Pełny tekst orzeczenia

35/3/A/2013



postanowienie

z dnia 20 marca 2013 r.

Sygn. akt SK 66/12



Trybunał Konstytucyjny w składzie:



Mirosław Granat – przewodniczący

Stanisław Biernat

Zbigniew Cieślak

Wojciech Hermeliński – sprawozdawca

Marek Zubik,



po rozpoznaniu, na posiedzeniu niejawnym w dniu 20 marca 2013 r., skargi konstytucyjnej spółki Przedsiębiorstwo Produkcyjno-Handlowo-Usługowe Kanwa sp. z o.o. z siedzibą w Trzebinie o zbadanie zgodności:

art. 49 ust. 2 zdanie pierwsze ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji (Dz. U. Nr 133, poz. 882, ze zm.), w brzmieniu nadanym przez art. 1 pkt 45 ustawy z dnia 24 maja 2007 r. o zmianie ustawy o komornikach sądowych i egzekucji oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 112, poz. 769), z art. 2 i art. 64 ust. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,



p o s t a n a w i a:



na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, z 2000 r. Nr 48, poz. 552 i Nr 53, poz. 638, z 2001 r. Nr 98, poz. 1070, z 2005 r. Nr 169, poz. 1417, z 2009 r. Nr 56, poz. 459 i Nr 178, poz. 1375, z 2010 r. Nr 182, poz. 1228 i Nr 197, poz. 1307 oraz z 2011 r. Nr 112, poz. 654) umorzyć postępowanie.





UZASADNIENIE



I



1. Art. 49 ust. 2 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji (Dz. U. z 2011 r. Nr 231, poz. 1376, ze zm.; dalej: ustawa o komornikach) reguluje wysokość opłat komorniczych w wypadku umorzenia postępowania w sprawie egzekucji roszczeń pieniężnych. W przypadku umorzenia postępowania egzekucyjnego na wniosek wierzyciela oraz na podstawie art. 823 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.) komornik pobiera od dłużnika opłatę stosunkową w wysokości 5% wartości świadczenia pozostałego do wyegzekwowania, jednak nie niższej niż 1/10 i nie wyższej niż dziesięciokrotna wysokość przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego (zdanie pierwsze), jednak w razie umorzenia postępowania egzekucyjnego na wniosek wierzyciela zgłoszony przed doręczeniem dłużnikowi zawiadomienia o wszczęciu egzekucji, komornik pobiera od dłużnika opłatę stosunkową w wysokości 1/10 przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego (zdanie drugie).



2. Spółka Przedsiębiorstwo Produkcyjno-Handlowo-Usługowe „Kanwa” sp. z o.o. (dalej: skarżąca) w skardze konstytucyjnej z 16 sierpnia 2010 r. zakwestionowało zgodność art. 49 ust. 2 zdanie pierwsze ustawy o komornikach z art. 2 i art. 64 ust. 2 Konstytucji (sposób zaskarżenia wskazany w petitum skargi, w jej uzasadnieniu jest także mowa o naruszeniu art. 2 w związku z art. 64 ust. 2 Konstytucji, a w piśmie z 20 grudnia 2010 r. – o naruszeniu art. 64 ust. 2 w związku z art. 2 Konstytucji). Braki formalne skargi zostały uzupełnione pismem z 20 grudnia 2010 r.

Stan faktyczny, na tle którego wystąpiono ze skargą konstytucyjną, był następujący:

Komornik Sądowy przy Sądzie Rejonowym w Chrzanowie postanowieniem z 6 stycznia 2010 r. na wniosek wierzyciela umorzył postępowanie egzekucyjne wobec skarżącej i równocześnie ustalił wysokość opłaty stosunkowej zgodnie z zasadami wskazanymi w art. 49 ust. 2 zdanie pierwsze ustawy o komornikach. Skarżąca zakwestionowała wysokość tej opłaty, wskazując, że dokonała spłaty całości zadłużenia na ręce wierzyciela z pominięciem organu egzekucyjnego, wobec czego nie istniało żadne „świadczenie pozostałe do zapłaty”, od którego komornik mógł naliczyć opłatę. Oparta na tych argumentach skarga na czynności komornika została oddalona postanowieniem Sądu Rejonowego w Chrzanowie, Wydział I Cywilny z 26 lutego 2010 r. (sygn. akt I Co 328/10), a zażalenie na to orzeczenie zostało oddalone postanowieniem Sądu Okręgowego w Krakowie, Wydział II Cywilno-Odwoławczy, z 8 kwietnia 2010 r. (sygn. akt II Cz 670/10). Podstawą obydwu orzeczeń była wykładnia art. 49 ust. 2 zdanie pierwsze ustawy o komornikach, zaprezentowana w uchwale Sądu Najwyższego z 29 października 2009 r., sygn. akt III CZP 82/09 (Lex nr 522993), zgodnie z którą – w wypadku umorzenia postępowania egzekucyjnego na wniosek wierzyciela po zawiadomieniu dłużnika o wszczęciu egzekucji – komornik pobiera opłatę określoną we wskazanym przepisie od świadczenia spełnionego przez dłużnika bezpośrednio wierzycielowi.

