Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CK 304/04
POSTANOWIENIE
Dnia 27 stycznia 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Antoni Górski (przewodniczący)
SSN Jan Górowski (sprawozdawca)
SSN Iwona Koper
w sprawie z wniosku „S.(...)” Spółki z o.o. w Ł.
przy uczestnictwie „BANK (...)” Spółki Akcyjnej - Oddziału w M.
o wpis hipoteki kaucyjnej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 27 stycznia 2005 r.,
kasacji uczestnika postępowania od postanowienia Sądu Okręgowego w K. z dnia 9
marca 2004 r., sygn. akt III Ca (…),
oddala kasację.
Uzasadnienie
Wnioskodawca S.(...) Sp. z o.o. we wniosku, który wpłynął w dniu 24 października
2003 r. zażądała wpisu w dziale IV księgi wieczystej nr (...) Sądu Rejonowego w M.
hipoteki kaucyjnej do kwoty 150 000 zł, na rzecz Banku (…) w M. dla zabezpieczenia
wierzytelności do sumy nie wyższej niż 500 000 zł z terminem płatności do dnia 31
grudnia 2010 r. na podstawie zaświadczenia Banku z dnia 23 października 2003 r.
Przedłożony przez Bank dokument zaświadczał tylko, że na podstawie umowy
generalnej z dnia 26 maja 2003 r. o stałe udzielanie kredytów i gwarancji ustanowiona
została hipoteka kaucyjna na nieruchomości objętej księgą wieczystą nr (...) do kwoty
150 000 zł dla zabezpieczenia wierzytelności Banku do sumy najwyższej 500 000 zł, z
terminem spłaty do dnia 31 grudnia 2010 r., wynikających z powołanej umowy
generalnej oraz umów szczegółowych o udzielenie kredytów i gwarancji
przeznaczonych na działalność gospodarczą prowadzoną przez spółkę S.(...).
2
Stwierdzał on także, że warunki kredytowania oraz udzielania kredytów i gwarancji
określone będą w umowach szczegółowych.
Postanowieniem z dnia 9 grudnia 2003 r. Sąd Rejonowy w M. wniosek oddalił, na
podstawie art. 6269
k.p.c. Za przeszkodę dokonania wpisu uznał brak w zaświadczeniu
Banku określenia wysokości odsetek umownych należnych od wierzytelności
zabezpieczonej hipoteką (§ 46 ust. 1 pkt 4 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z
dnia 17 września 2001 r. w sprawie prowadzenia ksiąg wieczystych i zbiorów
dokumentów Dz. U. Nr 102 poz. 1122 ze zm., dalej „rozp. wyk.”). Od postanowienia tego
apelację wniósł uczestnik Bank (...) w M., w której podnosząc zarzut obrazy art. 102
ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst jedn.: Dz. U. z
2001 r. Nr 124, poz. 1361 ze zm., dalej „u.k.w.h.”) i § 46 ust. 1 pkt 4 rozp. wyk. wniósł
o uchylenie zaskarżonego postanowienia.
Postanowieniem z dnia 9 marca 2004 r. Sąd Okręgowy w K. apelację oddalił,
stwierdzając, że strony zawarły umowę generalną o stałe udzielanie kredytów i
gwarancji, której zabezpieczeniem miała być hipoteka kaucyjna do wysokości 150 000 zł
stanowiąca zabezpieczenie wierzytelności Banku do kwoty 500 000 zł, z terminem
płatności do dnia 31 grudnia 2010 r. Sąd Okręgowy przyjął jednak, że strony łączył
jedynie stosunek cywilnoprawny wynikający z umowy ramowej, nie określającej
elementów istotnych przyszłych umów, z których wierzytelności miały te powstawać.
Tymczasem wykładnia systemowa prowadzi do wniosku, że, tak jak inne rodzaje
hipotek, także hipotekę kaucyjną cechuje akcesoryjność - tj. związanie tego
ograniczonego prawa rzeczowego z zabezpieczoną wierzytelnością. Z tego względu -
jego zdaniem - nie jest możliwe zabezpieczenie jedną hipoteką kaucyjną kilku
wierzytelności, powstałych na podstawie przyszłych umów szczegółowych zawartych w
oparciu o umowę generalną.
