Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CK 433/04
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 9 lutego 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Barbara Myszka (przewodniczący)
SSN Jan Górowski
SSN Elżbieta Skowrońska-Bocian (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Skarbu Państwa - Wojewody X.
przeciwko Przedsiębiorstwu Wielobranżowemu "B.(...)" Spółce z ograniczoną
odpowiedzialnością w T.
o zapłatę 122.512,52 zł,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 9 lutego 2005 r., kasacji strony
pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 23 marca 2004 r., sygn. akt I ACa (…),
oddala kasację.
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy w P. wyrokiem z dnia 30 września 2003 r. zasądził od
Przedsiębiorstwa Wielobranżowego "B.(...)" spółki z ograniczoną odpowiedzialnością na
rzecz Skarbu Państwa Wojewody X. kwotę 122.385,87 zł wraz z odsetkami. Sąd ten
ustalił, że poprzedniczka prawna pozwanej Spółki, "B.(...)" S.A., przejęła do odpłatnego
korzystania mienie zlikwidowanego Przedsiębiorstwa Zaopatrzenia i Usług Socjalnych w
T. W akcie notarialnym z dnia 10 września 1991 r. przejmujący zobowiązał się do
2
przejęcia wszelkich zobowiązań i obciążeń związanych z prowadzeniem zlikwidowanego
przedsiębiorstwa. Przejęcie to zostało następnie potwierdzone prawomocnym
orzeczeniem Sądu Apelacyjnego oddalającym powództwo Spółki Akcyjnej "B.(...)" o
ustalenie, że nie przejęła ona zobowiązań wynikających z odpłatnego nabycia na
własność budynków i budowli przez zlikwidowane przedsiębiorstwo.
Sąd ustalił, że z tytułu tych obciążeń spłacona została jedynie pierwsza rata
należności; do zapłaty pozostały trzy raty w łącznej wysokości 105.060,25 zł. Pozwana
Spółka wystąpiła do Wojewody X. o rozłożenie należności na raty oraz umorzenie
odsetek. Wojewoda, decyzją z dnia 26 maja 1995 r. postanowił skapitalizować odsetki
od nieuiszczonych rat i doliczyć je do należności głównej. W sumie dało to kwotę
185.176,60 zł, która została rozłożona na pięć rocznych rat płatnych w okresie od 1996
do 2000 roku. Pozwana nie dotrzymała terminów. Dokonała jednak wpłat: w
październiku 1998 r. - kwoty 105.060,24 zł, w lutym 2000 r. - 16.177,93 zł, a w
październiku 2000 r. - 17.510,05 zł.
Kwota wpłacona w październiku 1998 r. została przez Skarb Państwa zaliczona
przede wszystkim na poczet należności z tytułu odsetek.
Sąd Okręgowy uznał powództwo za zasadne, a ustalenie wielkości kwoty
należnej powodowi nastąpiło na podstawie opinii biegłego. Jako podstawę należności z
tytułu odsetek Sąd wskazał art. 481 k.c. Wskazał, że pozwany wnosząc o rozłożenie
należności na raty wyraził zgodę na kumulację należności głównej i odsetek od
niespłaconych wcześniej rat. W związku z tym nie jest zasadny zarzut ich
przedawnienia. Sposób zaliczania przez wierzyciela dokonanych wpłat na odsetki jest
natomiast zgodny z art. 451 k.c.
Apelacja pozwanej Spółki została oddalona przez Sąd Apelacyjny, który podzielił
stanowisko Sądu pierwszej instancji. Podkreślił, że oświadczenie Wojewody X. nazwane
nieprawidłowo decyzją jest skuteczne. Zawiera ono oświadczenie woli strony
powodowej będące odpowiedzią na propozycję pozwanej. Pozwana w piśmie z dnia 12
czerwca 1995 r. dziękowała za rozłożenie należności na raty, a ponadto podtrzymała
prośbę o umorzenie odsetek. Skoro prosiła o więcej, to wyraziła w sposób dorozumiany
zgodę na rozłożenie należności na raty - wraz z odsetkami. Ponadto Sąd podkreślił, że
nie doznał naruszenia art. 451 k.c., gdyż to wierzyciel decyduje o zaliczeniu spełnionego
przez dłużnika świadczenia na odsetki. Podzielił także pogląd Sądu Okręgowego, że nie
nastąpiło przedawnienie roszczenia o odsetki, gdyż prośba pozwanej o umorzenie
odsetek stanowiła uznanie roszczenia.
3
Kasacja strony pozwanej oparta została na obu podstawach kasacyjnych.