W ocenie skarżącej, art. 49 ust. 2 zdanie pierwsze ustawy o komornikach jest niezgodny z konstytucyjnym nakazem ochrony „majątku podmiotu uprawnionego przed niekonstytucyjnymi uszczupleniami” oraz „prawa własności środków pieniężnych”. Naruszenie praw skarżącej polega na nałożeniu na nią obowiązku „wydatkowania na zaspokojenie opłaty stosunkowej” ustalonej kwoty.

Skarżąca uważa, że zaskarżony przepis narusza również zasadę demokratycznego państwa prawnego, ponieważ „został zredagowany niezgodnie z zasadami przyzwoitej legislacji i bezpieczeństwa państwa prawnego oraz zasadą zaufania do państwa i prawa”. Powoduje on obciążenie dłużnika kosztami egzekucyjnymi za dobrowolne zaspokojenie wierzyciela (czyli zachowanie pożądane i zgodne zarówno z prawem, jak i interesem wierzyciela), a ponadto jest nieadekwatny do celu regulacji. Ustawodawca w jednakowy sposób w zakresie opłat komorniczych traktuje dłużników, którzy zaspokoili roszczenie wierzyciela, jak i tych, którzy nie dokonali jakiejkolwiek wpłaty, co powoduje, że dłużnik nie ma żadnego interesu prawnego w zaspokojeniu wierzyciela. Wynagrodzenie komornika jest ustalane bez względu na czas prowadzenia egzekucji, nakład pracy, poniesione koszty czy wysiłek komornika, co powinno – zdaniem skarżącej – być traktowanego jako „niczym nieuzasadniony przywilej”. Zaskarżone rozwiązanie stanowi wyjątek od zasady związku wynagrodzenia komornika z efektywnością jego działań, który jest nieracjonalny, nie ma zgodnego z aksjologią konstytucyjną uzasadnienia i nie pozostaje we właściwej proporcji do celów stawianych przez ustawodawcę.



3. Rzecznik Praw Obywatelskich pismem z 15 lutego 2013 r. nie zgłosił udziału w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym.



II



Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:



1. Przedmiot i wzorce kontroli.



1.1. Merytoryczne rozpoznanie przez Trybunał Konstytucyjny skargi konstytucyjnej jest uzależnione od spełnienia przez nią wymogów formalnych, wynikających m.in. z art. 79 Konstytucji oraz art. 46-48 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK).

Jak wielokrotnie podkreślał Trybunał Konstytucyjny, badanie dopuszczalności wystąpienia ze skargą konstytucyjną odbywa się najpierw na etapie wstępnej kontroli, o której mowa w art. 36 ustawy o TK. Nie znaczy to jednak, że zakończenie wstępnego rozpoznania skargi wyklucza ocenę warunków jej wniesienia na dalszym etapie postępowania. Zgodnie z utrwalonym poglądem Trybunału Konstytucyjnego, badanie ujemnych przesłanek wydania wyroku, skutkujących obligatoryjnym umorzeniem postępowania, jest konieczne na każdym etapie postępowania aż do wydania orzeczenia w sprawie (por. postanowienie z 3 sierpnia 2011 r., sygn. SK 13/09, OTK ZU nr 6/A/2011, poz. 68 i powołane tam wcześniejsze orzeczenia). Co istotne, skład rozpoznający sprawę merytorycznie nie jest związany ustaleniami zawartymi w zarządzeniu lub postanowieniu kończącym wstępne rozpoznanie (por. postanowienie pełnego składu Trybunału Konstytucyjnego z 21 marca 2007 r., sygn. SK 40/05, OTK ZU nr 3/A/2007, poz. 36 i powołane tam wcześniejsze orzeczenia). Trybunał Konstytucyjny, kontrolując dopuszczalność merytorycznego orzekania w sprawie, może zatem dojść do wniosków odmiennych niż te, które zostały uprzednio wyrażone w postanowieniu wydanym na etapie wstępnego rozpoznania konkretnej skargi konstytucyjnej (por. powołane postanowienie o sygn. SK 13/09).



