Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 29 maja 2013 r.

Sąd Apelacyjny w Katowicach I Wydział Cywilny

w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 29 maja 2013 r. w Katowicach

na rozprawie

sprawy z powództwa A. K.

przeciwko (...) w O.

o ustalenie

na skutek apelacji pozwanej

od wyroku Sądu Okręgowego w Katowicach

z dnia 14 listopada 2012 r., sygn. akt I C 482/12

uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi Okręgowemu w Katowicach do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania apelacyjnego.

I ACa 136/13

UZASADNIENIE

Powód A. K. wnosił o ustalenie, że uchwała nr (...) Zarządu pozwanej (...) w O. z 21 lutego 2012 roku – w zakresie, w jakim przyjęto w niej zasady tworzenia odpisów aktualizujących należności z tytułu przeterminowanych pożyczek i kredytów w (...) w O., w brzemieniu ustalonym w załączniku do Aktualizacji polityki rachunkowości (...) – jest nieważna.

Powód podnosił, że zaskarżoną uchwałą Zarząd pozwanej przyjął zasady tworzenia tzw. odpisów aktualizujących. Obowiązek tworzenia tych odpisów stanowi zasadę i wynika z art. 35 litera b ustawy o rachunkowości. Szczegółowe zasady dokonywania odpisów aktualizujących w stosunku do spółdzielczych kas obowiązywały dotychczas na mocy uchwały nr (...) Zarządu (...) w S. z 18 października 2002 roku. Z dniem 27 stycznia 2012 roku weszło w życie rozporządzenie Ministra Finansów z 30 grudnia 2011 roku w sprawie szczegółowych zasad rachunkowości spółdzielczych kas oszczędnościowo-kredytowych, gdzie w § 4 i 5 ustalono zasady dokonywania odpisów aktualizujących wartość udzielonych pożyczek i kredytów, w tym naliczonych, lecz niezapłaconych odsetek. Powód podnosił, że powołane rozporządzenie uregulowało zasady dokonywania odpisów aktualizujących w sposób odmienny od uchwały nr (...) Zarządu z 18 października 2002 roku. W konsekwencji jednocześnie obowiązują dwa wykluczające się akty prawne, do których spółdzielcze kasy winny dostosować swą działalność. W tych okolicznościach dnia 21 lutego 2012 roku Zarząd pozwanej podjął zaskarżoną uchwałę opierając w niej sposób i procedurę tworzenia odpisów na zasadach określonych w uchwale Zarządu z 2002 roku, a nie na przepisach rozporządzenia Ministra Finansów z 30 grudnia 2011 roku, co skutkuje nieważnością uchwały, a to z mocy art. 58§1 kc. Z powołaniem się na treść art. 189 kpc, powód wskazywał, że jego interes prawny w żądaniu ustalenia polega na tym, że w niniejszej sprawie powstał stan niepewności wynikłej z uchwały podjętej z naruszeniem przepisów prawa. Powód jako członek pozwanej nie może zgodzić się z faktem podejmowania przez Zarząd decyzji bezwzględnie nieważnych, a przez to na wystawianie Kasy na brak stabilności i ryzyko stosowania wobec niej środków nadzoru.

Pozwana wnosiła o oddalenie powództwa i zasądzenie kosztów procesu.

W uzasadnieniu odpowiedzi na pozew pozwana przyznała okoliczności faktyczne przytoczone w pozwie. W ocenie pozwanej zaskarżona uchwała nie jest sprzeczna z prawem albowiem to właśnie rozporządzenie Ministra Finansów jest niekonstytucyjne. Pozwana powołała się na ocenę Kasy Krajowej co do niekonstytucyjności Rozporządzenia Ministra Finansów i w odpowiedzi na pozew przedstawiła uzasadnienie swojej tezy.

Zaskarżonym wyrokiem Sąd Okręgowy w Katowicach ustalił, że uchwała numer (...) Zarządu (...)w O. z dnia 21 lutego 2012 roku w zakresie, w jakim przyjęto w niej „Zasady tworzenia odpisów aktualizujących należności z tytułu przeterminowanych pożyczek i kredytów w (...) w O.” w brzmieniu ustalonym w „Załączniku do aktualizacji polityki rachunkowości (...)” – jest nieważna i zasądził od pozwanej na rzecz powoda kwotę 200 złotych tytułem zwrotu kosztów procesu.

