Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CK 579/04
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 17 lutego 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Zbigniew Strus (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Marian Kocon
SSN Marek Sychowicz
w sprawie z powództwa Spółdzielni Mieszkaniowej Lokatorsko - Własnościowej w G.
przeciwko H. G. i E. G.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 17 lutego 2005 r.,
kasacji pozwanych od wyroku Sądu Okręgowego w S. z dnia 21 kwietnia 2004 r., sygn.
akt I Ca (…),
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi
Okręgowemu w S., pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach
postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Zaskarżony wyrok został oparty na następujących ustaleniach faktycznych
i ocenie prawnej:
2
Pozwani uzyskali przydział spółdzielczego prawa do lokalu w powodowej
spółdzielni mieszkaniowej. W bliżej nieustalonym terminie Spółdzielnia zaciągnęła
kredyt na budowę (w uzasadnieniu wskazano omyłkowo, że nastąpiło to w czerwcu
2000 r.) i przedstawiła odsetki do wykupienia przez Skarb Państwa, mimo braku
wniosków członków spółdzielni oraz informacji o ich dochodach. Po wykryciu tych
nieprawidłowości przez organy kontrolne, spółdzielnia „została obciążona należnością z
tytułu bezpodstawnie wykupionych odsetek” i w celu jej spłacenia zawarła z Bankiem
ugodę regulującą warunki i sposób spłaty. Następnie uchwałą Nadzwyczajnego
Zebrania Przedstawicieli Członków powodowej Spółdzielni polecono zarządowi podzielić
(„rozksięgować”) jej zadłużenie wobec banku na członków spółdzielni, którzy nie
przedstawili wymaganych dokumentów i nie spełnili warunków do wykupu odsetek.
Uchwała była zaskarżona do sądu i została uznana za zgodna z prawem.
Kwota uwzględnionego roszczenia składa się z 11 887,48 zł „kredytu bankowego
z ugody z bankiem (…)” oraz 5 120 zł „odsetek od ugody bankowej od kredytu”.
Rozstrzygając zarzut przedawnienia, Sąd drugiej instancji stwierdził, że dochodzona
pozwem należność nie należy do świadczeń okresowych.
W kasacji od tego wyroku pozwani przytoczyli obydwie podstawy. W ramach
pierwszej (art. 3931
pkt 1 k.p.c.) wskazali przepisy art. 118 k.c. i art. 482 § 1 k.c. oraz art.
7 ust. 1 i 2 w związku z art. 2 pkt 1 i art. 4 ust. 4 i 5 ustawy z dnia 30 listopada 1995 r. o
pomocy państwa w spłacie niektórych kredytów mieszkaniowych, udzielaniu premii
gwarancyjnych oraz refundacji bankom wypłaconych premii gwarancyjnych (jedn. tekst
Dz.U. 2003 r., nr 119, poz.1115) - dalej zwaną ustawą o pomocy. Drugą podstawę
kasacji wypełnia według skarżącego, naruszenie przepisów postępowania, tj. art. 227 w
zw. z art. 232, 252 i 233 § 1 k.p.c. polegające na nieuznaniu dokumentu urzędowego,
którym jest pismo powoda stwierdzające, że nie posiada dokumentów źródłowych za
lata 1992 – 1996. Skarżący wnosili o zmianę zaskarżonego wyroku przez oddalenie
powództwa, a powodowa Spółdzielnia żądała oddalenia kasacji i zasądzenia na jej rzecz
kosztów procesu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Druga podstawa kasacji opiera się na nieuzasadnionym założeniu, iż
oświadczenie powodowej Spółdzielni (dokładnie w kasacji określone) jest dokumentem
urzędowym. Skarżący nie uwzględnili definicji dokumentu urzędowego zawartej w art.
244 § 1 i 2 k.p.c. W § 2 wymieniono wprawdzie organizacje spółdzielcze ale
z zastrzeżeniem, że dokumenty przez nie wystawione mają moc urzędową jeśli dotyczą
3
spraw, w zakresie poruczonych im przez ustawę z dziedziny administracji państwowej.