1.2. Formalną kontrolę skargi konstytucyjnej należy rozpocząć od ustaleń dotyczących przedmiotu kontroli. Skarżąca zakwestionowała w swojej skardze konstytucyjnej art. 49 ust. 2 zdanie pierwsze ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji (Dz. U. z 2011 r. Nr 231, poz. 1376, ze zm.; dalej: ustawa o komornikach). Nie ulega wątpliwości, że przepis ten stanowił podstawę wydanego w stosunku do niej ostatecznego orzeczenia sądowego (postanowienia Sądu Okręgowego w Krakowie, Wydział II Cywilno-Odwoławczy, z 8 kwietnia 2010 r., sygn. akt II Cz 670/10). Niemniej, w opinii Trybunału Konstytucyjnego, tak wskazany przedmiot kontroli jest zbyt szeroki i wymaga doprecyzowania.

Po pierwsze, skarżąca – jak zostało zaznaczone w petitum jej skargi konstytucyjnej – kwestionuje art. 49 ust. 2 zdanie pierwsze ustawy o komornikach, w brzmieniu nadanym ustawą z dnia 24 maja 2007 r. o zmianie ustawy o komornikach sądowych i egzekucji oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 112, poz. 769; dalej: nowela z 2007 r.). Obecnie przepis ten występuje jednak w innym kontekście normatywnym niż w momencie rozstrzygnięcia sprawy skarżącej wspomnianym postanowieniem z 8 kwietnia 2010 r., sygn. akt II Cz 670/10. Od 28 grudnia 2007 r. (tj. od wejścia w życie noweli z 2007 r.) do 16 czerwca 2010 r. art. 49 ust. 2 zdanie pierwsze ustawy o komornikach stanowił bezwzględną zasadę obliczania opłat komorniczych w wypadku umorzenia postępowania egzekucyjnego, od której nie były dopuszczalne żadne wyjątki. Sytuacja zmieniła się wraz z wejściem w życie ustawy z dnia 12 lutego 2010 r. o zmianie ustawy o komornikach sądowych i egzekucji (Dz. U. Nr 40, poz. 228; dalej: nowela z 2010 r.), która wprowadziła w takiej sytuacji możliwość ubiegania się przez dłużnika i wierzyciela o sądowe obniżenie wysokości opłaty komorniczej (por. art. 49 ust. 7-10 ustawy o komornikach, dodane przez art. 1 pkt 10 lit. c noweli z 2010 r.), m.in. z uwagi na nakład pracy komornika lub sytuację majątkową wnioskodawcy oraz wysokość jego dochodów. Skarżąca nie mogła jednak skorzystać z tej możliwości, ponieważ postępowanie w jej sprawie zakończyło się przed wejściem w życie noweli z 2010 r. (ostateczne rozstrzygnięcie w sprawie skarżącej, tj. postanowienie Sądu Okręgowego w Krakowie, Wydział II Cywilno-Odwoławczy, sygn. akt II Cz 670/10, zostało wydane 8 kwietnia 2010 r., podczas gdy omówione „miarkowanie” opłat komorniczych stało się możliwe dopiero po 16 czerwca 2010 r.). W stosunku do niej zastosowany został art. 49 ust. 2 zdanie pierwsze ustawy o komornikach w stanie prawnym obowiązującym od 28 grudnia 2007 r. do 16 czerwca 2010 r., tylko w takim zakresie zaskarżony przepis może więc być poddany ocenie Trybunału Konstytucyjnego.

Po drugie, art. 49 ust. 2 zdanie pierwsze ustawy o komornikach reguluje (w jednakowy sposób) zasady obliczania opłat komorniczych w wypadku umorzenia postępowania egzekucyjnego z dwóch różnych przyczyn:

– na wniosek wierzyciela, z którym występuje on najczęściej w wypadku całkowitego uregulowania należności przez dłużnika lub zawarcia ugody co do sposobu spłaty wierzytelności, lub

– z mocy samego prawa, na podstawie art. 823 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.), jeżeli wierzyciel w ciągu roku nie dokonał czynności potrzebnej do dalszego prowadzenia postępowania lub nie zażądał podjęcia zawieszonego postępowania.

W wypadku skarżącej wystąpiła sytuacja pierwszego rodzaju (umorzenie postępowania egzekucyjnego na wniosek wierzyciela) i jedynie ona może zostać objęta zakresem orzekania Trybunału Konstytucyjnego.