Sąd pierwszej instancji przyjął, iż sprzeczność uchwały w zaskarżonej części z odpowiednimi przepisami rozporządzenia Ministra Finansów została przyznana przez pozwaną. Uchwała w tej części jest zatem nieważna z mocy art. 58 § 1 kc. W razie sprzeczności czynności prawnej z aktem normatywnym podstawowym dyspozycja art. 58 § 1 kc ma zastosowanie, gdy jest on aktem wykonawczym w stosunku do ustawy, z której upoważnienia został wydany, a tak jest w tej sprawie. Sąd nie podzielił poglądu pozwanej dotyczącego możności badania zgodności norm prawnych podustawowych z Konstytucją lub ustawą. Do wyłącznej kompetencji Trybunału Konstytucyjnego należy orzekanie m.in. w sprawach zgodności przepisów prawa, wydanych przez centralne organy państwowe, z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami. Sąd nie znalazł podstaw do tego, by w niniejszej sprawie skorzystać z uprawnienia, o którym mowa w art. 3 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym, gdyż to pozwanej przysługuje uprawnienie do wniesienia skargi konstytucyjnej. Do czasu gdy ewentualne orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego nie rozstrzygnie o zgodności lub o niezgodności spornych przepisów rozporządzenia Ministra Finansów z ustawą o rachunkowości oraz ewentualnie także z Konstytucją, przepisy te obowiązują i są wiążące dla wszystkich, do których są adresowane, a zatem także do pozwanej. W hierarchii aktów prawnych przepisy rozporządzenia Ministra Finansów usytuowane są wyżej niż przepisy Uchwały Zarządu Krajowej Kasy. Dlatego zaskarżona uchwała Zarządu pozwanej powinna być zgodna z przepisami rozporządzenia Ministra Finansów.

Od powyższego rozstrzygnięcia apelację złożyła strona pozwana wnosząc o jego zmianę i oddalenie powództwa oraz zasądzenie od powoda zwrotu kosztów procesu według norm przepisanych za obie instancje. Jako żądanie ewentualne skarżąca złożyła wniosek o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w Katowicach, z pozostawieniem temu Sądowi rozstrzygnięcia o kosztach postępowania odwoławczego.

Skarżąca przedstawiła następujące zarzuty apelacyjne:

1.  naruszenie przepisów postępowania, tj. art 328 § 2 kpc, poprzez wadliwe sporządzenie pisemnego uzasadnienia wyroku, albowiem Sąd nie zawarł w nim jakichkolwiek ustaleń faktycznych, w odniesieniu do których dopiero mógłby i powinien skonstruować podstawę prawną rozstrzygnięcia, nadto Sąd nie odniósł się w ogóle do dowodów zawnioskowanych przez pozwaną, jak też do zaprezentowanej przez nią argumentacji prawnej,

2.  naruszenie przepisów prawa materialnego, tj. art. 178 ust. 1 Konstytucji w zw. z art. 8 ust. 1 i 2 Konstytucji, poprzez stwierdzenie, że Sąd Okręgowy nie ma kompetencji do badani3 zgodności przepisów podustawowych z Konstytucją lub ustawą, gdy tymczasem sąd powszechny taką kompetencję posiada, co więcej, ma obowiązek z niej skorzystać, gdyż jest to wyraz sprawowania wymiaru sprawiedliwości, o czym stanowi art. 175 § 1 Konstytucji,

3.  naruszenie przepisów prawa materialnego, tj. art. 92 ust. 1 Konstytucji w zw. z art. 81 ust. 2 pkt 10 ustawy z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości (j.t. Dz.U. z 2009 r., nr 152, poz. 1223 ze zm.), poprzez brak ich zastosowania, podczas gdy z przepisów tych wynika, że rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 30 grudnia 2011 r. w sprawie szczególnych zasad rachunkowości spółdzielczych kas oszczędnościowo-kredytowych (Dz.U. z 2012 r., poz. 45) -w § 4 i 5 - jest niekonstytucyjne, dlatego Sąd nie powinien brać go pod uwagę, co w konsekwencji doprowadziłoby do stwierdzenia, że zaskarżona uchwała Zarządu pozwanej nie jest sprzeczna z ustawą w rozumieniu art. 58 § 1 kc, zatem jest ważna.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja zasługuje na uwzględnienie bowiem Sąd pierwszej instancji nie rozpoznał istoty sprawy.