Skarżąca wskazuje w niej naruszenie art. 451 k.c. przez przyjęcie, że dokonując
zarachowania zapłaty w trybie art. 451 § 1 zdanie drugie k.c. wierzyciel nie ma
obowiązku zawiadomienia dłużnika o sposobie zarachowania i wystawienia
pokwitowania, mimo wskazania przez dłużnika, który dług chce uiścić, a także
naruszenie art. 482 § 1 w związku z art. 58 § 1 i art. 77 k.c. przez przyjęcie, że
wierzyciel w drodze jednostronnej czynności prawnej może zmienić sposób i warunki
zapłaty długu wynikającego z umowy. W ramach podstawy naruszenia przepisów
postępowania wskazano art. 233 § 1 w związku z art. 328 § 2 k.p.c. przez nienależyte
rozważenie aspektów prawnych sprawy oraz całości zebranego materiału dowodowego i
przyjęcie, że powód zarachował część otrzymanej należności na odsetki, jak również, że
opinia biegłej co do sposobu zaliczenia wpłat nie budzi wątpliwości co do swojej
rzetelności.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzuty sformułowane w ramach podstawy naruszenia przepisów
postępowania nie znajdują uzasadnienia. Skarżąca podnosi, że Sąd drugiej instancji nie
rozważył w sposób należyty "aspektów prawnych sprawy" oraz całości zebranego w
sprawie materiału dowodowego i w rezultacie uznał za rzetelną opinię biegłej, mimo że
pozwana opinię tę kwestionowała w toku postępowania apelacyjnego. Tymczasem w
uzasadnieniu Sądu Apelacyjnego znajduje się fragment poświęcony ocenie zarzutów
sformułowanych przez pozwaną Spółkę w apelacji i odnoszących się do opinii biegłej.
Zawarty tam wywód, jakkolwiek dosyć krótki, nie nasuwa zastrzeżeń.
Wobec niezasadności zarzutów naruszenia przepisów postępowania należy, w
ustalonym stanie faktycznym, odnieść się do zarzutów naruszenia prawa materialnego.
Dalej idący jest zarzut naruszenia art. 482 § 1 w związku z art. 58 § 1 i art. 77 k.c.
Z uzasadnienia wskazanego wyżej zarzutu wynika, że - zdaniem skarżącej -
nieważne jest oświadczenie Wojewody X. z dnia 26 maja 1995 r., którym dokonano
kapitalizacji odsetek, rozłożono należność na raty i odmówiono umorzenia odsetek.
Skarżąca odwołuje się tutaj do dwóch argumentów: niezachowania formy wymaganej
wart. 77 k.c. oraz niedopuszczalność jednostronnej zmiany treści istniejącego stosunku
cywilnoprawnego.
Oczywiście trafny jest pogląd, że niedopuszczalne jest dokonanie zmiany treści
łączącego strony stosunku cywilnoprawnego, w rozpoznawanej sprawie wynikającego z
umowy, w drodze jednostronnego oświadczenia woli jednej ze stron. Należy jednak
4
mieć na uwadze, że w określonych sytuacjach ustawodawca może przewidzieć
odstępstwa od powyższej zasady z uwagi na określone okoliczności i cele. Z taką
szczególną sytuacją mamy do czynienia w rozpoznawanej sprawie. Stosunek
cywilnoprawny, którego źródłem jest umowa zawarta pomiędzy Skarbem Państwa a
Spółką Akcyjną "B.(...)", poprzedniczką prawną pozwanej Spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością, o oddanie przedsiębiorstwa do odpłatnego korzystania. Z umowy
tej, dla podmiotu biorącego przedsiębiorstwo w odpłatne korzystanie, wynikały m.in.
obowiązki w zakresie zapłaty za nabycie przez przedsiębiorstwo własności budynków
i budowli. Powstała zatem należność pieniężna przysługująca państwowej jednostce
organizacyjnej od osoby prawnej.
Do tego rodzaju należności znajdowało zastosowanie rozporządzenie Rady
Ministrów z dnia 15 września 1982 r. w sprawie zasad umarzania i udzielania ulg
w spłacaniu należności państwowych (Dz. U. Nr 30, poz. 211 ze zm.; obecnie nie
obowiązujące). W rozporządzeniu tym określono zasady umarzania, odraczania terminu
zapłaty i rozkładania na raty należności pieniężnych przysługujących państwowym
jednostkom organizacyjnym od osób fizycznych oraz osób prawnych i innych jednostek
organizacyjnych nie będących państwowymi jednostkami organizacyjnymi. We
wskazanym rozporządzeniu zostały także uregulowane takie kwestie, jak przesłanki
umorzenia, odroczenia zapłaty lub rozłożenia jej na raty oraz podmioty uprawnione do
wydawania takich decyzji. W § 2 rozporządzenia zawarty został tzw. słowniczek.
Zgodnie z pkt 1 § 2 pod pojęciem decyzji ustawodawca rozumiał wyrażone na piśmie
oświadczenie woli jednostki państwowej będącej wierzycielem lub uprawnionego organu
w sprawie umorzenia należności lub udzielania ulgi w jej spłacie.
