenia uzasadnienia wyroku.
Jak wynika z przytoczonych regulacji k.p.c., sąd pierwszej instancji sporządza pisemne uzasadnienie wyroku co do zasady na wniosek strony (wyjątek przewiduje art. 328 § 1 zdanie trzecie k.p.c.). Sąd drugiej instancji sporządza pisemne uzasadnienie albo na wniosek strony (gdy oddalono apelację w całości), albo z urzędu (gdy apelację przynajmniej częściowo uwzględniono).
3. Zarówno w piśmiennictwie prawniczym, jak i orzecznictwie sądów, w tym w licznych judykatach Sądu Najwyższego, przyjmuje się niespornie, że wniosek o sporządzenie uzasadnienia wyroku może być złożony dopiero po ogłoszeniu sentencji wyroku. Spóźnione zgłoszenie (po upływie 7 dni) pozostanie bezskuteczne (art. 167 k.p.c.), natomiast dokonane przed wydaniem wyroku – bezprzedmiotowe, gdyż nie można żądać uzasadnienia orzeczenia nieistniejącego. Innymi słowy, wniosek o sporządzenie uzasadnienia wyroku złożony przed jego wydaniem nie wywołuje żadnych skutków procesowych i podlega odrzuceniu na posiedzeniu niejawnym.
Takie stanowisko było prezentowane już na gruncie art. 350 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 29 listopada 1930 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 1932 r. Nr 112, poz. 934, ze zm.), będącego odpowiednikiem art. 328 § 1 k.p.c. W jednym z orzeczeń Sąd Najwyższy stwierdził wówczas, że: „Pozwany zarzuca obrazę art. 350 k.p.c., gdyż zdaniem jego z brzmienia przepisu tego wynika, że wniosek może być stawiany w każdym czasie byleby tylko nastąpiło to przed upływem 7 dni po wydaniu wyroku. Atoli wyrażenie «przed upływem tygodnia» do podobnego rozumienia treści art. 350 k.p.c. nie zniewala. Z wyrażeniem użytem w ustawie da się równie dobrze pogodzić znaczenie – w ciągu jednego tygodnia. Podobne zaś pojmowanie art. 350 k.p.c. odpowiada intencji tego przepisu, który miał mieć na celu odciążenie sądów, a który stałby się w największej części iluzoryczny, gdyby dopuścić wykładnię, do której zmierza pozwany. Dodać należy tu jeszcze, że żądanie sporządzenia wyroku na piśmie zgłoszone przed zapadnięciem wyroku przedstawia podejmowanie czynności procesowych na zapas. Jak zaś wnosić można z przepisu w rodzaju art. 206, 207 k.p.c. ustawa takim działaniom stron nie jest przychylna” (orzeczenie Sądu Najwyższego – Izby Cywilnej z 1 lutego 1935 r., sygn. akt C III 339/33, „Zbiór Orzeczeń” 1935, nr IX, poz. 356).
W nowszym orzecznictwie Sąd Najwyższy stoi na stanowisku, że: „W myśl art. 328 § 1 k.p.c. uzasadnienie wyroku sporządza się na żądanie strony zgłoszone w terminie tygodniowym od dnia ogłoszenia sentencji wyroku. Zasadą jest zatem sporządzanie uzasadnienia wyroku na żądanie strony zgłoszone w przepisanym terminie. Uwzględniając zaś zasadę, że sąd doręcza wyrok z uzasadnieniem, a nie samą sentencję, ustawodawca stanowi w art. 331 k.p.c., że wyrok z uzasadnieniem doręcza się tylko stronie, która w terminie tygodniowym od ogłoszenia jego sentencji zażądała sporządzenia uzasadnienia. W obu powołanych przepisach sformułowania «od dnia ogłoszenia sentencji wyroku» nie sposób rozumieć inaczej, jak jako wyraźne określenie daty rozpoczęcia biegów ustanowionych w nich terminów ustawowych, oznaczonych w tygodniach. Sformułowanie takie nie może prowadzić do wniosku, że chodzi tylko o to, iż żądanie sporządzenia uzasadnienia wyroku można zgłosić nie później niż w terminie tygodniowym od jego ogłoszenia – jak to sugeruje Sąd Wojewódzki. Taka wykładnia pozostaje w wyraźnej sprzeczności z treścią przepisu i dlatego nie można uznać jej za prawidłową” (uchwała Sądu Najwyższego – Izby Cywilnej i Administracyjnej z 30 czerwca 1989 r., sygn. akt III CZP 67/89, Lex Polonica nr 310672).
Z kolei w postanowieniu z 11 października 2002 r. (sygn. akt I CZ 115/02, Lex nr 577433) Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że: „Kwestię doręczania stronie wyroku z uzasadnieniem reguluje art. 328 § 1 k.p.c. Przepis ten wyraźnie stanowi, że żądanie doręczenia wyroku z uzasadnieniem może być przez stronę złożone w terminie tygodniowym od dnia ogłoszenia sentencji wyroku, co oznacza, że nie można takiego wniosku skutecznie złożyć przed ogłoszeniem sentencji. W orzecznictwie Sądu Najwyższego kwestię tę rozstrzygano jednoznacznie (por. orzeczenie SN z dnia 15 września 2000 r., I PKN 406/00, OSNAPiUS 2002 r., nr 8, poz. 190)” (zob. też postanowienia Sądu Najwyższego z: 15 września 2000 r., sygn. akt I PKN 406/00, OSNP nr 8/2002, poz. 190; 19 czerwca 2012 r., sygn. akt II UZ 24/12, Lex nr 1235847; 6 czerwca 2012 r., sygn. akt III CZ 39/12, Lex nr 1212817; 18 kwietnia 2012 r., sygn. akt V CZ 170/11, Lex nr 1214629., zob. też np.: J. Gudowski, [w:] M. Jędrzejewska, P. Grzegorczyk, K. Weitz, T. Ereciński, J. Gudowski, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, Lex Polonica nr 3929664, ed. 2013, uwagi do art. 328, tezy 2-9; S. Dąbrowski, A. Łazarska, Uzasadnienie orzeczeń sądowych w procesie cywilnym, „Przegląd Sądowy” nr 3/2012, s. 10 i n.).