Bank w kasacji opartej na podstawie naruszenia prawa materialnego tj. na
błędnej wykładni i niewłaściwym zastosowaniu art. 102 u.k.w.h. oraz na naruszeniu
prawa procesowego mającego istotny wpływ na wynik sprawy, a to art. 382 k.p.c. w zw.
z art. 6268
§ 2 k.p.c., art. 386 k.p.c. § 4 k.p.c. w zw. z art. 6269
k.p.c. art. 385 k.p.c. w zw.
art. 6269
k.p.c., art. 378 k.p.c., art. 62610
§ 3 k.p.c. w zw. z art. 518 k.p.c. i art. 394 § 1
k.p.c. w zw. z art. 62610
k.p.c. wniósł o uchylenie zaskarżonego postanowienia i
przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
3
Przepis art. 62610
§ 3 k.p.c., zdaniem skarżącego, zastrzega apelację w
postępowaniu wieczystoksięgowym jedynie dla zaskarżenia orzeczenia o wpisie, co
pozwala uznać, że tylko wpis jest rozstrzygnięciem co do istoty sprawy.
Rozumowania tego nie można podzielić, gdyż zgodnie z ogólnymi zasadami
wykładni przepis ten dotyczy orzeczenia w postaci wpisu, co wprost wynika z art. 62610
§ 1 i 2 k.p.c. Wprowadza on bowiem szczegółowe unormowanie co do zawiadamiania
uczestników postępowania o wpisie i zaskarżania tego orzeczenia co jest następstwem
zasady, że wpisu nie uzasadnia się (art. 6268
§ 3 k.p.c.). Orzeczenia merytorycznego
oddalającego wniosek o wpis dotyczy natomiast przepis szczególny jakim jest art. 6269
k.p.c. i już z tego względu nieuprawnione jest rozumowanie a contrario na podstawie art.
62610
§ 3 k.p.c.
Skoro zatem art. 62610
k.p.c. nie wyłącza ogólnego przepisu art. 518 k.p.c., to
postanowienie o oddaleniu wniosku podlega pisemnemu uzasadnieniu (art. 517 k.p.c. i
art. 357 § 2 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.) i przysługuje od niego apelacja.
W myśl art. 626 § 1 k.p.c. wpis następuje na wniosek i w jego granicach,
natomiast kognicję sądów w postępowaniu wieczystoksięgowym określa art. 6268
§ 2
k.p.c. Zgodnie z treścią tego przepisu sąd rejonowy przy wpisie, jak i sąd okręgowy przy
rozpoznaniu apelacji jest związany treścią wniosku; dołączonych do niego dokumentów
oraz treścią księgi wieczystej. Niedopuszczalność przekraczania tych granic oznacza
zakaz prowadzenia jakichkolwiek dowodów i dokonywania na ich podstawie ustaleń.
Artykuł 6268
k.p.c. nie zawiera stwierdzenia jaką miał poprzednio obowiązujący
art. 46 ust 2 u.k.w.h., według którego postanowienie odmawiające dokonania wpisu
można było oprzeć na okolicznościach powszechnie znanych, lub, które doszły do
wiadomości sądu z urzędu. Kwestia jednak, czy w związku z tym wystąpiła zmiana
stanu prawnego (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 marca 2003 r., I CKN 152/01
(OSP 2004, nr 2 poz. 20) nie była w sprawie istotna, skoro ani Sąd Rejonowy, ani Sąd
Okręgowy nie wskazywały na tego rodzaju okoliczności faktyczne. Niewątpliwie
natomiast – odmiennie jak w poprzednim stanie prawnym - obecnie każda przeszkoda
do dokonania wpisu uzasadnia oddalenie wniosku bez wzywania do uzupełnienia
braków. Już z tych względów chybione były zarzuty obrazy dalszych powołanych
przepisów prawa procesowego.
Według utrwalonej praktyki czynność prawna stanowiąca podstawę wpisu jest
badana nie tylko pod względem formalnoprawnym, ale także pod względem jej
skuteczności materialnej (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 25 lutego 1963 r.,
4
III CR 177/62, OSN 1964, nr II, poz. 36). Hipoteka umowna może być ustanowiona w
zasadzie w sposób określony w art. 245 k.c. i art. 32 u.k.w.h. Wymaga to w zasadzie
złożenia przez właściciela nieruchomości, w formie aktu notarialnego oświadczenia woli
o ustanowieniu hipoteki jako składnika umowy, które jest podstawą wpisu tego prawa do
księgi wieczystej.