Skarżący nie uzasadnili swego zapatrywania o wykonywaniu przez spółdzielnię zadań z
dziedziny administracji państwowej. Prowadzenie przez nią analitycznej ewidencji
zadłużenia z tytułu kredytu w części przypadającej na lokale zajmowane przez członków
było wymogiem (art. 4 ust. 4 i 5 ustawy o pomocy), związanym z gospodarczą funkcją
państwa rozliczającego się z bankiem, wykonywaną nie przy pomocy środków z zakresu
administracji (władczych) lecz przez czynności cywilnoprawne.
W ramach pierwszej podstawy należy wyodrębnić trzy grupy zarzutów;
1. Naruszenie art. 482 § 1 k.c. Zakaz anatocyzmu dotyczy umawiania się z góry
o naliczanie i żądanie odsetek od zaległych odsetek. Od tego zakazu art. 482 § 1 k.c.
przewiduje dwa wyjątki: jeżeli wierzyciel wystąpi z powództwem o zaległe odsetki oraz
jeśli po powstaniu zaległości umówi się z dłużnikiem o kapitalizację odsetek.
Istotne jest jednak, że w § 2. ustawodawca odstąpił od zakazu anatocyzmu przy
długoterminowych umowach pożyczki, przez co należy rozumieć także umowy kredytu.
Ponadto zakaz anatocyzmu doznaje wyjątku ze względu na umowę stron zawartą po
powstaniu zaległości. Ze skąpych wywodów uzasadnienia wynika wyraźnie, że między
bankiem a spółdzielnią została zawarta ugoda, w której postanowiono o naliczaniu
odsetek nie za opóźnienie – jak stanowi art. 482 § 1 k.c. lecz odsetek zwykłych,
stanowiących wynagrodzenie banku za rozłożenie wymagalnej wierzytelności na 144
miesięczne raty. Sytuacja taka nie jest objęta hipotezą art. 482 § 1 k.c. Przepis nie
został również naruszony przez zasądzenie odsetek od kwoty 11887,48 zł (będącej
sumą zaległych odsetek od kredytu), skoro zostały zasądzone od chwili wytoczenia
powództwa.
2. Zarzut naruszenia przepisów ustawy o pomocy służył wykazaniu okresowego
charakteru roszczenia i należytego spełniania przez pozwanych obowiązków
wynikających z uzyskania przydziału lokalu, o czym będzie mowa w dalszej części.
3. Na podstawie lakonicznego uzasadnienia zaskarżonego wyroku oraz
uzasadnienia wyroku sądu pierwszej instancji (przyjmując nawet, że ustalenia te Sąd
Okręgowy przyjął jako własne) nie można odtworzyć podstawy faktycznej
rozstrzygnięcia. Nie budzi wątpliwości, że należności z tytułu odsetek od kredytu
należały do świadczeń obciążających członka spółdzielni w myśl art. 208 § 1 prawa
spółdzielczego, a od chwili wejścia w życie ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych
obciążały członków i osoby z nimi zamieszkałe stosownie do postanowień statutów (art.
4 ust. 1 i 5 ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych).
4
4. Można przypuszczać, że pozwani opóźnili się ze spłatą odsetek od części
kredytu przypadającego na przyznany im lokal, gdyż przekonani o przysługującej im
pomocy państwa płacili w pewnym okresie kwoty niższe od należnych wg. umowy
kredytu. W uzasadnieniu wyroku brak jednak dat wymagalności poszczególnych rat
odsetek i dat zapłaty oraz sposobu ich zarachowania przez wierzycielkę. Przewijające
się twierdzenia o tym, że zaległości objęte ugodą sięgały wstecz do roku 1992 oraz
bezsporna data wytoczenia powództwa (1 sierpnia 2003 r.) dopuszczają - hipotetycznie
- możliwość upływu terminu przedawnienia i nie pozwalają stwierdzić bezzasadności
kasacji. W orzecznictwie Sądu Najwyższego po wahaniach przyjęto, że określenia
terminu przedawnienia roszczenia o odsetki należy poszukiwać w tej części art. 118 k.c.,
która odnosi się do roszczeń o świadczenia okresowe (uchwała Sąd Najwyższy z 9
listopada 1994 r., III CZP 141/94, M Prawn. 1995/3/83) - jednolicie dla odsetek
umownych i za opóźnienie.