Na odmowę sporządzenia i doręczenia uzasadnienia wyroku – jak już wcześniej wspominano – przysługuje zażalenie (art. 394 § 1 pkt 7 k.p.c.). W razie uchybienia terminowi strona może natomiast złożyć wniosek o jego przywrócenie, ponieważ brak uzasadnienia wyroku pociąga za sobą ujemne skutki procesowe dla strony (art. 168 § 2 k.p.c.).
Uzasadnienie wyroku nie jest warunkiem jego zaskarżenia (por. art. 369 § 2 k.p.c.). Strona, mimo braku uzasadnienia wyroku, może go zaskarżyć w ustawowym terminie, z tym, że brak uzasadnienia zmusza ją do konstruowania zarzutów w oderwaniu od argumentów sądu. Wprawdzie przewodniczący (sędzia sprawozdawca), ogłaszając wyrok, podaje zasadnicze powody rozstrzygnięcia sprawy (art. 326 § 3 k.p.c.), jednak ustne motywy zazwyczaj nie są wyczerpujące. W tej sytuacji skarżący bierze na siebie ryzyko, że z powodu nieznajomości uzasadnienia wyroku nie odniesie się do wszystkich istotnych zarzutów i osłabi swą pozycję w postępowaniu apelacyjnym (por. uchwałę składu 7 sędziów SN z 31 stycznia 2008 r., sygn. akt III CZP 49/07, OSN nr 6/2008, poz. 55).
4. Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że kwestią wstępną jest w tym wypadku dopuszczalność merytorycznego rozpoznania sprawy z punktu widzenia warunków określonych w art. 193 Konstytucji oraz art. 3 i art. 32 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK; por. liczne postanowienia TK, m.in. z: 29 marca 2000 r., sygn. P 13/99, OTK ZU nr 2/2000, poz. 68; 12 kwietnia 2000 r., sygn. P 14/99, OTK ZU nr 3/2000, poz. 90; 10 października 2000 r., sygn. P 10/00, OTK ZU nr 6/2000, poz. 195; 27 kwietnia 2004 r., sygn. P 16/03, OTK ZU nr 4/A/2004, poz. 36; 19 kwietnia 2006 r., sygn. P 12/05, OTK ZU nr 4/A/2006, poz. 49; 8 stycznia 2013 r., sygn. P 48/11, OTK ZU nr 1/A/2013, poz. 8; 26 czerwca 2013 r., sygn. P 13/12, niepubl.).
Zgodnie z art. 32 ustawy o TK, pytanie prawne musi spełniać wymogi pisma procesowego: wyraźnie określać zarzut niezgodności kwestionowanych przepisów z Konstytucją, w tym wskazywać przedmiot i zakres pytania, odpowiednie wzorce kontroli oraz zawierać należycie sformułowane uzasadnienie zarzutów. Na pytającym sądzie spoczywa ciężar udowodnienia, w zakresie objętym pytaniem, niezgodności ze wskazanymi wzorcami konstytucyjnymi. Jak konsekwentnie przyjmuje Trybunał, „ciężar dowodu spoczywa na podmiocie kwestionującym zgodność ustawy z Konstytucją i dopóki nie powoła on konkretnych i przekonujących argumentów prawnych na rzecz swojej tezy, dopóty Trybunał Konstytucyjny uznawać będzie kontrolowane przepisy za konstytucyjne. W przeciwnym razie (…) Trybunał przekształciłby się w organ orzekający z inicjatywy własnej” (orzeczenie TK z 24 lutego 1997 r., sygn. K 19/96, OTK ZU nr 1/1997, poz. 6, s. 44 oraz zob. wyroki z: 28 czerwca 2000 r., sygn. K 34/99, OTK ZU nr 5/2000 poz. 142; 7 listopada 2005 r., sygn. P 20/04, OTK ZU nr 10/A/2005, poz. 111, oraz postanowienie TK z 15 października 2009 r., sygn. P 120/08, OTK ZU nr 9/A/2009, poz. 143). Trybunał jest przy tym związany treścią oraz granicami rozpatrywanego pytania prawnego. Nie może – wychodząc poza granice określone w pytaniu – wyręczać sądu pytającego w doborze argumentacji adekwatnej do podnoszonych w pytaniu prawnym wątpliwości.
W wypadku tego pytania prawnego wątpliwości budzi to, czy zawiera ono uzasadnienie zarzutów niezgodności art. 328 § 1 zdanie pierwsze k.p.c. Przesłanka ta nie powinna być traktowana powierzchownie i instrumentalnie. Przytaczane w piśmie procesowym argumenty mogą być mniej lub bardziej przekonujące, lecz zawsze muszą być możliwe do rozpoznania przez Trybunał Konstytucyjny. W szczególności nie sposób uznać, że uzasadnienie jest dostateczne, jeżeli wszystkie zarzuty wobec zakwestionowanej regulacji na tle danego wzorca kontroli wykraczają poza kognicję Trybunału Konstytucyjnego (zob. np. wyrok TK z 19 października 2010 r., sygn. P 10/10, OTK ZU nr 8/A/2010, poz. 78).