Gdyby przyjąć, że w czasie zawierania przez strony w dniu 26 maja 2003 r.
umowy generalnej o stałe udzielanie kredytów i gwarancji jak i w czasie orzekania,
odbiegającym od tego zwykłego sposobu był szczególny tryb ustanowienia hipoteki
właściwy dla obrotu bankowego określony w art. 95 ustawy a dnia 29 sierpnia 1997 r –
Prawo bankowe (tekst jedn.: Dz. U. z 2002 r. Nr 72, poz. 665), obecnie istotnie
zmieniony ustawą z dnia 1 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy - Prawo bankowe oraz
zmianie innych ustaw (Dz. U. Nr 91, poz. 870; por. jednak uchwałę Sądu Najwyższego z
dnia 21 czerwca 2001 r., OSNC 2002, nr 1, poz. 5), to nie zachodziła konieczność
przedłożenia sądowi prowadzącemu księgę wieczystą oświadczenia właściciela
nieruchomości o ustanowieniu hipoteki. Według natomiast stanu prawnego
obowiązującego od dnia 1 maja 2004 r. niezależnie od obowiązku przedłożenia
dokumentu Banku odpowiadającego wymaganiom do ustanowienia hipoteki umownej
wymagane jest także złożenie przez właściciela nieruchomości oświadczenia o
ustanowieniu hipoteki na rzecz banku z zachowaniem formy pisemnej pod rygorem
nieważności (art. 95 prawa bankowego w obecnym brzmieniu).
Z tych względów istotną w sprawie była kwestia, czy zaświadczenie skarżącego z
dnia 23 października 2003 r. odpowiadało wymogom określonym w art. 95 ust 1 prawa
bankowego, co nie było w sprawie kwestionowane, ale przede wszystkim, czy zawiera
ono treść uzasadniającą wpis hipoteki kaucyjnej.
Z powołanego na wstępie dokumentu Banku wynika, że mające być
zabezpieczonymi przedmiotową hipoteką wierzytelności wynikać będą z zawieranych w
przyszłości na podstawie umowy generalnej z dnia 26 maja 2003 r. umów
szczegółowych o stałe udzielanie kredytów i gwarancji określających ich warunki.
Należało zatem rzeczywiście rozważyć kwestię dopuszczalności takiego zabezpieczenia
hipoteką kaucyjną kilku wierzytelności przyszłych jakie mogą przysługiwać jednemu
wierzycielowi do tego samego dłużnika z kilku w istocie umów kredytu (umowa
generalna i umowy szczegółowe udzielające kredyty bądź gwarancje na różnych
warunkach).
5
W literaturze został wyrażony pogląd, że hipoteka kaucyjna może zabezpieczyć
wiele wierzytelności, które mogą powstać w przyszłości w związku z zawartą umową
generalną. Problem jednak w tym, że taka umowa jedynie przygotowuje i organizuje
proces zawierania przyszłych skonkretyzowanych umów i nie określa ani ich liczby a
tym samym ilości wierzytelności oraz ich wielkości, które mogą powstać w przyszłości.
Rodzi więc jedynie obowiązek kontraktowania przyszłych umów kredytowych lecz nie
określa warunków umów szczegółowych stanowiących dopiero podstawę powstania
wierzytelności, które miałaby zabezpieczać hipoteka kaucyjna. Z tego właśnie względu
rozstrzygając wynikłą w sprawie kwestię należało sięgnąć do wykładni systemowej w
tym do zasad szczegółowości i akcesoryjności hipoteki.
Zasada szczegółowości – która zapobiega przekształceniu się hipoteki w
zabezpieczenie generalne – jest w tym wypadku zachowana, gdyż zabezpieczone
wierzytelności są oznaczone w taki sposób, że nie ma wątpliwości, która z wielu
mogących powstać między określonymi osobami wierzytelności podlega
zabezpieczeniu. Wystarczające z omawianego punktu widzenia jest bowiem wskazanie
stron i stosunku prawnego ramowego, w wykonaniu którego zabezpieczona
wierzytelność może powstać, co wskazana w zaświadczeniu umowa generalna
realizuje.