5. Nie można również odmówić zasadności kasacji, w części dotyczącej kwoty
5150 zł (według ustaleń sądu pierwszej instancji) lub kwoty 5120 zł (w zaskarżonym
wyroku) – o ile podważa zasadę odpowiedzialności. Wymieniona kwota stanowi sumę
odsetek, do których uiszczenia zobowiązała się powódka w ugodzie chcąc uniknąć
niepewności stanu prawnego w stosunku kredytowym z bankiem lub dla
korzystniejszych warunków usunięcia skutków nienależytego wykonania przez nią
zobowiązania. Nie mieściło się ono w katalogu kosztów obciążających członków
spółdzielni ustanowionym w art. 208 § 1 pr. spółdz. i obciążenie nimi pozwanych
wymagało umocowania w statucie. W uzasadnieniu zaskarżonego wyroku brak jednak
ustaleń, że statut przewidywał tego rodzaju świadczenie.
6. Sąd powołał się na podjęcie przez powódkę uchwały z 12 kwietnia 1996 r. nie
zwracając jednak uwagi na jej treść przytoczoną w uzasadnieniu wyroku sądu pierwszej
instancji, którego ustaleń nie podważył. Wymienioną uchwałą zalecono zarządowi
spółdzielni „rozksięgować jej członkom” kwotę odsetek bezpodstawnie wykupionych
przez budżet, a więc dokonać zapisów potwierdzających bezsporny obowiązek (art. 208
§ 1 pr. spółdz.) uczestniczenia w kosztach budowy obejmujących m. in spłatę kredytu
zarówno w części dotyczącej kapitału oraz odsetek od niego. W kosztach tych
rozliczonych po zakończeniu zadania inwestycyjnego nie mieszczą się odsetki
wynikające z ugody między spółdzielnią a bankiem, kończącej spór co do odrębnego
zdarzenia prawnego, tj. korzystania przez spółdzielnię z pomocy państwa w spłacaniu
odsetek.
5
Sąd orzekający poprzestał na stwierdzeniu, że „spółdzielnia a co za tym idzie jej
członkowie zostali obciążeni spłatą wykupionych bezpodstawnie odsetek”. Stwierdzenie
to nie jest ścisłe, skoro uwzględnione roszczenie obejmuje dodatkową kwotę
wykraczająca poza zakres wykupionych odsetek. Poza tym w innym miejscu sąd
stwierdził, że to „powódka przedstawiła odsetki do wykupu” oraz że bank był
pośrednikiem. Wobec tego należało wyjaśnić, w jakim stopniu pozwani uczestniczyli w
procedurze wykupywania odsetek przez państwo. Nieustalenie okresu, w którym
powstały zaległości pozwala jedynie na ogólne wskazanie, że w latach 1992 – 1996 tryb
postępowania oprócz ustawy o pomocy, regulowały następujące rozporządzenia Rady
Ministrów:
1. rozporządzenie Rady Ministrów z 25 marca 1991 r. w sprawie zasad i trybu
wykupu należności banków z tytułu skapitalizowanych w 1991 r. odsetek od kredytów
mieszkaniowych (Dz. U. z 1991 r. Nr 28, poz. 118; zm. w 1992 r. Dz.U. nr 97, poz.480).
2. rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 22 czerwca 1993 r. w sprawie udzielenia
ze środków budżetowych na rok 1993 pomocy w spłacie kredytów zaciągniętych na cele
budownictwa mieszkaniowego do dnia 31 grudnia 1989 r. (Dz. U. Nr 59, poz.267).