5. W ocenie pytającego sądu, art. 328 § 1 zdanie pierwsze k.p.c. kształtuje nieprawidłowy model składania wniosku o uzasadnienie wyroku. Podstawowe zastrzeżenie dotyczy ograniczenia czasowego wystąpienia z wnioskiem, czyli brakiem możliwości jego złożenia jeszcze przed ogłoszeniem wyroku. Według pytającego sądu, taki stan jest obarczony wadą polegającą na „pominięciu” przez ustawodawcę w zaskarżonym przepisie określonej regulacji, która stwarzałaby prawo do „skutecznego złożenia wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku przed jego ogłoszeniem”. Pytający sąd odnotował, że de lege lata strona nie może zgłaszać wniosków o sporządzenie uzasadnienia: a) w dniu, w którym ma nastąpić ogłoszenie wyroku, aczkolwiek jeszcze przed samym ogłoszeniem, b) o charakterze warunkowym, uzależnionych od wystąpienia określonych zdarzeń przyszłych i niepewnych, c) przed ogłoszeniem wyroku, kiedy już jednak zna termin ogłoszenia. Pytający sąd stwierdził przy tym, że art. 328 § 1 zdanie pierwsze k.p.c. nie odpowiada konstytucyjnym wymogom sprawiedliwej procedury sądowej oraz jest „procesową pułapką”, ponieważ kreuje nieuzasadnione wymagania, których niedochowanie „w istotny sposób ogranicza realizację przez stronę jej procesowych uprawnień” (czyli prawa do uzyskania pisemnego uzasadnienia wyroku). Złożenie wniosku przed ogłoszeniem wyroku, a więc niezgodnie z obowiązującymi przepisami, wyklucza bowiem – co do zasady – konieczność sporządzenia uzasadnienia, „co nie pozwoli stronie na zapoznanie się z pisemnymi motywami wyroku”. Podsumowując swój wywód, pytający sąd zasugerował, że „[p]rzepis dotyczący terminu złożenia wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku powinien (…) zawierać normę ustanawiającą termin końcowy (…) na złożenie wniosku o sporządzenie uzasadnienia”. Zdaniem pytającego sądu, takie rozwiązanie nie wpływałoby negatywnie na przebieg postępowania cywilnego, dla strony zaś byłoby korzystniejsze i bardziej wyważone (proporcjonalne), ponieważ mogłaby ona „we właściwym w jej ocenie czasie (…) złożyć (…) wniosek, bez konieczności stałego zainteresowania przebiegiem postępowania w celu dokonania tej czynności w ściśle określonych przez ustawodawcę ramach czasowych, jak ma to miejsce w aktualnym stanie prawnym”.
Zważywszy na treść pytania prawnego, Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że pytający sąd nie podał żadnych argumentów uzasadniających niezgodność art. 328 § 1 zdanie pierwsze k.p.c. z art. 45 ust. 1 w związku art. 31 ust. 3 Konstytucji. Prawidłowo zredagowane pytanie prawne wymaga nie tylko określenia przepisu mającego być wzorcem kontroli, lecz także powołania merytorycznych argumentów wskazujących niezgodność przepisu z tym wzorcem. Tymczasem pytający sąd ograniczył się do zrelacjonowania stanu faktycznego i prawnego zawisłej przed nim sprawy oraz przytoczył normy konstytucyjne, które – jego zdaniem – zostały naruszone. Nie wyjaśnił zwłaszcza: a) czym przejawia się w tej konkretnej sprawie, w związku z którą zostało zadane pytanie prawne, „procesowa pułapka” zastawiona przez ustawodawcę na podmioty występujące z wnioskiem o sporządzenie uzasadnienia wyroku, b) co świadczy o odejściu w art. 328 § 1 zdanie pierwsze k.p.c. od standardów „sprawiedliwej procedury sądowej” oraz c) na czym in casu polega nieproporcjonalne ograniczenie konstytucyjnego prawa do sądu.
Ponadto pytający sąd wysunął tezę, że obowiązujący stan prawny jest tylko jednym z możliwych modelowych rozwiązań systemu sporządzania uzasadnień wyroków, a następnie sformułował w tym kontekście szereg postulatów racjonalizujących istniejący stan rzeczy oraz zaproponował odmienne regulacje procedury cywilnej. W związku z tym Trybunał Konstytucyjny przypomniał, że wnioski de lege ferenda nie są objęte jego kognicją, a uzasadnienie zarzutów niekonstytucyjności nie polega na postulowaniu ustanowienia unormowania trafniejszego czy korzystniejszego z jakiegoś punktu widzenia. Pytający sąd powinien był dowieść dlaczego i w jaki sposób, w jego przekonaniu, obowiązujący art. 328 § 1 zdanie pierwsze k.p.c. jest niezgodny z normami konstytucyjnymi, a nie przekonywać, że przyjęcie innego, opcjonalnego rozwiązania ustawowego byłoby celniejsze, bardziej pragmatyczne czy nawet bliższe aksjologii konstytucyjnej. Te same rygory konstruowania pism procesowych w postępowaniu przed sądem konstytucyjnym odnoszą się do sytuacji, gdy przedmiotem zaskarżenia jest tzw. pominięcie prawodawcze. Wtedy również sugerowany brak w normie prawnej należy odnieść do standardu konstytucyjnego i szczegółowo uzasadnić zaistniały na tym tle problem konstytucyjny. Z tego powodu Trybunał Konstytucyjny uznał, że uzasadnienie tego pytania prawnego zawiera częściowo argumenty irrelewantne w postępowaniu przed Trybunałem, które nie mogą zostać wzięte pod uwagę, częściowo zaś nie zawiera ich w ogóle.
Podsumowując, pytający sąd nie wskazał argumentów uzasadniających zarzuty niezgodności art. 328 § 1 zdanie pierwsze k.p.c. w zakresie, w jakim pomija możliwość skutecznego złożenia wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku przed jego ogłoszeniem, z art. 45 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji. Wobec niespełnienia wymogu uzasadnienia pytania prawnego, o którym mowa w art. 32 ust. 1 pkt 4 ustawy o TK, postępowanie podlega zatem umorzeniu na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK, ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.
Z tych względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.
POSTANOWIENIE
z dnia 24 września 2013 r.
Sygn. akt P 5/13
Trybunał Konstytucyjny w składzie:
Stanisław Biernat – przewodniczący
Leon Kieres – sprawozdawca
Marek Kotlinowski
Teresa Liszcz
Małgorzata Pyziak-Szafnicka,
po rozpoznaniu, na posiedzeniu niejawnym w dniu 24 września 2013 r., pytania prawnego Sądu Okręgowego Warszawa-Praga w Warszawie:
czy art. 328 § 1 zdanie pierwsze ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.) w zakresie, w jakim pomija możliwość skutecznego złożenia wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku przed jego ogłoszeniem, jest zgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,
p o s t a n a w i a:
na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, z 2000 r. Nr 48, poz. 552 i Nr 53, poz. 638, z 2001 r. Nr 98, poz. 1070, z 2005 r. Nr 169, poz. 1417, z 2009 r. Nr 56, poz. 459 i Nr 178, poz. 1375, z 2010 r. Nr 182, poz. 1228 i Nr 197, poz. 1307 oraz z 2011 r. Nr 112, poz. 654) umorzyć postępowanie.