Pozostaje więc do rozważenia, czy takie zabezpieczenie byłoby zgodne z zasadą
akcesoryjności hipoteki, która wprawdzie zostaje osłabiona w wypadku hipoteki
kaucyjnej gdy zabezpiecza wierzytelność przyszłą, lecz nie wyłączona.
Zasada akcesoryjności w najbardziej ogólnym ujęciu oznacza uzależnienie
istnienia jednego prawa, określanego jako niesamodzielne, związane bądź uboczne od
innego prawa (określonego jako główne). W wypadku zabezpieczenia wierzytelności
akcesoryjność polega na takim powiązaniu pomiędzy zabezpieczającym wierzytelność
prawem i zabezpieczoną nim wierzytelnością, iż powstanie zakres, treść, przeniesienie,
wykonywanie i wygaśnięcie prawa zabezpieczającego uzależnione jest od
zabezpieczonej wierzytelności. Na akcesoryjny charakter hipoteki w stosunku do
zabezpieczonej wierzytelności wskazują w szczególności art. 65 ust 1, 69, 73, 79 i 94
u.k.w.h.
W razie zabezpieczenia wierzytelności przyszłych (art. 102 ust 2 u.k.w.h.)
hipoteka kaucyjna może powstać, chociaż nie istnieje jeszcze zabezpieczone nią prawo.
Dopuszczalność zabezpieczenia tego rodzaju hipoteką wierzytelności przyszłych
6
prowadzi do przełamania zasady akcesoryjności ale jest to możliwe tylko dlatego, ze
ustawa na to wprost zezwala i tylko w takim zakresie w jakim dopuszcza to przepis.
Nie można więc zabezpieczyć wierzytelności mogącej powstać w przyszłości z
nieistniejącego jeszcze stosunku prawnego gdyż doszłoby w ten sposób do
przekreślenia omawianej zasady. Jeżeli strony przewidują zawarcie umowy, z której
miałaby wynikać zabezpieczona hipoteką wierzytelność to nie istnieje potrzeba
ustanowienia dla niej hipoteki. W razie bowiem pogorszenia się zdolności kredytowej
dłużnika przyszły wierzyciel może odmówić zawarcia umowy. Po wtóre zabezpieczona
hipoteką wierzytelność, która czysto hipotetycznie może powstać z pewnego stosunku
prawnego o charakterze ramowym, na długi czas ograniczałaby zdolność kredytową
właściciela nieruchomości (podmiotu innego prawa). Po trzecie istnienie hipoteki
zabezpieczającej wierzytelność, która teoretycznie tylko może powstać w przyszłości
godziłaby w interesy innych wierzycieli nie mających takiego zabezpieczenia w wypadku
ogłoszenia upadłości właściciela nieruchomości obciążonej.
Niedopuszczalne jest więc zabezpieczenie hipoteką kaucyjną wierzytelności
mogących powstać w przyszłości ze stosunku prawnego, którego zaistnienie zależy od
woli jednej ze stron, chociażby wierzytelność przyszła została w sposób dostateczny
oznaczona.
W sytuacji, w której hipoteka kaucyjna miałaby zabezpieczać wierzytelność z
dwóch lub więcej kredytów udzielonych temu samemu dłużnikowi na podstawie umów
szczegółowych zawartych w wykonaniu umowy generalnej nie istniałaby możliwość
ustalenia w jakim zakresie każda z kilku wierzytelności podlega zabezpieczeniu.
Podobne trudności pojawiłyby się w razie przelewu zabezpieczonych wierzytelności
wraz z hipoteką kaucyjną. Chociaż bowiem w drodze wyjątku od zasady akcesoryjności
wierzytelność zabezpieczona hipoteką kaucyjną może być przeniesiona bez tego
zabezpieczenia, to możliwe jest również przeniesienie wierzytelności wraz z tą hipoteką,
do czego niezbędny jest wpis w księdze wieczystej. W razie przelewu zabezpieczonych
wierzytelności na rzecz różnych osób powstawałaby podobna więc sytuacja, jak w
wypadku zabezpieczenia kilku wierzytelności przysługujących różnym osobom jedną
hipotekę, co uważa się za niedopuszczalne. Możliwość taka musiałaby wynikać z
wyraźnego przepisu ustawy, a obecne unormowania nie dają ku temu dostatecznych
podstaw.
Z tych względów kasacja uległa oddaleniu (art. 39312
k.p.c.).