3. rozporządzenie Rady Ministrów z 16 maja 1994 r. (Dz. U. 1994 r. Nr 61, poz.
256 ze zm.),
4. rozporządzenia Rady Ministrów z 21 marca 1995 r. (Dz. U. 1995 r. Nr 31, poz.
159 ze zm.),
5. rozporządzenie Rady Ministrów z 27 lutego 1996 r. (Dz. U. 1996 r. Nr 27, poz.
119 ze zm.) regulujące wykup odsetek według formuł zróżnicowanych, wydane na
podstawie art. 9 ustawy o pomocy.
Należy dodać, że rozporządzenia tzw. wykonawcze Rady Ministrów w sprawie
zasad i trybu wykupienia należności banków z tytułu odsetek od kredytów
mieszkaniowych oraz sposobu rozliczeń z tego tytułu, wydane na podstawie delegacji
przewidzianej w kolejnych ustawach budżetowych nie mogły obowiązywać dłużej niż
ustawy delegujące, chyba, że ich obowiązywanie zostało przedłużone w następnym
akcie normatywnym (wyrok SN z 12 października 2000 r. IV CKN 120/00, niepubl.).
Dodatkowo należy rozważyć, iż korzystanie z pomocy państwa w spłacaniu odsetek było
uprawnieniem a nie obowiązkiem członków wobec czego możliwa była sytuacja
spłacania odsetek w różnej wysokości, a oświadczenia woli członków mogły być
składane w dowolnej formie, jeżeli ustawa nie wymagała formy szczególnej (wyrok S N z
13 grudnia 2001 r., IV CKN 557/00, niepubl.). Nie było przeszkód, aby członek
6
spółdzielni pod rządem kolejnego rozporządzenia w sprawie zasad i trybu wykupienia
należności banków z tytułu odsetek od kredytów mieszkaniowych oraz sposobu
rozliczeń z tego tytułu zrezygnował z pomocy państwa, powracając do sposobu spłaty
określonego w umowie zawartej pod rządem rozporządzenia z 30.12.1988 r. (wyrok z 5
grudnia 2000 r., IV CKN 178/00, niepubl.).
Członkowie spółdzielni mieli uprawnienie do żądania objęcia ich pomocą
a w takim wypadku również obowiązek dokumentowania swoich dochodów w okresach
rozliczeniowych. Będąc ostatnim ogniwem wielopodmiotowego systemu przejściowego
wykupywania przez państwo odsetek należnych bankom podlegali w razie zaniedbania
tego obowiązku sankcji wyłączenia z systemu pomocy na najbliższy okres
rozliczeniowy. Wyjąwszy przeto wypadki czynu niedozwolonego (np. posługiwania się
fałszywymi dokumentami) zaniedbania zarządu spółdzielni w przedłożeniu należnej
dokumentacji obciążały całą spółdzielnię, powodując jej straty - pokrywane w razie
braku bilansowania się stosownie do art. 90 pr. spółdz.
W uzasadnieniu zaskarżonego wyroku nie skonkretyzowano zarzutu
przyczynienia się członków do zdarzenia powodującego powstanie zaległości
w spłacaniu odsetek co oznacza niewłaściwe zastosowanie prawa materialnego.
Konieczność wyjaśnienia i przytoczenia podstawy faktycznej wyroku nie nakłada
na sąd obowiązku poszukiwania dowodów, ponieważ obciąża on obie strony według
reguł określonych w art. art. 6 k.c. i art. 232 k.p.c. w związku z art. 3 k.p.c. W sprawie
skomplikowanej pod względem faktycznym i prawnym (zmienne i niejednoznaczne
regulacje prawne) dla zapewnienia należytego toku postępowania i uniknięcia
przewlekłości, rola sądu może i powinna być aktywna w zakresie żądania od stron
oświadczeń co do faktów istotnych ze względu na hipotezy norm prawa materialnego,
które przyjmują za podstawę roszczeń lub zarzutów.
Wobec powyższego Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie art.
309313
1 k.p.c.