UZASADNIENIE
I
1. Sąd Okręgowy Warszawa-Praga w Warszawie, II Wydział Cywilny (dalej: pytający sąd), w postanowieniu z 29 stycznia 2013 r. (sygn. akt II C 281/10) zwrócił się do Trybunału Konstytucyjnego z pytaniem prawnym, czy art. 328 § 1 zdanie pierwsze ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.) w zakresie, w jakim pomija możliwość skutecznego złożenia wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku przed jego ogłoszeniem, jest zgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji.
Pytanie prawne zostało przedstawione Trybunałowi Konstytucyjnemu w związku z rozstrzygnięciem sprawy przeciwko Skarbowi Państwa o zadośćuczynienie. Na rozprawie 6 grudnia 2012 r., w obecności powoda, zostało ogłoszone postanowienie o odroczeniu ogłoszenia wyroku do 12 grudnia 2012 r. Następnie w piśmie z 6 grudnia 2012 r. powód wniósł, „w związku z odroczeniem ogłoszenia wyroku do 12 grudnia 2012 r., o «przesłanie wyroku z uzasadnieniem pocztą do domu»”. Było to równoznaczne ze złożeniem wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku jeszcze przed jego ogłoszeniem. Pytający sąd powziął wątpliwości co do zgodności z Konstytucją podstawy prawnej ograniczeń czasowych żądania uzasadnienia wyroku i w tej sprawie wystąpił do Trybunału Konstytucyjnego z pytaniem prawnym.
Pytający sąd, powołując się na dotychczasowe orzecznictwo sądowe, stwierdził, że złożenie wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku przed jego ogłoszeniem jest nieskuteczne. Wynika to z brzmienia art. 328 § 1 zdanie pierwsze k.p.c., który stwarza uprawnienie do wystąpienia z wnioskiem o sporządzenie uzasadnienia wyroku „wyłącznie w okresie od ogłoszenia orzeczenia do upływu tygodniowego terminu od chwili dokonania tej czynności”.
W ocenie pytającego sądu, takie rozwiązanie jest wadliwe, ponieważ strona postępowania cywilnego nie może wystąpić skutecznie o sporządzenie uzasadnienia wyroku w sytuacji nadania wnioskowi „charakteru warunkowego”. Wniosek strony o sporządzenie uzasadnienia wyroku nie będzie także skuteczny w wypadku złożenia go przed ogłoszeniem wyroku, gdy termin dokonania tej czynności został już wyznaczony. Poza tym skutków procesowych nie wywrze złożenie wniosku w dniu, w którym nastąpiło ogłoszenie wyroku, ale przed dokonaniem tej czynności. W końcu wniosek nie będzie skuteczny w sytuacji, gdy zostanie złożony po ogłoszeniu wyroku i po godzinie wyznaczonej na dokonanie tej czynności, gdy faktycznie ogłoszenie wyroku nastąpi w późniejszym niż w pierwotnie wyznaczonym czasie.
W przekonaniu pytającego sądu: „(…) obowiązująca zasada składania wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku nie odpowiada konstytucyjnemu wymaganiu ukształtowania sprawiedliwej procedury sądowej. Przepisy postępowania nie powinny zawierać norm stanowiących w istocie procesowe pułapki, niczym nieuzasadnione wymagania i warunki, którym niesprostowanie wyklucza lub w istotny sposób ogranicza realizację przez stronę jej procesowych uprawnień. Takim istotnym uprawnieniem jest możliwość uzyskania pisemnego uzasadnienia wyroku. Złożenie wniosku przed (…) ogłoszeniem wyroku co do zasady wykluczy w ogóle konieczność sporządzenia uzasadnienia orzeczenia, co nie pozwoli stronie na zapoznanie się z pisemnymi motywami wyroku, a więc wyłączy możliwość skorzystania przez stronę z podstawowego uprawnienia przed ewentualnym zaskarżeniem orzeczenia w toku instancji. Przepis dotyczący terminu złożenia wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku powinien zatem zawierać normę ustanawiającą termin końcowy (dies ad quem) na złożenie wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku. Przyjęcie możliwości skutecznego złożenia wniosku o sporządzenie uzasadnienia orzeczenia przed jego ogłoszeniem, przy jednoczesnym założeniu, że taki «przedwczesny» wniosek podlegałby uwzględnieniu dopiero po ewentualnym ogłoszeniu wyroku, nie wpłynęłoby w jakikolwiek negatywny sposób na przebieg postępowania. Taka regulacja spowodowałaby natomiast, iż strona we właściwym w jej ocenie czasie mogłaby złożyć ten wniosek, bez konieczności stałego zainteresowania przebiegiem postępowania w celu dokonania tej czynności w ściśle określonych przez ustawodawcę ramach czasowych, jak ma to miejsce w aktualnym stanie prawnym. Ustanowienie terminu początkowego na złożenie wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku prowadzi – w ocenie Sądu pytającego – do naruszenia art. 45 ust. 1 Konstytucji, gdyż ograniczenie wynikające z przyjęcia tego rodzaju rozwiązania nie znajduje jakiegokolwiek uzasadnienia w dyspozycji art. 31 ust. 3 Konstytucji”.
2. Marszałek Sejmu w piśmie procesowym z 12 lipca 2013 r. wniósł o umorzenie postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.
W ocenie Marszałka Sejmu, w pytaniu prawnym została wyrażona przede wszystkim negatywna ocena obowiązującego modelu składania wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku. Zarazem pytający sąd zaproponował ustanowienie, w miejsce obowiązujących przepisów, uregulowania o odmiennych skutkach prawnych. Marszałek Sejmu powziął w związku z tym wątpliwości, czy „zarzuty pytającego sądu istotnie mają na celu wyeliminowanie niekonstytucyjnej (…) regulacji, czy też zmierzają de facto do zasadniczej modyfikacji przyjętego aktualnie – uwarunkowanego historycznie oraz zaakceptowanego w doktrynie i orzecznictwie – modelu [sporządzania uzasadnienia wyroku]”.