W sprawie niniejszej stan faktyczny nie był kwestionowany, nie jest również spornym to, iż uchwały podejmowane przez podmioty prawne winny być zgodne nie tylko z ustawami, ale i również aktami niższego rzędu, wydanymi na podstawie stosownej delegacji ustawowej.

Spór pomiędzy stronami zasadzał się do rozstrzygnięcia kwestii, czy kwestionowane zapisy §§ 4 i 5 rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 30 grudnia 2011 roku w sprawie szczegółowych zasad rachunkowości spółdzielczych kas oszczędnościowo-kredytowych (Dz. U. z 2012 roku, poz. 45) wydane zostały na podstawie uprawnionej delegacji ustawowej i czy są zgodne z Konstytucją.

Sąd pierwszej instancji podając ogólnikowo, iż to pozwanej przysługuje uprawnienie do wniesienia skargi konstytucyjnej, a do czasu gdy ewentualne orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego nie rozstrzygnie o zgodności lub o niezgodności spornych przepisów rozporządzenia Ministra Finansów z ustawą o rachunkowości oraz ewentualnie także z Konstytucją, przepisy te obowiązują i są wiążące, zdawał się pominąć zasadniczą kwestię niniejszego sporu.

Wstępnie wskazać należy, iż art. 193 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej (Dz.U.1997.78.483) oraz korelujący z nim zapis art. 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 roku o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.) stanowią, iż każdy sąd może przedstawić Trybunałowi Konstytucyjnemu pytanie prawne co do zgodności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawą, jeżeli od odpowiedzi na pytanie prawne zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem. Jeszcze gwoli porządku wskazać należy, iż do kompetencji Trybunału Konstytucyjnego należy badanie zgodności przepisów prawa wydawanych przez centralne organy państwowe z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami (art. 188 pkt 3 Konstytucji i art. 2 pkt 3 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym).

Oczywistą rzeczą jest to, iż sądy obowiązane są stosować ustawy oraz wydane na ich podstawie akty prawne niższego rzędu bez konieczności każdoczesnego badania i uzasadniania w motywach orzeczeń ich zgodności z Konstytucją. Ocena konstytucyjności przepisu prawnego lub normy prawnej nie jest dopuszczalna, jeśli sądowi nie jest ona potrzebna do rozstrzygnięcia sprawy, a próba podważenia wiążącej wykładni miałaby na celu w takiej sytuacji naruszenie ładu prawnego

Rację ma Sąd Okręgowy podkreślając, że zgodnie z art. 188 Konstytucji właściwym do orzekania o zgodności ustawy z Konstytucją jest Trybunał Konstytucyjny, nie jest jednak całkowicie trafne twierdzenie tego Sądu, że do czasu gdy ewentualne orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego nie rozstrzygnie o zgodności lub o niezgodności spornych przepisów rozporządzenia Ministra Finansów z ustawą o rachunkowości oraz ewentualnie także z Konstytucją, przepisy te obowiązują i są wiążące. Z art. 178 Konstytucji wyraźnie wynika, że sędziowie podlegają również Konstytucji, to zaś oznacza, iż w razie rozpoznawania konkretnej sprawy, szczególnie wtedy, gdy strona podnosi istnienie niezgodności pomiędzy przepisem, a Konstytucją, sąd rozpoznający sprawę ma obowiązek zbadać, czy wskazany przepis jest zgodny z Konstytucją. Na potrzebę takiego badania zwracał wielokrotnie uwagę Sąd Najwyższy (por. postanowienia z dnia 22 sierpnia 2000 r., III CZ 78/00 i z dnia 30 stycznia 2001 r., I CZ 123/00 oraz wyroki z dnia 29 maja 2001 r., I CKN 1151/00, z dnia 7 listopada 2003 r., I CK 246/02, z dnia 7 stycznia 2004 r., III CK 186/02, z dnia 23 stycznia 2003 r., III RN 26/02 i z dnia 11 marca 2004 r., II UK 276/03). Jeżeli, w ocenie sądu, nie ma podstaw do twierdzenia, że dany przepis jest niezgodny z Konstytucją, sąd stosuje go i wydaje na jego podstawie orzeczenie. Stanowisko sądu podlega kontroli instancyjnej na zasadach i w trybie określonych w przepisach kodeksu postępowania cywilnego. Sąd, szczególnie w sytuacji, w której strona wskazuje argumenty świadczące w jej przekonaniu o niezgodności przepisu ustawy z Konstytucją, nie tylko nie może oprzeć wyroku na kwestionowanym przepisie i w ten sposób milcząco przyjąć, że jest on zgodny z Konstytucją, lecz powinien uzasadnić swój pogląd, postępując zgodnie w wymogami określonymi w art. 328 § 2 kpc. Jeżeli sąd ma jednak wątpliwości, czy określony przepis jest zgodny z Konstytucją, a od odpowiedzi na to pytanie zależy rozstrzygnięcie sprawy, może, zgodnie z art. 193 Konstytucji, przedstawić Trybunałowi Konstytucyjnemu stosowne pytanie prawne.