Po trzecie, w świetle uzasadnienia skargi konstytucyjnej należy przyjąć, że art. 49 ust. 2 zdanie pierwsze ustawy o komornikach jest kwestionowany jedynie w zakresie, w jakim nie przewiduje możliwości obniżenia wysokości opłaty komorniczej. Skarżąca nie domaga się bowiem wprowadzenia zasady, że w wypadku umorzenia postępowania egzekucyjnego na wniosek wierzyciela komornik w ogóle nie powinien dostawać żadnego wynagrodzenia, lecz sprzeciwia się jedynie automatyzmowi regulacji, przyznających organowi egzekucyjnemu „sztywne” wynagrodzenie (niezależne od poniesionych kosztów i nakładu pracy).



1.3. Odrębne zastrzeżenia budzą wskazane przez skarżącą wzorce kontroli.

Przede wszystkim skarżąca nie określiła jednoznacznie relacji między nimi: art. 2 i art. 64 ust. 2 Konstytucji zostały przez nią powołane we wszystkich możliwych konfiguracjach (oddzielnie oraz łącznie, ze wskazaniem jednego lub drugiego jako wzorca związkowego). Petitum skargi konstytucyjnej różni się pod tym względem od jej uzasadnienia, a dodatkowo jest niespójne z drugim złożonym w sprawie pismem procesowym, uzupełniającym braki formalne pierwotnej skargi konstytucyjnej. W takim wypadku konieczne jest więc dokonanie przez Trybunał Konstytucyjny odpowiedniej rekonstrukcji wzorców kontroli z uwzględnieniem intencji skarżącej, z zastosowaniem zasady falsa demonstratio non nocet i rygorów obowiązujących w postępowaniu wszczętym w trybie skargi konstytucyjnej.

Niezależnie od powyższego, Trybunał Konstytucyjny ma wątpliwości, czy zarzuty stawiane przez skarżącą zostały należycie uzasadnione i przyporządkowane do odpowiednich przepisów Konstytucji (por. art. 47 ust. 1 pkt 2 ustawy o TK i wyrok z 25 października 2012 r., sygn. SK 27/12, OTK ZU nr 9/A/2012, poz. 109).

Na tle art. 2 Konstytucji skarżąca nie przywołała dowodów na niezgodność zaskarżonej regulacji z zasadą poprawnej legislacji. Podniosła jedynie, że nie zgadza się z ich interpretacją, przyjętą przez sądy orzekające w jej sprawie w ślad za uchwałą Sądu Najwyższego z 29 października 2009 r., sygn. akt III CZP 82/09 (Lex nr 522993). W kontekście zasady zaufania obywateli do państwa i prawa wywodziła natomiast, że zakwestionowane przepisy nie skłaniają dłużnika do uregulowania należności od razu po wszczęciu postępowania egzekucyjnego i nie sprzyjają szybkiemu zakończeniu tego postępowania, co leży w interesie dłużnika i wierzyciela, a równocześnie przyznają komornikowi wynagrodzenie niezależne od jego kosztów i nakładu pracy.

Jeżeli zaś chodzi o argumentację powiązaną z art. 64 ust. 2 Konstytucji, to wydaje się ona nieadekwatna do wskazanego wzorca kontroli. Zarzut narażenia dłużnika przez zaskarżony przepis na uszczerbek majątkowy (którego dalszym rezultatem jest wynagrodzenie komornika, nawet jeżeli nie podjął on żadnych czynności egzekucyjnych) nawiązuje raczej do treści wynikających z art. 64 ust. 1 i 3 Konstytucji. Równocześnie skarżąca abstrahowała od sedna wskazanego jako wzorca kontroli art. 64 ust. 2 Konstytucji, którym jest „równa dla wszystkich” ochrona własności i innych praw majątkowych.



2. Znaczenie poprzednich orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego.



2.1. Art. 49 ust. 2 zdanie pierwsze ustawy o komornikach (w zakwestionowanym w niniejszej sprawie brzmieniu obowiązującym od 28 grudnia 2007 r., nadanym nowelą z 2007 r.) był dwukrotnie przedmiotem kontroli Trybunału Konstytucyjnego:

– w wyroku z 26 czerwca 2012 r., sygn. P 13/11 (OTK ZU nr 6/A/2012, poz. 67), Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że jest on niezgodny z art. 2 Konstytucji przez to, że w każdym wypadku umorzenia na podstawie art. 823 k.p.c. zawieszonego wcześniej postępowania egzekucyjnego przewiduje pobieranie od dłużnika opłaty stosunkowej w wysokości nie niższej niż 1/10 wysokości przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego;