Zdaniem Marszałka Sejmu, pytający sąd nie dowiódł, że od odpowiedzi na pytanie prawne zależy rozstrzygnięcie toczącej się przed nim sprawy. W szczególności za wystarczające nie można uznać samej deklaracji takiej zależności, bez podania uzasadnienia. Jak zauważył Marszałek: „Prawidłowo sformułowane pytanie powinno zawierać wyjaśnienie, w jaki sposób ewentualne stwierdzenie przez Trybunał niezgodności przepisu wskazanego jako przedmiot kontroli mogłoby doprowadzić do rozstrzygnięcia odmiennego od tego, które zapadłoby w stanie prawnym obejmującym zakwestionowany przepis”.
Marszałek Sejmu stwierdził ponadto, że pytanie prawne nie spełnia warunków formalnych, określonych w art. 32 ust. 1 pkt 4 ustawy o TK. Sąd pytający nie przedstawił bowiem żadnych mieszczących się w kognicji Trybunału Konstytucyjnego argumentów wskazujących na naruszenie Konstytucji przez art. 328 § 1 zdanie pierwsze k.p.c. Najbardziej eksponowany w tym kontekście argument był zaś w istocie postulatem de lege ferenda.
3. Prokurator Generalny w piśmie procesowym z 19 czerwca 2013 r. wniósł o umorzenie postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.
Nawiązując do orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, Prokurator Generalny uznał, że pytanie prawne nie spełnia wymogów formalnych. Pytający sąd nie wykazał bowiem zależności między odpowiedzią na przedstawione pytanie a rozstrzygnięciem toczącej się przed sądem sprawy. „Sąd ograniczył się jedynie do stwierdzenia, że wyrokiem z dnia 12 grudnia 2012 r. merytorycznie rozstrzygnął zawisłą przed nim sprawę a konstytucyjne wątpliwości odnoszą się do przepisu o charakterze proceduralnym, na podstawie którego ma nastąpić rozstrzygnięcie następcze do rozstrzygnięcia głównego”. Według Prokuratora Generalnego, z przedstawionego stanu prawnego i faktycznego sprawy, na kanwie której zostało wniesione pytanie prawne, nie wynika, jakiemu celowi będzie służyło rozpoznanie wniosku powoda o sporządzenie uzasadnienia, złożonego przed ogłoszeniem wyroku.
II
Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:
1. Sąd Okręgowy Warszawa-Praga w Warszawie, II Wydział Cywilny (dalej: pytający sąd), zakwestionował zgodność z Konstytucją art. 328 § 1 zdanie pierwsze ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.) w zakresie, w jakim pomija możliwość skutecznego złożenia wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku przed jego ogłoszeniem.
Zaskarżony przepis, łącznie z nieobjętymi pytaniem prawnym zdaniami drugim i trzecim, ma następujące brzmienie: „Uzasadnienie wyroku sporządza się na żądanie strony, zgłoszone w terminie tygodniowym od dnia ogłoszenia sentencji wyroku, a w wypadku, o którym mowa w art. 327 § 2 – od dnia doręczenia sentencji wyroku. Żądanie spóźnione sąd odrzuci na posiedzeniu niejawnym. Sąd sporządza uzasadnienie wyroku również wówczas, gdy wyrok został zaskarżony w ustawowym terminie oraz gdy wniesiono skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia”.
2. Artykuł 328 § 1 k.p.c. określa sytuacje i terminy sporządzenia uzasadnienia wyroku. Zasadą jest, że sąd sporządza uzasadnienie na wniosek strony złożony w ustawowym terminie tygodniowym od dnia ogłoszenia wyroku. Gdy wskutek pozbawienia wolności strona nie mogła być obecna przy ogłaszaniu wyroku, sąd z urzędu w ciągu tygodnia od dnia ogłoszenia wyroku doręcza odpis jego sentencji z pouczeniem o terminie i sposobie wniesienia środka zaskarżenia; termin tygodniowy jest liczony od dnia doręczenia tej sentencji (art. 327 § 2 k.p.c.). Sąd pierwszej instancji sporządza uzasadnienie wyroku również wówczas, gdy wyrok został zaskarżony w ustawowym terminie oraz gdy wniesiono skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia.
Uzasadnienie wyroku sporządza się w terminie dwutygodniowym od dnia złożenia wniosku o sporządzenie uzasadnienia, a gdy wniosek taki nie był zgłoszony – od dnia zaskarżenia wyroku lub wniesienia skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia (art. 329 zdanie pierwsze k.p.c.). Wyrok z uzasadnieniem doręcza się tylko tej stronie, która zażądała sporządzenia uzasadnienia (art. 331 k.p.c.).
Apelację wnosi się do sądu, który wydał zaskarżony wyrok, w terminie dwutygodniowym od doręczenia stronie skarżącej wyroku z uzasadnieniem (art. 369 § 1 k.p.c.). Jeżeli strona nie zażądała uzasadnienia wyroku w terminie tygodniowym od ogłoszenia sentencji, termin wniesienia apelacji biegnie od dnia, w którym upłynął termin żądania uzasadnienia (art. 369 § 2 k.p.c.).
W art. 394 § 1 pkt 7 k.p.c. wymieniono wśród postanowień sądu pierwszej instancji, zaskarżalnych zażaleniem do sądu drugiej instancji, postanowienia o odmowie sporządzenia uzasadnienia orzeczenia oraz o odmowie jego doręczenia.
Z kolei według art. 387 k.p.c., sąd drugiej instancji uzasadnia z urzędu wyrok oraz postanowienie kończące postępowanie w sprawie. W sprawach, w których apelację oddalono, uzasadnienie sporządza się tylko wówczas, gdy strona zażądała doręczenia jej wyroku z uzasadnieniem (§ 1). Sporządzenie uzasadnienia powinno nastąpić w terminie dwóch tygodni od dnia ogłoszenia sentencji orzeczenia. Jeżeli ogłoszenia nie było, termin ten liczy się od dnia wydania orzeczenia. W sprawach, w których apelację oddalono, uzasadnienie sporządza się w terminie dwóch tygodni od dnia zgłoszenia wniosku (§ 2). Orzeczenie z uzasadnieniem doręcza się tej stronie, która w terminie tygodniowym od ogłoszenia sentencji zażądała doręczenia. Jeżeli ogłoszenia nie było, orzeczenie z uzasadnieniem doręcza się stronom z urzędu w terminie tygodniowym od sporządzenia uzasadnienia (§ 3). Jeżeli uzasadnienie nie zostało sporządzone, a w sprawie została wniesiona skarga kasacyjna lub skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, sąd drugiej instancji sporządza uzasadnienie zaskarżonego orzeczenia w terminie dwóch tygodni od dnia wniesienia skargi (§ 4).