Przedstawione powyżej rozważania prowadzą do wniosku (przyjętego powszechnie w orzecznictwie) że jeśli chodzi o konstytucyjność ustaw to w tej materii sądy nie mogą same decydować, gdyż wyłączną kompetencję w tym zakresie ma Trybunał Konstytucyjny.

W rozpoznawanej sprawie za niekonstytucyjny został jednakże uznany przez stronę pozwaną przepis rozporządzenia (aktu nieustawowego). Rozporządzenie wykonawcze ma swoje umocowanie w ustawie, dlatego Sąd Okręgowy zobowiązany był w pierwszej kolejności ocenić, czy rozporządzenie Ministra Finansów w części kwestionowanej zostało wydane wbrew delegacji ustawowej lub z przekroczeniem umocowania ustawowego. Przewidziane w art. 87 Konstytucji źródła prawa zostały usystematyzowane w sposób hierarchiczny, co sprawia, że ewentualna sądowa kontestacja rozporządzenia powinna polegać przede wszystkim na kontroli spełnienia wymagań określonych w art. 92 Konstytucji. Sąd może zatem stwierdzić, że rozporządzenie (określony jego fragment) jest sprzeczny z ustawą (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 grudnia 2008 r. V CSK 310/08).

Wskazać jednakże należy, iż art. 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym dopuszcza przedstawienie przez sąd pytania dotyczącego zgodności przepisów prawa wydawanych przez centralne organy państwowe z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami. Jeżeli sąd nie decyduje się na wystąpienie do Trybunału Konstytucyjnego z pytaniem prawnym co do zgodności rozporządzenia z Konstytucją lub ustawą, to odmawiając zastosowania przepisów tego rozporządzenia (co jest dopuszczalne) powinien samodzielnie przeprowadzić szczegółową jego niekonstytucyjności lub niezgodności z ustawą.

Mając na względzie, wskazane przez stronę pozwaną oraz szeroko uzasadniane przez nią wątpliwości co do wydania kwestionowanych § 4 i 5 cyt rozporządzenia Ministra Finansów z 30 grudnia 2011 r. bez umocowania ustawowego oraz ich niezgodności z Konstytucją, należy stwierdzić, że skoro pozwana w trakcie postępowania podnosiła ich istnienie, sąd nie mógł uchylić się od ich oceny.

Przy ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd pierwszej instancji dokona szczegółowej prawniczej analizy kwestionowanych zapisów rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 30 grudnia 2011 roku. Przyjęcie ich zgodności z aktami prawnymi wyższego rzędu winno znaleźć swe umotywowanie w uzasadnieniu wyroku. O ile Sąd poweźmie wątpliwości co do braku wskazanej zgodności winien wystąpić ze stosownym pytaniem prawnym do Trybunału Konstytucyjnego. O ile już w ocenie Sądu normy rozporządzenia cechuje niekonstytucyjność lub niezgodność z ustawą uprawniony będzie do wydania rozstrzygnięcia, u którego podstaw nie będą leżeć inkryminowane normy.

W każdym przypadku obowiązkiem Sądu jest uzasadnienie swego poglądu zgodnie w wymogami określonymi w art. 328 § 2 kpc, a to poprzez dokonanie szczegółowej prawniczej analizy kwestionowanych zapisów rozporządzenia Ministra Finansów.

Z powołanych względów na podstawie art. 386§4 kpc orzeczono jak w sentencji.

O kosztach procesu za instancję odwoławczą postanowiono po myśli art. 108§2 kpc.