– w wyroku z 26 lutego 2013 r., sygn. SK 12/11 OTK ZU nr 2/A/2013, poz. 19 Trybunał Konstytucyjny uznał, że w stanie prawnym obowiązującym od 28 grudnia 2007 r. do 16 czerwca 2010 r., w zakresie, w jakim w przypadku umorzenia postępowania egzekucyjnego na wniosek wierzyciela nie dopuszcza możliwości obniżenia wysokości opłaty stosunkowej, w zależności od nakładu pracy komornika, jest on niezgodny z art. 64 ust. 1 Konstytucji.



2.2. W świetle art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK, postępowanie przed Trybunałem Konstytucyjnym należy umorzyć, jeżeli wydanie wyroku merytorycznego jest w danej sprawie zbędne. Zbędność orzekania zachodzi zaś przede wszystkim wtedy, gdy Trybunał Konstytucyjny w innych, wydanych wcześniej orzeczeniach negatywnie ocenił konstytucyjność treści normatywnych, wynikających z zaskarżonego przepisu. W takim wypadku cel skargi konstytucyjnej (zarówno generalny, tj. wyeliminowanie niekonstytucyjnej normy prawnej z systemu prawnego, jak i indywidualny, tj. ochrona konkretnych praw lub wolności skarżącej) zostaje osiągnięty. Nie ma przy tym znaczenia fakt wskazania nowych wzorców kontroli konstytucyjnej (por. postanowienie TK z 28 lipca 2003 r., sygn. P 26/02, OTK ZU nr 6/A/2003, poz. 73) – jak bowiem podkreślał Trybunał Konstytucyjny, „nie istnieje żadna gradacja niekonstytucyjności przepisów, a liczba wzorców, z którymi określona norma prawna jest niezgodna, nie przesądza o różnorodności skutków prawnych” (wyrok z 21 marca 2001 r., sygn. K 24/00, OTK ZU nr 3/2001, poz. 51, teza podtrzymana w odniesieniu do postępowań wszczętych w trybie kontroli następczej w wyroku z 26 czerwca 2001 r., sygn. U 6/00, OTK ZU nr 5/2001, poz. 122, a w odniesieniu do skarg konstytucyjnych na tle zaskarżonego przepisu – w powołanym wyroku o sygn. SK 12/11).



2.3. Trybunał Konstytucyjny wielokrotnie zastrzegał, że przesłanka ewentualnej zbędności postępowania powinna być badana w sposób skrupulatny, z uwzględnieniem zasady związania Trybunału Konstytucyjnego zakresem zaskarżenia wskazanym w piśmie inicjującym postępowanie (por. art. 66 ustawy o TK) oraz – w wypadku kontroli konkretnej – stanu faktycznego, na tle którego wystąpiono do Trybunału Konstytucyjnego (por. – w odniesieniu do skargi konstytucyjnej – art. 79 Konstytucji oraz art. 46 i art. 47 ustawy o TK). Nie może ona prowadzić do bezpodstawnego odstąpienia od orzekania merytorycznego (por. wyrok z 27 marca 2007 r., sygn. SK 3/05, OTK ZU nr 3/A/2007, poz. 32 oraz powołany wyrok o sygn. SK 12/11).

Porównanie wyroków w powołanych sprawach o sygn. P 13/11 i SK 12/11 z zakresem zaskarżenia wskazanym w niniejszej skardze konstytucyjnej prowadzi do wniosku, że istota problemu konstytucyjnego w aktualnie rozpatrywanej sprawie została w całości wyczerpująco oceniona w wyroku o sygn. SK 12/11 na tle bardzo zbliżonego stanu faktycznego. W obydwu wypadkach skarżącymi byli dłużnicy, od których komornik zasądził „sztywną” opłatę na podstawie art. 49 ust. 2 zdanie pierwsze ustawy o komornikach, ponieważ ówcześnie obowiązujące przepisy nie dopuszczały możliwości jej zmniejszenia. Kwestionowane w niniejszej sprawie normy prawne są więc takie same pod względem treści, zakresu stosowania i kontekstu prawnego jak skontrolowane w wyroku o sygn. SK 12/11. Skoro zostały one skutecznie wyeliminowane z systemu prawnego na skutek tego orzeczenia, ich ponowne poddanie ocenie Trybunału Konstytucyjnego należy uznać za zbędne.



Z powyższych względów należało postanowić jak na wstępie.