W postępowaniu uproszczonym sąd drugiej instancji uzasadnia z urzędu jedynie wyrok uchylający zaskarżony wyrok i przekazujący sprawę sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania (art. 50513 § 1 k.p.c.). Poza tym sąd drugiej instancji sporządza uzasadnienie wyroku na wniosek strony, zgłoszony w terminie tygodniowym od dnia ogłoszenia lub doręczenia wyroku, jeżeli nie był ogłoszony. Sąd sporządza uzasadnienie także w każdym innym wypadku, w którym zażąda tego Sąd Najwyższy (art. 63 ustawy z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym, Dz. U. z 2013 r., poz. 499). Swoiste odstępstwo od art. 328 § 1 k.p.c. przewidziano w postępowaniu uproszczonym; zgodnie z art. 5058 § 2 i 3 k.p.c. strona może zrzec się doręczenia uzasadnienia wyroku.
Jak wynika z przytoczonych regulacji k.p.c., sąd pierwszej instancji sporządza pisemne uzasadnienie wyroku co do zasady na wniosek strony (wyjątek przewiduje art. 328 § 1 zdanie trzecie k.p.c.). Sąd drugiej instancji sporządza pisemne uzasadnienie albo na wniosek strony (gdy oddalono apelację w całości), albo z urzędu (gdy apelację przynajmniej częściowo uwzględniono).
3. Zarówno w piśmiennictwie prawniczym, jak i orzecznictwie sądów, w tym w licznych judykatach Sądu Najwyższego, przyjmuje się niespornie, że wniosek o sporządzenie uzasadnienia wyroku może być złożony dopiero po ogłoszeniu sentencji wyroku. Spóźnione zgłoszenie (po upływie 7 dni) pozostanie bezskuteczne (art. 167 k.p.c.), natomiast dokonane przed wydaniem wyroku – bezprzedmiotowe, gdyż nie można żądać uzasadnienia orzeczenia nieistniejącego. Innymi słowy, wniosek o sporządzenie uzasadnienia wyroku złożony przed jego wydaniem nie wywołuje żadnych skutków procesowych i podlega odrzuceniu na posiedzeniu niejawnym.
Takie stanowisko było prezentowane już na gruncie art. 350 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 29 listopada 1930 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 1932 r. Nr 112, poz. 934, ze zm.), będącego odpowiednikiem art. 328 § 1 k.p.c. W jednym z orzeczeń Sąd Najwyższy stwierdził wówczas, że: „Pozwany zarzuca obrazę art. 350 k.p.c., gdyż zdaniem jego z brzmienia przepisu tego wynika, że wniosek może być stawiany w każdym czasie byleby tylko nastąpiło to przed upływem 7 dni po wydaniu wyroku. Atoli wyrażenie «przed upływem tygodnia» do podobnego rozumienia treści art. 350 k.p.c. nie zniewala. Z wyrażeniem użytem w ustawie da się równie dobrze pogodzić znaczenie – w ciągu jednego tygodnia. Podobne zaś pojmowanie art. 350 k.p.c. odpowiada intencji tego przepisu, który miał mieć na celu odciążenie sądów, a który stałby się w największej części iluzoryczny, gdyby dopuścić wykładnię, do której zmierza pozwany. Dodać należy tu jeszcze, że żądanie sporządzenia wyroku na piśmie zgłoszone przed zapadnięciem wyroku przedstawia podejmowanie czynności procesowych na zapas. Jak zaś wnosić można z przepisu w rodzaju art. 206, 207 k.p.c. ustawa takim działaniom stron nie jest przychylna” (orzeczenie Sądu Najwyższego – Izby Cywilnej z 1 lutego 1935 r., sygn. akt C III 339/33, „Zbiór Orzeczeń” 1935, nr IX, poz. 356).
W nowszym orzecznictwie Sąd Najwyższy stoi na stanowisku, że: „W myśl art. 328 § 1 k.p.c. uzasadnienie wyroku sporządza się na żądanie strony zgłoszone w terminie tygodniowym od dnia ogłoszenia sentencji wyroku. Zasadą jest zatem sporządzanie uzasadnienia wyroku na żądanie strony zgłoszone w przepisanym terminie. Uwzględniając zaś zasadę, że sąd doręcza wyrok z uzasadnieniem, a nie samą sentencję, ustawodawca stanowi w art. 331 k.p.c., że wyrok z uzasadnieniem doręcza się tylko stronie, która w terminie tygodniowym od ogłoszenia jego sentencji zażądała sporządzenia uzasadnienia. W obu powołanych przepisach sformułowania «od dnia ogłoszenia sentencji wyroku» nie sposób rozumieć inaczej, jak jako wyraźne określenie daty rozpoczęcia biegów ustanowionych w nich terminów ustawowych, oznaczonych w tygodniach. Sformułowanie takie nie może prowadzić do wniosku, że chodzi tylko o to, iż żądanie sporządzenia uzasadnienia wyroku można zgłosić nie później niż w terminie tygodniowym od jego ogłoszenia – jak to sugeruje Sąd Wojewódzki. Taka wykładnia pozostaje w wyraźnej sprzeczności z treścią przepisu i dlatego nie można uznać jej za prawidłową” (uchwała Sądu Najwyższego – Izby Cywilnej i Administracyjnej z 30 czerwca 1989 r., sygn. akt III CZP 67/89, Lex Polonica nr 310672).