W takim stanie prawnym, obowiązującym w dacie 26 maja 1995 r., należy
przyjąć, że ówczesny Wojewoda X. jako jednostka organizacyjna Skarbu Państwa i
wierzyciel w stosunku prawnym wynikającym z umowy zawartej 10 września 1991 r.,
miał prawo do zmiany treści łączącego strony stosunku prawnego w zakresie sposobu
spełnienia świadczenia pieniężnego przez pozwaną Spółkę, jak również w zakresie
ewentualnego zwolnienia dłużnika w ogóle z obowiązku świadczenia (umorzenie
należności pieniężnej). Należy przy tym zauważyć, że tego rodzaju oświadczenia woli
musiały być poprzedzone aktywnością dłużnika czyli wystąpieniem o złożenie takiego
oświadczenia woli.
Zachowana przy tym została pisemna forma oświadczeń stron. Zarówno bowiem
wniosek pozwanej Spółki kierowany do Wojewody X., jak i decyzja tego ostatniego,
5
zostały złożone w formie pisemnej. Tym samym zachowany został wymóg odnoszący
się do formy oświadczenia woli prowadzącego do uzupełnienia, zmiany albo
rozwiązania umowy zawartej na piśmie. Uregulowanie zawarte w obowiązującej
wówczas treści art. 77 k.c. wymagało jedynie zachowania formy pisemnej, nie zaś, jak
obecnie, zachowania takiej formy, jaką ustawa Iub strony przewidziały w celu jej
zawarcia. Oznacza to, że oświadczenia stron umowy, złożone w formie pisemnej
zwykłej, mogły doprowadzić do zmiany, uzupełnienia lub rozwiązania łączącej je umowy.
Sama skarżąca nie kwestionuje zaś, że zarówno decyzja Wojewody, jak i poprzedzający
ją wniosek złożony przez Spółkę, przybrały formę pism.
W takiej sytuacji całkowicie nietrafny jest zarzut skarżącej co do nieważności
oświadczenia woli złożonego w formie decyzji, o jakiej mowa w § 2 pkt 1 rozporządzenia
Rady Ministrów z dnia 15 września 1982 r. W rezultacie nastąpiła zmiana sposobu
wykonania zobowiązania przez dłużnika.
Pozbawiony podstaw jest także zarzut naruszenia art. 451 § 1 zdanie drugie k.c.
Zgodnie z treścią § 1 art. 451 k.c. dłużnik mający względem tego samego wierzyciela
kilka długów tego samego rodzaju może przy spełnieniu świadczenia wskazać, który
dług chce zaspokoić. Jednakże to, co przypada na poczet danego długu, wierzyciel
może przede wszystkim zaliczyć na związane z tym długiem należności uboczne oraz
na zalegające świadczenie główne.
Przy takim sformułowaniu przepisu powstała wątpliwość, czy uprawnienie
wierzyciela wynikające ze zdania drugiego art. 451 § 1 k.c. istnieje także w sytuacji, gdy
dłużnik ma względem wierzyciela jeden dług składający się z należności głównej oraz
odsetek. Zagadnienie to było przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego, który wyraził
pogląd, że art. 451 § 1 zdanie drugie k.c. stosuje się także wtedy, gdy dłużnik
spełniający świadczenie ma wobec wierzyciela jeden tylko dług złożony z należności
głównej oraz odsetek (wyrok SN z dnia 24 stycznia 2002 r., III CKN 495/00, OSNC
2002, nr 11, poz.15; stanowisko to zostało zaaprobowane w doktrynie). Wierzyciel
zatem decyduje o zarachowaniu spełnionego świadczenia na poczet należnych odsetek.
Uprawnienia wierzyciela w tym względzie nie wyłącza odmienna wola dłużnika
wyrażona przy spełnianiu świadczenia.
Wierzyciel nie jest przy tym zobowiązany informować dłużnika o zaliczeniu
spełnionego świadczenia na poczet należności z tytułu odsetek; nie jest także
zobowiązany do wystawienia pokwitowania, z którego treści wynika, że dokonał takiego
zaliczenia. Artykuł 462 § 1 k.c. daje dłużnikowi uprawnienie do żądania od wierzyciela
6
pokwitowania, ale obowiązek wystawienia takiego pokwitowania, obwarowany
sankcjami (por. art. 463 k.c.), powstaje dopiero po zgłoszeniu przez dłużnika takiego
żądania. Zatem także zarzut naruszenia art. 451 k.c. nie znajduje podstaw.
Z tych względów kasacja pozwanej Spółki podlegała oddaleniu jako pozbawiona
usprawiedliwionych podstaw (art. 39312
k.p.c.).