Z kolei w postanowieniu z 11 października 2002 r. (sygn. akt I CZ 115/02, Lex nr 577433) Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że: „Kwestię doręczania stronie wyroku z uzasadnieniem reguluje art. 328 § 1 k.p.c. Przepis ten wyraźnie stanowi, że żądanie doręczenia wyroku z uzasadnieniem może być przez stronę złożone w terminie tygodniowym od dnia ogłoszenia sentencji wyroku, co oznacza, że nie można takiego wniosku skutecznie złożyć przed ogłoszeniem sentencji. W orzecznictwie Sądu Najwyższego kwestię tę rozstrzygano jednoznacznie (por. orzeczenie SN z dnia 15 września 2000 r., I PKN 406/00, OSNAPiUS 2002 r., nr 8, poz. 190)” (zob. też postanowienia Sądu Najwyższego z: 15 września 2000 r., sygn. akt I PKN 406/00, OSNP nr 8/2002, poz. 190; 19 czerwca 2012 r., sygn. akt II UZ 24/12, Lex nr 1235847; 6 czerwca 2012 r., sygn. akt III CZ 39/12, Lex nr 1212817; 18 kwietnia 2012 r., sygn. akt V CZ 170/11, Lex nr 1214629., zob. też np.: J. Gudowski, [w:] M. Jędrzejewska, P. Grzegorczyk, K. Weitz, T. Ereciński, J. Gudowski, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, Lex Polonica nr 3929664, ed. 2013, uwagi do art. 328, tezy 2-9; S. Dąbrowski, A. Łazarska, Uzasadnienie orzeczeń sądowych w procesie cywilnym, „Przegląd Sądowy” nr 3/2012, s. 10 i n.).
Na odmowę sporządzenia i doręczenia uzasadnienia wyroku – jak już wcześniej wspominano – przysługuje zażalenie (art. 394 § 1 pkt 7 k.p.c.). W razie uchybienia terminowi strona może natomiast złożyć wniosek o jego przywrócenie, ponieważ brak uzasadnienia wyroku pociąga za sobą ujemne skutki procesowe dla strony (art. 168 § 2 k.p.c.).
Uzasadnienie wyroku nie jest warunkiem jego zaskarżenia (por. art. 369 § 2 k.p.c.). Strona, mimo braku uzasadnienia wyroku, może go zaskarżyć w ustawowym terminie, z tym, że brak uzasadnienia zmusza ją do konstruowania zarzutów w oderwaniu od argumentów sądu. Wprawdzie przewodniczący (sędzia sprawozdawca), ogłaszając wyrok, podaje zasadnicze powody rozstrzygnięcia sprawy (art. 326 § 3 k.p.c.), jednak ustne motywy zazwyczaj nie są wyczerpujące. W tej sytuacji skarżący bierze na siebie ryzyko, że z powodu nieznajomości uzasadnienia wyroku nie odniesie się do wszystkich istotnych zarzutów i osłabi swą pozycję w postępowaniu apelacyjnym (por. uchwałę składu 7 sędziów SN z 31 stycznia 2008 r., sygn. akt III CZP 49/07, OSN nr 6/2008, poz. 55).
4. Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że kwestią wstępną jest w tym wypadku dopuszczalność merytorycznego rozpoznania sprawy z punktu widzenia warunków określonych w art. 193 Konstytucji oraz art. 3 i art. 32 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK; por. liczne postanowienia TK, m.in. z: 29 marca 2000 r., sygn. P 13/99, OTK ZU nr 2/2000, poz. 68; 12 kwietnia 2000 r., sygn. P 14/99, OTK ZU nr 3/2000, poz. 90; 10 października 2000 r., sygn. P 10/00, OTK ZU nr 6/2000, poz. 195; 27 kwietnia 2004 r., sygn. P 16/03, OTK ZU nr 4/A/2004, poz. 36; 19 kwietnia 2006 r., sygn. P 12/05, OTK ZU nr 4/A/2006, poz. 49; 8 stycznia 2013 r., sygn. P 48/11, OTK ZU nr 1/A/2013, poz. 8; 26 czerwca 2013 r., sygn. P 13/12, niepubl.).
Zgodnie z art. 32 ustawy o TK, pytanie prawne musi spełniać wymogi pisma procesowego: wyraźnie określać zarzut niezgodności kwestionowanych przepisów z Konstytucją, w tym wskazywać przedmiot i zakres pytania, odpowiednie wzorce kontroli oraz zawierać należycie sformułowane uzasadnienie zarzutów. Na pytającym sądzie spoczywa ciężar udowodnienia, w zakresie objętym pytaniem, niezgodności ze wskazanymi wzorcami konstytucyjnymi. Jak konsekwentnie przyjmuje Trybunał, „ciężar dowodu spoczywa na podmiocie kwestionującym zgodność ustawy z Konstytucją i dopóki nie powoła on konkretnych i przekonujących argumentów prawnych na rzecz swojej tezy, dopóty Trybunał Konstytucyjny uznawać będzie kontrolowane przepisy za konstytucyjne. W przeciwnym razie (…) Trybunał przekształciłby się w organ orzekający z inicjatywy własnej” (orzeczenie TK z 24 lutego 1997 r., sygn. K 19/96, OTK ZU nr 1/1997, poz. 6, s. 44 oraz zob. wyroki z: 28 czerwca 2000 r., sygn. K 34/99, OTK ZU nr 5/2000 poz. 142; 7 listopada 2005 r., sygn. P 20/04, OTK ZU nr 10/A/2005, poz. 111, oraz postanowienie TK z 15 października 2009 r., sygn. P 120/08, OTK ZU nr 9/A/2009, poz. 143). Trybunał jest przy tym związany treścią oraz granicami rozpatrywanego pytania prawnego. Nie może – wychodząc poza granice określone w pytaniu – wyręczać sądu pytającego w doborze argumentacji adekwatnej do podnoszonych w pytaniu prawnym wątpliwości.
W wypadku tego pytania prawnego wątpliwości budzi to, czy zawiera ono uzasadnienie zarzutów niezgodności art. 328 § 1 zdanie pierwsze k.p.c. Przesłanka ta nie powinna być traktowana powierzchownie i instrumentalnie. Przytaczane w piśmie procesowym argumenty mogą być mniej lub bardziej przekonujące, lecz zawsze muszą być możliwe do rozpoznania przez Trybunał Konstytucyjny. W szczególności nie sposób uznać, że uzasadnienie jest dostateczne, jeżeli wszystkie zarzuty wobec zakwestionowanej regulacji na tle danego wzorca kontroli wykraczają poza kognicję Trybunału Konstytucyjnego (zob. np. wyrok TK z 19 października 2010 r., sygn. P 10/10, OTK ZU nr 8/A/2010, poz. 78).
5. W ocenie pytającego sądu, art. 328 § 1 zdanie pierwsze k.p.c. kształtuje nieprawidłowy model składania wniosku o uzasadnienie wyroku. Podstawowe zastrzeżenie dotyczy ograniczenia czasowego wystąpienia z wnioskiem, czyli brakiem możliwości jego złożenia jeszcze przed ogłoszeniem wyroku. Według pytającego sądu, taki stan jest obarczony wadą polegającą na „pominięciu” przez ustawodawcę w zaskarżonym przepisie określonej regulacji, która stwarzałaby prawo do „skutecznego złożenia wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku przed jego ogłoszeniem”. Pytający sąd odnotował, że de lege lata strona nie może zgłaszać wniosków o sporządzenie uzasadnienia: a) w dniu, w którym ma nastąpić ogłoszenie wyroku, aczkolwiek jeszcze przed samym ogłoszeniem, b) o charakterze warunkowym, uzależnionych od wystąpienia określonych zdarzeń przyszłych i niepewnych, c) przed ogłoszeniem wyroku, kiedy już jednak zna termin ogłoszenia. Pytający sąd stwierdził przy tym, że art. 328 § 1 zdanie pierwsze k.p.c. nie odpowiada konstytucyjnym wymogom sprawiedliwej procedury sądowej oraz jest „procesową pułapką”, ponieważ kreuje nieuzasadnione wymagania, których niedochowanie „w istotny sposób ogranicza realizację przez stronę jej procesowych uprawnień” (czyli prawa do uzyskania pisemnego uzasadnienia wyroku). Złożenie wniosku przed ogłoszeniem wyroku, a więc niezgodnie z obowiązującymi przepisami, wyklucza bowiem – co do zasady – konieczność sporządzenia uzasadnienia, „co nie pozwoli stronie na zapoznanie się z pisemnymi motywami wyroku”. Podsumowując swój wywód, pytający sąd zasugerował, że „[p]rzepis dotyczący terminu złożenia wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku powinien (…) zawierać normę ustanawiającą termin końcowy (…) na złożenie wniosku o sporządzenie uzasadnienia”. Zdaniem pytającego sądu, takie rozwiązanie nie wpływałoby negatywnie na przebieg postępowania cywilnego, dla strony zaś byłoby korzystniejsze i bardziej wyważone (proporcjonalne), ponieważ mogłaby ona „we właściwym w jej ocenie czasie (…) złożyć (…) wniosek, bez konieczności stałego zainteresowania przebiegiem postępowania w celu dokonania tej czynności w ściśle określonych przez ustawodawcę ramach czasowych, jak ma to miejsce w aktualnym stanie prawnym”.
Zważywszy na treść pytania prawnego, Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że pytający sąd nie podał żadnych argumentów uzasadniających niezgodność art. 328 § 1 zdanie pierwsze k.p.c. z art. 45 ust. 1 w związku art. 31 ust. 3 Konstytucji. Prawidłowo zredagowane pytanie prawne wymaga nie tylko określenia przepisu mającego być wzorcem kontroli, lecz także powołania merytorycznych argumentów wskazujących niezgodność przepisu z tym wzorcem. Tymczasem pytający sąd ograniczył się do zrelacjonowania stanu faktycznego i prawnego zawisłej przed nim sprawy oraz przytoczył normy konstytucyjne, które – jego zdaniem – zostały naruszone. Nie wyjaśnił zwłaszcza: a) czym przejawia się w tej konkretnej sprawie, w związku z którą zostało zadane pytanie prawne, „procesowa pułapka” zastawiona przez ustawodawcę na podmioty występujące z wnioskiem o sporządzenie uzasadnienia wyroku, b) co świadczy o odejściu w art. 328 § 1 zdanie pierwsze k.p.c. od standardów „sprawiedliwej procedury sądowej” oraz c) na czym in casu polega nieproporcjonalne ograniczenie konstytucyjnego prawa do sądu.
Ponadto pytający sąd wysunął tezę, że obowiązujący stan prawny jest tylko jednym z możliwych modelowych rozwiązań systemu sporządzania uzasadnień wyroków, a następnie sformułował w tym kontekście szereg postulatów racjonalizujących istniejący stan rzeczy oraz zaproponował odmienne regulacje procedury cywilnej. W związku z tym Trybunał Konstytucyjny przypomniał, że wnioski de lege ferenda nie są objęte jego kognicją, a uzasadnienie zarzutów niekonstytucyjności nie polega na postulowaniu ustanowienia unormowania trafniejszego czy korzystniejszego z jakiegoś punktu widzenia. Pytający sąd powinien był dowieść dlaczego i w jaki sposób, w jego przekonaniu, obowiązujący art. 328 § 1 zdanie pierwsze k.p.c. jest niezgodny z normami konstytucyjnymi, a nie przekonywać, że przyjęcie innego, opcjonalnego rozwiązania ustawowego byłoby celniejsze, bardziej pragmatyczne czy nawet bliższe aksjologii konstytucyjnej. Te same rygory konstruowania pism procesowych w postępowaniu przed sądem konstytucyjnym odnoszą się do sytuacji, gdy przedmiotem zaskarżenia jest tzw. pominięcie prawodawcze. Wtedy również sugerowany brak w normie prawnej należy odnieść do standardu konstytucyjnego i szczegółowo uzasadnić zaistniały na tym tle problem konstytucyjny. Z tego powodu Trybunał Konstytucyjny uznał, że uzasadnienie tego pytania prawnego zawiera częściowo argumenty irrelewantne w postępowaniu przed Trybunałem, które nie mogą zostać wzięte pod uwagę, częściowo zaś nie zawiera ich w ogóle.
Podsumowując, pytający sąd nie wskazał argumentów uzasadniających zarzuty niezgodności art. 328 § 1 zdanie pierwsze k.p.c. w zakresie, w jakim pomija możliwość skutecznego złożenia wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku przed jego ogłoszeniem, z art. 45 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji. Wobec niespełnienia wymogu uzasadnienia pytania prawnego, o którym mowa w art. 32 ust. 1 pkt 4 ustawy o TK, postępowanie podlega zatem umorzeniu na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK, ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.
Z tych względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.